'Een computer die
kan spreken komt
er vast en zeker'
Sleutelpositie
voor PvdA in
debat mediawet
Leids Fonetisch Laboratorium werkt mee aan onderzoek
1986
PAGINA 6
Reportage
Beunhazerij. Vooral in kleine
gemeenten zullen noodzakelijke
kerkorgelrestauraties achterwe
ge blijven. Dat zal, volgens de
hervormde landelijke orgelcom
missie, het gevolg zijn van de
nieuwe subsidieregeling voor
moriumenten, die de eerste ver
antwoordelijkheid legt bij de
plaatselijke overheid. In een
brief waarschuwt de orgelcom
missie minister Brinkman voor
deze ontwikkeling.
Omdat de directe zeggenschap
over de besteding van subsidies
wordt verlegd naar de plaatselij
ke overheid, zal de greep van de
Rijksdienst voor de Monumen
tenzorg op een juiste toepassing
van de eisen bij orgelrestauraties
losser worden, vreest de com
missie. Veel organisten en orgel
liefhebbers menen voldoende
deskundig te zijn om als advi
seur en zelfs als reparateur op te
treden. "Er zijn van oudsher veel
voorbeelden van beunhazerij",
schrijft de orgelcommissie.
In nogal wat kleine gemeenten
is het kerkorgel het enige be
schermde monument. Vaak staat
het in een kerkgebouw dat zelf
geen monument is. Gemeentebe
sturen kunnen al gauw denken
dat het orgel in een kerkgebouw
goed beschermd is, maar ze ver
geten dan wel dat het hier om
een zeer kwetsbaar instrument
gaat. De orgelcommissie is be
zorgd dat in een dergelijke situa
tie de jaarlijkse bijdrage van het
rijk niet voldoende zal zijn voor
de financiering van dringende
restauraties.
Kerkepad. De NCRV heeft
voor dit jaar tien Kerkepad-rou-
tes uitgezet. Ze gaan naar de
Vechtstreek in Utrecht (met
Vreeland, Loenen, Breukelen en
Maarssen), Dokkum (stadsrou-
te), de Zaanstreek (met West-
zaan, Koog aan de Zaan en Oost-
zaan), het Noordenveld in Dren-
te-Groningen (met Midwolde bij
Leek, Roden, Vries en Norg), de
Bommelerwaard (met Brakel,
Ammerzoden, Kerkwijk en Zalt-
bommel), de Gelderse IJssel
(met Hall, Voorst, Wilp, Twello
en Het Loo), Zuid-Beveland (met
Waarde, Kruiningen, Kloetinge,
Wemeldinge en Kapelle), het
Groningse Laagland (met Mid-
delbert, Harkstede, Garmerwol-
de, Thesinge en Ten Boer), het
Land van Maas en Waal (met
Leeuwen, Wamel, Dreumel en
Alphen) en ten slotte Kampen
(stadsroute).
'Kerkepad' begint op 31 mei en
eindigt op 6 september, met een
onderbreking van 5 juli tot 2 au
gustus, Zuid-Holland en het
zuiden komen dit jaar niet aan
bod. Het aantal routes is met
twee verminderd. Dat had twee
redenen: bezuiniging en het feit
dat door de vakantietop de plaat
selijke organisatie van 'Kerke
pad' steeds moeilijker wordt.
Adviescommissie. Begin
volgende maand zal minister
Rietkerk van binnenlandse za
ken een commissie van deskun
digen installeren die moet advi
seren over normen voor over
heidssteun en faciliteiten aan
kerkgenootschappen en andere
genootschappen op geestelijke
grondslag. Het advies zal worden
toegespitst op de geestelijke ver
zorging (zoals in de krijgsmacht)
en het onderhoud van gebou
wen. Ook zal de commissie zich
buigen over de positie van nieu
we minderheden.
Voorzitter wordt professor mr.
E. Hirsch Ballin, hoogleraar in
Tilburg. Andere leden zijn mr. P.
J. Verdam, oud-commissaris van
de koningin in Utrecht, diens op
volger, jhr. P. A. C. Beelaerts van
Blokland, professor mr. M. G.
Rood, hoogleraar in Leiden, pro
fessor mr.-D. Simons, oud-rege
ringscommissaris voor de grond
wetsherziening, de hoogleraren
dr. J. Waardenburg uit Utrecht
en mr. W. Konijnenbelt uit Am
sterdam en de oud-minister van
financiën mr. A. van der Stee.
Commissie 'Oorlogsvraag-
stuk'. Het gereformeerde syno-
debestuur heeft de leden be
noemd van de nieuwe commissie
voor de bestudering van het oor-
logsvraagstuk. Het zijn: ds. R. J.
de Jong (voorzitter), eens leger-
predikant in Indonesië, A. M.
Kroon (secretaris), oud-directie
medewerker van een ziekenhuis,
dr. E. Boeker, hoogleraar natuur
kunde aan de Vrije Universiteit,
dr. Th. de Boer, hoogleraar filo
sofische antropologie aan de
Universiteit van Amsterdam, J.
Deuring, maatschappelijk con
sulent in Noord-Holland, me
vrouw H. M. Ryksen, theologe,
L. van der Put, beleidsmedewer
ker aan het ministerie van de de
fensie, en E. de Vries, theolo
gisch docent aan de hogeschool
in Kampen.
Taken van de commissie zijn:
informatie en voorlichting aan
de plaatselijke kerken, begelei
ding van de gereformeerde deel
nemers aan het Interkerkelijk
Vredesberaad (IKV) en gesprek
met andere vredesbewegingen.,
Hervormde Kerk: beroepen
te Temeuzen C. L. de Kooij Zie-
rikzee; aangenomen naar Eiber
gen J. van Hartingsveld Hooge-
veen, naar Gendringen-Megche-
len (Geld.) kandidaat F. Ort Hoo-
geveen; bedankt voor Vinkeveen
A. J. Schalkoort Streefkerk.
Van Nieuwenhoven: 'We will en het spel niet opportunistisch gaan spe
len'. (fotoGPD)
Een computer die je in
menselijke taal vertelt dat
de benzine van je auto bij
na op is? Die waarschuwt
als het papier van de ko
pieermachine aan vervan
ging toe is en dat de aard
appelen gaar zijn? Hij be
staat. Maar volgens dr.
V.J.J.P. van Heuven van
het Fonetisch Laborato
rium van de Leidse uni
versiteit is het niet veel
meer dan een aardigheid
je. "Heel handig natuur
lijk", beaamt hij. "Maar
het gaat gewoon om inge
blikte stemmen, door
mensen ingesproken en
door de machine als een
papegaai nageaapt".
door
Conny Smits
Dergelijke beperkte toepassin-
gen hebben in elk geval niets van
doen met het apparaat dat het
Leidse Fonetisch Laboratorium
voor ogen staat bij het onderzoek
dat daar wordt uitgevoerd. Want
daarbij gaat het om de ontwikke
ling van een echt sprékende
computer. "Wat wij willen", zegt
Van Heuven. "Dat is een machi
ne die elke willekeurige Neder
landse tekst kan uitspreken.
Waar je maar een velletje op
hoeft te leggen, zoals bij een ko
pieerapparaat, en hy steekt van
wal. En dan natuurlijk op zo'n
manier dat iedereen het goed
kan verstaan".
De mogelijkheden die een der
gelijke computer zou openen,
zijn legio. Zo zouden blinden
zich door het apparaat kunnen
laten voorlezen uit elk boek dat
ze maar wensen. En mensen die
hun stembanden missen, zouden
de machine kunnen gebruiken
alsof het hun stem was. Naast de
ze toepassingen in de gezond
heidszorg, liggen er ook op het
gebied van de kantoorautomati
sering vanzelfsprekend tal van
mogelijkheden.
Blikkerig
Het Leidse Fonetisch Labora
torium is een van de vijf Neder
landse instituten die gezamenlijk
zijn begonnen met het perfectio
neren van de sprekende compu
ter. Perfectioneren, want in we
zen bestaat een dergelijk appa
raat al. Het grote probleem is al
leen dat de verstaanbaarheid en
vooral de natuurlijkheid nog
heel wat te wensen overlaten.
Zijn stem is eerder die van een
robot dan die van een mens: blik
kerig en eentonig.
"Het is wel zeker dat de com
puter straks ook kan spreken zo
als een mens dat doet", beweert
Van Heuven. "Melodieus en met
het juiste ritme en accenten".
Maar voor we zover zijn zullen
we eerst moeten uitvinden hoe
spraak nu eigenlijk in elkaar zit.
Hoe het bijvoorbeeld komt dat
mensen een 'a', 'i' of 'oe' uit hun
mond kunnen krijgen. Als je dat
eenmaal weet, kun je het de com
puter ook leren. Vandaar ons on
derzoek naar het wezen van de
spraak".
De vijf fonetische instituten -
in Amsterdam, Nijmegen,
Utrecht, Leiden en Eindhoven -
konden hiermee aan de gang
gaan dank zij een subsidie uit de
zogenaamde SPIN-pot. (SPIN
staat voor Stimulerings Project
team Informatica-onderzoek). In
die pot zit 92 miljoen gulden
waarvan de eerste zes miljoen
voor het spraakonderzoek be
schikbaar zijn gesteld. Dit be
drag wordt door de instituten ge
bruikt om er apparatuur en extra
onderzoekers voor aan te trek
ken.
Van Heuven: 'Tot nu toe heeft
het de Nederlandse onderzoe
kers altijd aan geld ontbroken
om het systeem van de spreken
de computer te perfectioneren.
Daardoor heeft ons land inmid
dels een behoorlijke achterstand
opgelopen op het gebied van
sprekende computers. Een ach
terstand die het rijk nu met dit
soort onderzoeken probeert in te
lopen".
Bezwaren
"Een goede zaak", betoogt Van
DEN HAAG - "Vasthoudendheid
is een mooie eigenschap, ook in de
politiek. Doordraven, doof voor an
dermans argumenten, kan tot ram
pen leiden." Jeltje van Nieuwenho-
ven (42) die twee maanden geleden
definitief de mediaportefeuille van
haar PvdA-fractiegenoot Aad Kos-
to heeft overgenomen, bespreekt
het beleid van 'IJzeren Hein' mi
nister Brinkman van welzijn,
volksgezondheid en cultuur.
De bewindsman heeft vorige
week opnieuw te kennen gegeven
niets te voelen voor wijzigingen in
zijn ontwerp-mediawet. Aan de
grondslagen van het wetsvoorstel,
gebaseerd op een broos compro
mis tussen de regeringsfracties
WD en CDA, kan niet getornd
worden, benadrukte hij voor de zo
veelste keer.
door
Peter Huysman
Maar vooral de WD gaat tot gro
te ongerustheid van de christen
democraten naarmate de monde
linge 'eindstrijd' van de media-
match in het parlement nadert,
steeds meer tegensputteren en lijkt
spyt van haar offers te krijgen. De
liberalen hebben kortgeleden nog
gedreigd geen steun aan het wets
ontwerp te verlenen als er geen in
grijpende veranderingen in wor
den aangebracht (derde net, onder
titeling buitenlandse program
ma's, lokale omroepreclame).
De comfortabele sleutelpositie
die de PvdA hierdoor in het media
debat lijkt te krijgen, begroet Van
Nieuwenhoven toch niet met het
verwachte gejuich. "Er zullen
waarschijnlijk wel zaken met af
wisselend het CDA en de WD ge
daan kunnen worden. Maar dat
neemt niet weg dat wij nog steeds
vinden dat het wetsontwerp zoals
het er nu ligt niet voor de verkie
zingen in mei behandeld zou moe
ten worden. Die zogenaamde door
slaggevende rol voor ons in dat de
bat wordt ons eigenlijk opgedron
gen door het kabinet en de rege
ringsfracties die er samen niet uit
komen. Daar passen wy voor".
Draagvlak
De kersverse mediadeskundige
wijst erop dat er geen draagvlak
voor de Mediawet bestaat. "Poli
tiek niet, want CDA en WD staan
op tal van punten lijnrecht tegen
over elkaar. Maar ook niet bij
Brinkmans belangrijkste adviesor
gaan, de Omroepraad, die het ont
werp naar de prullemand heeft ver
wezen. Verder heeft ook de Raad
van State essentiële aanmerkingen
op het voorstel en niet te vergeten
de omroep zelf die opvallend eens
gezind, hoewel onderling om uit
eenlopende redenen, de wet af
wijst".
Maar de mediaminister trekt zich
er volgens Jeltje van Nieuwenho
ven allemaal geen barst van aan.
Hij draaft maar door en zal binnen
deze ambtsperiode de wet door de
Kamer slepen en dat is 'buitenge
woon onverstandig'. "Neem het
derde televisienet, dat wij overi
gens niet in de voorgestelde vorm
kunnen accepteren. Nieuwe bere
keningen van de NOS leren dat het
20 miljoen meer zal gaan kosten
dan de 50 miljoen die geraamd
was. Dat bedrag moet volledig ko
men uit de uitbreiding van de
STER-reclame op de twee bestaan
de netten. Dat is een veel te wanke
le basis. Veel reclamegelden zullen
worden weggezogen door buiten
landse commerciële satallietzen-
ders".
Hoewel geen populair voorstel
zo tegen de verkiezingen, is de
PvdA-mediaspecialiste is ervan
overtuigd dat er voor de realisering
van een derde net een tientje kijk
geldverhoging betekent. "Wij kun
nen dat verdedigen door erop te
wijzen dat Nederland bijna het
laagste omroepbijdrage-tarief in
Eruopa heeft. Dit tarief is,geduren
de de afgelopen acht jaar zelfs niet
met de normale prijsstijgingen om
hoog gegaan (indexering). Alles is
veel duurder geworden, de pro
grammakosten vanzelfsprekend
ook".
Krant
Op een moment dat het binnen
landse televisie-aanbod kwantita
tief en kwalitatief moet kunnen
concurreren tegen de oprukkende
commerciële programma-pakket-
ten van buitenaf, bezuinigt het ka
binet dan ook nog eens ernstig op
het omroepbudget en moet 'Hilver
sum' volgens de nieuwe mediawet
jaarlijks 70 miljoen btw afdragen.
"Het gaat natuurlijk om een poli
tiek debat waar alles kan gebeuren
en waarvan de afloop absoluut on
voorspelbaar is. Maar we zijn niet
van plan het spel opportunistisch
te spelen door louter munt te slaan
uit wisselende meerderheden.
Daar is het onderwerp te belang
rijk voor".
Jeltje van Nieuwenhoven ver-,
heelt intussen niet dat ook binnen
haar partij over een aantal media
zaken verschillend 'gedacht wordt.
In het PvdA-programma voor de
gemeenteraadsverkiezingen bij
voorbeeld staat nog zonder omwe
gen dat er reclame op de lokale om
roep moet komen. Maar Van Nieu
wenhoven denkt er 'genuanceer
der' over. "Ik denk datje er vanuit
de financiële positie van de ge
meenten er tenslotte toch niet aan
ontkomt. Maar op dit ogenblik
vind ik het meest raadzaam op zo
kort mogelijke termijn een experi
ment met lokale omroepreclame te
houden. We willen eerst dat onder
zoek afwachten, want we onder
kennen de problemen van de re
gionale pers. Toch geloof ik dat er
een oplossing mogelijk is die geen
van beide partijen schaadt. Over
mede-exploitatie van uitgevers aan
lokale omroep en omroepreclame
voeren we nog intern overleg".
Tenslotte over de krant: "Wat 'er
ook op mediagebied gebeurt, die
krant blijft bestaan, daar ben ik ze
ker van. De televisie en andere
elektronische media zullen een
krant nooit kunnen vervangen".
Dr. V.J.J.P. van Heuven: 'Wat wij willen is een machine die elke willekeurige Nederlandse tekst kan uitspre
ken. En dan op een manier dat iedereen het kan verstaan'. (foto Wim Dijkman)
Heuven. "Want aan de computer
zoals die nu meestal wordt ge
bruikt, kleven nogal wat bezwa
ren. Je kunt er alleen mee com
municeren door middel van
schrift. Je moet een tekst kun
nen tikken en vaak moet je ook
nog een computertaal kennen.
Voor de 'gewone man' is dat dus
al niet te doen. Omgekéerd kan
de computer alleen op papier en
op een beeldscherm informatie
aan de mens doorgeven. Dus je
moet ogen hebben én kunnen le
zen. Daarbij eist het apparaat je
helemaal op. Je kunt niet even
weglopen of wat aantekeningen
maken. Als je een computer ook
kon gebruiken met de stem en de
oren, dan was dat veel efficiën
ter".
Vóorbeelden hiervan zijn in
Amerika al voorhanden. Van
Heuven: "Rangeerders op een
spoorwegemplacement kunnen
daar op de computer inspreken
welke wissels wanneer moeten
worden omgehaald. Dat is voor
die mensen heel handig omdat ze
gewoonlijk grote handschoenen
aanhebben waarmee het moei
lijk is om een toetsenbord te be
dienen. En aan werknemers die
bedrading op een plaat moeten
solderen, worden door de com
puter instructies voorgelezen.
Zodat die mensen niet telkens
van hun werk afhoeven om op de
werktekening te kijken".
Hoewel de Amerikanen verder
zijn met hun sprekende compu
ters, is Van Heuven niet jaloers
op zijn collega's in de VS. "Ze
zijn daar zo dol op geld dat ze
produkten op de markt gooien
die nog gebrekkig zijn. En dan is
het gebruik ervan toch nog be
perkt. Het apparaat werkt bij
voorbeeld alleen als steeds de
zelfde persoon erop inspreekt.
En de computer moet steeds na
vragen of hij de gebruiker wel
goed heeft verstaan".
De vijf instituten in Nederland
hebben weinig hinder van een
commercie die voor de deur staat
te trappelen om onmiddellijk
munt te slaan uit de onderzoeks
resultaten. "We zijn daar blij om,
want nu kunnen we rustig
werken zonder dat we bang hoe
ven te zijn dat er onvolwassen
produkten op de markt verschij-
Industrie
De Nederlandse industrie
heeft wel belangstelling voor het
onderzoek, maar heeft tot nu toe
een wat afwachtende houding
aangenomen. "Dat komt natuur
lijk ook doordat Nederland een
klein taalgebied is, en daarmee
een klein afzetgebied. Maar een
belangrijke reden is toch ook dat
de computer nog niet zo ver
staanbaar kan praten als een
mens dat doet".
Bij de verbetering van die
spreekvaardigheid kunnen de
Nederlandse onderzoekers trou
wens weinig gebruik maken van
de Amerikaanse voorsprong.
Voor elke taal moet opnieuw
worden uitgevonden hoe je de
computer daarin leert praten.
"Woorden worden namelijk ge
vormd door klanken die dak
pansgewijs over elkaar heen zit
ten. Bij het woord 'kat' maak je
bijvoorbeeld bij het uitspreken
van de 'k' al duidelijk dat er een
'a' achteraan komt. De Amerika
nen wisten al precies voor hun
taal hóe mensen dat doen en ze
konde.n dat vrij gemakkelijk in
een computerprogramma stop
pen. Maar toen ze die computer
een andere taal wilden laten
spreken, ging dat programma
vreemd genoeg niet meer op".
"Het is dus niet zo dat we hier
het wiel opnieuw gaan uitvin
den", zegt Van Heuven. "Wij
moeten wat het Nederlands be
treft uitgaan van een computer
die weliswaar kan spreken, maar
alleen verstaanbaar is onder per
fecte omstandigheden. Maar als
er geroezemoes is, moet je hem
óók kunnen verstaan. Een auto
test je tenslotte ook niet alleen
op een zomerse dag. Die moet
het ook doen als hij een tijd in de
vrieskou heeft gestaan of als hij
net door een modderplas is gere
den".
Om de computer te perfectio
neren hebben de vijf instituten
de taken verdeeld. Zo wordt in
Eindhoven vooral de technische
kant bekeken, Utrecht houdt
zich onder meer bezig met de rit
miek (het afwisselen van lang en
kort uitgesproken lettergrepen)
en in Nijmegen onderzoeken ze
wat een stem nu precies aange
naam maakt. De ideale stem is
daar inmiddels al uit de bus ge
komen. "Het aardige daarbij was
dat de ideale vrouwenstem aan
heel andere eisen moest voldoen
dan de ideale mannenstem. En
vrouwen bleken ook heel andere
ideeën dan mannen te hebben
over wat de ideale stem is".
Bommelding
In Leiden worden vooral taal
kundige aspecten van het onder
zoek onder de loep genomen.
Hier moet onder meer in kaart
worden gebracht op welke letter
grepen Nederlanders bij het
spreken de klemtoon leggen en
op welk woord van een zin het
accent. Van Heuven: "Basisgege
ven is dat de computer alle com
binaties van twee klanken in het
Nederlands, en dat zijn er onge
veer tweeduizend, kent. Door ze
in de goede volgorde aan elkaar
te plakken, kan hij praten. Maar
daarmee ben je er nog niet. De
machine moet ook weten waar
de klemtonen moeten worden
gelegd. Een leuk voorbeeld is de
bommelding, een woord dat
door veel mensen wordt gelezen
als hét bommelding. De compu
ter mag dergelijke fouten niet
maken".
Van Heuven denkt dat ze er
met de klemtonen aan de Leidse
universiteit nog wel uitkomen.
Ingewikkelder ligt het met de ac
centen. "Ik hoorde een nieuwsle
zer een paar jaar geleden vertel
len dat Henry Kissinger in Tel
Aviv was aangekomen. Gelijk
daarachteraan zei hij dat de i
nister van buitenlandse zóken
van de VS daar morgen een ge
sprek zou hebben. Doordat het
accent op 'zaken' werd gelegd,
leek het alsof het om twee ver
schillende personen ging. Ik heb
er een hard hoofd in dat
zoiets aan een computer duide
lijk kunnen maken. Dan zou het
apparaat immers de complete
kennis van de wereld moeten
hebben?".
Perfect wordt het waarschijn,
lijk nooit, moet Van Heuven er
kennen. "Maar dat hoeft ook
niet. Zolang de mens zelf nog
fouten maakt bij de uitspraak, e
zelfs nieuwslezers doen dat, mag
de computer het ook. We moeten
alleen zien uit te vinden wat nog
acceptabel is en wat niet meer.
Daarom laten wij onze resultaten
steeds aan proefpersonen horen.
Want wij zijn zelf inmiddels zo
gewend aan de computerspraak
dat we het beter kunnen ver
staan dan iemand die er fris te
genover staat".
Je t'aime
Over vier jaar moet het onder
zoek van de vijf fonetische insti
tuten zijn afgerond. Wordt de
sprekende computer daarna net
zo'n gemeengoed als de schrij
vende computer nu al is? Van
Heuven: "Als het lukt om
staanbare spraak te produceren,
dan weet ik wel zeker dat de in
dustrie en de consument erop i
zullen haken".
Had Wolfgang von Kempelen
dat nog mogen meemaken. Hij
was namelijk de man die twee
eeuwen geleden al beweerde een
sprekende machine te bezitten.
Hij reisde de kermissen in Euro
pa af met een apparaat van hout
en hondeleer dat naar zijn zeg
gen 'Je t'aime' en 'Ich liebe dich'
kon zeggen. Niemand echter die
hem geloofde, want het was de
zelfde Wolfgang von Kempelen
die eerder op bedrog was betrapt
met een schaakmachine. Daar
bleek bij nader inzien een Pruisi
sche officier in te zitten, een uit
stekend schaker weliswaar, maar
in Von Kempelen werd niet veel
vertrouwen meer gesteld.
Van Heuven: "Later is bewe
zen dat Von Kempelen met zijn
sprekende machine toch bona fi-
de is geweest. Wij hebben het ap
paraat eens nagebouwd en hij
deed het zowaar. Niet dat er lief
desverklaringen uitkwamen,
maar 'mamma* kon hy echt zeg
gen".
