Na een eeuw Doleantie weer tot elkaar
Beweging van Kuyper niet zonder zin geweest
ZATERDAG 8 FEBRUARI 1986
GEESTELIJK LEVEN
PAGINA U
Deze maand is het precies honderd
jaar geleden, dat in een tweetal Ne
derlandse dorpen rechtzinnige gelo
vigen het verband met de hervorm
de 'moederkerk' verbraken en als
gereformeerden een eigen kerkelijk
leven gingen leiden. Die daad -
spoedig in tal van plaatsen nage
volgd - staat in de vaderlandse
kerkgeschiedenis bekend als de
'Doleantie'. (De term komt van een
Latijns woord, dat 'treuren' of 'kla
gen' betekent).
Het was de tweede uittocht van
orthodoxen uit de Hervormde Kerk
binnen één eeuw. Begon de Af
scheiding van 1834 in het Groningse
dorp Ulrum (de tegenwoordige
Christelijke Gereformeerde Kerken
zijn daarvan de voorzetting), de ba
kermat van de Doleantie (waaruit
de Gereformeerde Kerken in Neder
land zijn ontstaan) ligt in Gelder
land. Het eerst maakte het kleine
Kootwijk zich los van de 'grote
kerk', luttele dagen later gevolgd
door het nabijgelegen Voorthuizen.
Het mag een gelukkige speling
van de geschiedenis heten, dat uit
gerekend honderd jaar na de
Doleantie de hervormden en gere
formeerden in dit land op het punt
staan te verklaren dat zij zich 'in
staat van hereniging' bevinden. Niet
dat de feitelijke hereniging, lande
lijk gezien, spoedig is te verwachten
(sommigen denken heel nuchter
aan het jaar 2020maar de twee
grote protestantse kerken hebben
in elk geval de intentie, de histo
risch gegroeide scheidingen zo
spoedig mogelijk op te heffen, waar
de kerkelijke situatie plaatselijk en
regionaal dat maar toestaat.
Dat proces naar eenwording
maakt een herdenking van de
Doleantie nog niet zinloos. Ook be
paalde hervormen vinden, dat de
gereformeerden hun eigen geschie
denis en diepste motieven niet mo
gen vergeten, wil althans die nieu
we kerk van de toekomst recht doen
aan wat men principieel van een
'Kerk van de Reformatie' mag ver
wachten. Alsjeblieft geen water in
de reformatorische wijn terwille
van een door zakelijke motieven op
gelegde 'eenheid'.
De gereformeerden zijn al aan het
herdenken gegaan. Deze week in
Kootwijk-Voorthuizen, waar het al
lemaal begon. Maar lang niet alle
plaatselijke kerken wagen zich
daaraan en juichtonen over het uit
eindelijke resultaat van een eeuw
doleantie zal men niet horen. Daar
voor zijn de vragen waarvoor de
kerk in deze tijd staat te verschil
lend van de kwesties van toén, en
leeft het besef te diep dat de tegen
woordige generatie juist een geza
menlijke aanpak van de kerken
vraagt.
Centrale figuur in de beweging van
de Doleantie was dr. Abraham
Kuyper, de latere minister-presi
dent.
Hij dacht anders over 'kerk-re-
formatie' dan de leidslieden van de
Afscheiding van 1834, de eerste uit
tocht van rechtzinnigen uit de 'va
derlandse kerk'. De Afgescheide
nen noemden de Hervormde Kerk
- waarin de koning dankzij het
reglement van 1816 veel invloed
had - ronduit 'vals'. Een 'voze ap
pel' die moest worden weggegooid.
Men scheidde zich dan ook radi
caal af van allen die niét van de
kerk waren, en dat waren al diege
nen die in de Hervormde Kerk ble-
door
S. J. de Groot
Kuyper wilde die weg niet op.
Voor hem was het door de over
heid aan de kerk opgedrongen
reglement meer een schil, en daar
onder vandaan moest de blanke pit
van de plaatselijke kerken worden
losgepeld. Omdat men het regle
ment, met zijn ruimte voor allerlei
afwijkende opvattingen, verwierp,
veroorloofde men zich ook de vrij
heid om synodebesluiten, geno
men op basis van dit reglement, te
negeren. Men bleef zich voluit als
'hervormd' beschouwen binnen
het oude kerkverband. Een refor
matie dus van binnenuit.
Op den duur werd de synode dat
toch te gek. Ongeveer negentig
procent van de Hervormde* Kerk
ging niet met Kuyper mee. Gebou
wen werden dan ook aan de 'dole
renden' onttrokken, maar die lie
ten zich niet uit het veld slaan; ze
geloofden er heilig in, dat ze voor
de hele kerk de last van 1816 moes
ten afwerpen.
Twee jaar na de Doleantie, dus in
1888, zag de Amsterdamse gerefor
meerde kerkeraad zich nog steeds
als het gezaghebbende orgaan over
alle hervormden in de hoofdstad.
En dat waren er toen 175.000. Op
de kerkeraadsvergaderingen werd
nog precies dezelfde presentielijst
voorgelezen als vóór de Doleantie.
Vanzelfsprekend was steeds een
groot deel van de kerkeraad per
manent afwezig
Paneel uitgezaagd
De Doleantie was oorspronkelijk
bedoeld als een beweging om de
Hervormde Kerk te reorganiseren,
terug te brengen naar de basis van
haar ontstaan ten tijde van de Re
formatie (17de eeuw). Maar dat is
De gereformeerde kerk in Leiderdorp,
de eerste Doleantie-kerken.
door allerlei oorzaken niet gelukt
en dus liep het uit op een kerksplit-
sing. Kuyper wilde een kerk met
zelfstandige gemeenten in plaats
van een kerk waarin een door de
vrijzinnige burgerij beheerste sy
node het voor het zeggen had.
In 1872 al - twee jaar nadat hij
predikant in Amsterdam was ge
worden - nam hij het in een bro
chure op voor ouderlingen die zich
voortaan wilden onthouden van
'godsdienstige verrichtingen' door
vrijzinnige predikanten. In datzelf
de jaar ontstond een vereniging
van gelijkgezinde orthodoxe ker
keraden die de bezittingen van de
gemeenten wilden veiligstellen
voor het geval het tot een conflict
met de hogere kerkbesturen zou
komen.
In 1883 publiceerde Kuyper zijn
'Tractaat van de Reformatie der
Kerken'. Daarin keerde hij zich te
gen een synodale formule voor
aanstaande predikanten, waarin
van hen niet langer een 'band aan
de belijdenis' werd gevraagd, maar
slechts de bereidheid om de 'belan
gen van het Godsrijk' te bevorde
ren. Deze mistige formule legde
een zwaar accent op de eerbiedi
ging van de bestaande reglemen
ten. De verhouding tussen vrijzin
nigen en orthodoxen verscherpte
zich, toen 250 kerkeraadsleden, on
der leiding van Kuyper, besloten
alléén orthodoxe predikanten toe
te laten.
In 1885 kwam het conflict over
de zelfstandigheid van de plaatse
lijke gemeenten tot een uitbar
sting. De Amsterdamse kerkeraad
weigerde attestaties (bewijzen van
lidmaatschap) af te geven aan cate
chisanten van vrijzinnige predi
kanten. Nadat de synode hun han
delwijze had afgekeurd, werden de
tachtig kerkeraadsleden (op 4 ja
nuari 1886) geschorst omdat ze er
op uit zouden zijn het kerkverband
te verbreken.
Twee dagen later forceerde Kuy
per met een aantal geestverwanten
de toegang tot de consistoriekamer
en het daar aanwezige archief van
de Nieuwe Kerk in Amsterdam
door een deurpaneel uit te zagen.
Zo probeerden zij de bestuurs
macht in de kerkelijke gemeente
en de zeggenschap over de kerke
lijke goederen te behouden. (Die
vermaarde deur is nu te zien iri het
museum voor kerkelijke kunst
'Het Catharijneconvent' in
(foto Wim Dijkman)
Utrecht). Op 1 december 1886 werd
de afzetting van de Amsterdamse
kerkeraadsleden definitief en kon
den zij optreden als kerkeraad van
de dolerende kerk.
'Rooms' rook buit
Was in 1886 al een aantal doleren
de gemeenten ontstaan, het jaar
daarop gebeurde dat georgani
seerd op grote schaal. In tientallen
plaatsen zagen hervormde ge
meenten hele groepen bezwaarden
vertrekken. Dat ging soms met fel
le emoties en schermutselingen ge
paard, waarbij de politie zelfs
moeite had om de orde binnen en
tussen de verschillende protestant
se kampen te handhaven.
De toenmalige organisatie van
de Hervormde Kerk en het optre
den van de dolerenden zelf maak
ten een breuk onvermijdelijk. Veel
hervormden waren bang voor or
thodoxe dictatuur en onder de be
zwaarden was er toch een groot
aantal dat een eigen kerkelijk le
ven wilde. De nieuwe kerk was
niet meer tegen te houden.
Liberalen zagen in de leider Kuy
per- gedoodverfd als 'staatkundig-
kerkelijk partijhoofd' - een veel
groter gevaar voor de maatschap
pij en haar vrijheden dan in Dome-
la Nieuwenhuis, ex-dominee en
voorman van de socialisten.
En de pauselijke nuntius mgr. F.
Spolverini rook buit. In een rap
port voor Rome schreef hij, dat de
ze protestantse broedertwist voor
zijn kerk een unieke kans was om
de verdwaalde schapen te laten
zien welk een erbarmelijk onder
komen hun kerkgenootschap bood
vergeleken met de Heilige Moeder
kerk. Hij vroeg een paar roomse
publicisten een pamflet te schrij
ven, dat gratis onder de protestan
ten zou worden verspreid. Een ver
zoek overigens dat maar weinig ge
hoor vond.
Volgens de gereformeerde eme
ritus-hoogleraar D. Nauta (87) is de
Doleantie geen ordinaire 'machts
strijd' geweest. "Als Kuyper er niet
was geweeest, kan men niet bewe
ren dat de beweging van weinig be
lang zou zijn gebleven", schrijft hij
in 'Centraal Weekblad' van vorige
week.
"Het ging niet om meningsver
schillen van ondergeschikte bete
kenis, al waren er toen ook wel
kwesties zónder diepere beginse
len". "De Doleantie was een kerke
lijke beweging, waarbij de zaak
van de kerk als zodanig in het ge
ding was. De kerk in de 19de eeuw
beantwoordde, naar het besef van
de bezwaarden, niet meer aan het
echte beeld uit de Reformatie, zo
als zij zich naar haar duidelijke be
lijdenis behoorde te vertonen. De
oude kerkorde was aan de kant ge
schoven en de bepalingen die er
voor in de plaats waren gekomen
droegen er in sterke mate toe bij,
dat in feite gehandeld kon worden
in lijnrechte strijd met de kerkelij
ke belijdenis".
Tumult in Leiderdorp
In Leiderdorp ontstond de dole
rende kerk in juli 1886. Niet zonder
verbaal en fysiek geweld binnen en
buiten de ke 'cmuren. Politie en
justitie moesun in het geweer ko
men om de twistenden te scheiden.
De nieuwe kerkeraad verklaar
de, dat in de hervormd-synodale
organisatie het 'koningschap van
Christus over de kerk' geheel en al
werd miskend. En dat er voortdu
rend reglementen werden gemaakt
om de kerk te doen vervreemden
van haar belijdenis en gebonden
heid aan Gods Woord.
"Alle bestrijding van het Woord
Gods en alle afwijking van de daar
op gegronde Belijdenis der Kerken
door de hoogere Besturen worden
straffeloos geduld, terwijl diezelf-
Abraham Kuyper
...'staatkundig-kerkelijk partij
hoofd'...
de Besturen tot vervolging spoedig
gereed zijn wanneer door iemand
tegen de uiterlijke reglementaire
eenheid ook maar iets wordt ge
daan". Op grond daarvan verklaar
de de Leiderdorpse kerkeraad, de
hogere hervormde besturen niet
langer te erkennen.
Honderd jaar later zijn hervorm
den en gereformeerden in Leider
dorp een eind gevorderd op weg
naar een geïntegreerde kerkenge-
meenschap. De tijd heelt alle won
den.
Professor Nauta erkent, dat de
Doleantie slechts ten dele is ge
slaagd. Er is reden om te onderzoe
ken of en in hoeverre in de praktijk
fouten zijn gemaakt. "Hebben de
stappen die men toen nam wel al
tijd de toets der kritiek kunnen
doorstaan, en heeft men bij bepaal
de maatregelen wel het vereiste ge
duld opgebracht?"
Toch is het streven van toen niet
zonder zin geweest. De Hervormde
Kerk vertoont niet meer het beeld
van 1886. Na de Tweede Wereld
oorlog ging zij met een echte ker
korde, zonder inmenging van de
overheid, een nieuw tijdperk in.
Nauta: "Wij zien ons nu geplaatst
voor andere vragen in de onderlin
ge relatie. Het zijn de vragen van
samen-op-weg". Vernieuwing is
nodig en goed, "maar geen mo
ment mag uit het oog worden ver
loren, dat de kerk trouw blijft aan
haar uitgangspunten bij de Refor
matie". "Daarom is het zich bezig
houden in dit jaar met de geschie-
Frisse lucht
Ook de (rechts-orthodoxe) Gere
formeerde Bond en de confessio
nelen in de Hervormde Kerk, die
de oude kerk altijd trouw zijn ge
bleven, herinneren op hun manier
de kerk van de Doleantie - met het
oog op 'Samen op weg' - aan de
diepste beweegredenen achter
haar ontstaan. Want vooral de
rechts-hervormden vertrouwen de
gereformeerden van 1986 niet zo
erg wat betreft hun vasthouden
aan de belijdenis van de Reforma
tie en het gezag van de bijbel. Wor
den door het samengaan met de ge
reformeerden ónreformatorische
en ónbijbelse denkbeelden niet ge
weldig versterkt?
De hervormde predikant-publi
cist dr. Spijkerboer (Amsterdam)
vindt de gereformeerden veel ope
ner geworden. "Ze hebben hun
bastions verlaten en wandelen nu
over het vrije veld", zei hij vorige
week in een interview met het
nieuwe maandblad 'Kerkelijk Ma
gazijn' (van Niek Scheps).
Spijkerboer behoort niet tot de
rechtse orthodoxie in zijn kerk.
maar toch denkt hij af en toe, dat
de gereformeerden wat lopen te
waggelen in die frisse lucht. "Als ik
ze soms hoor, denk ik: twintig jaar
geleden mocht ik bij jullie niet op
de kansel staan omdat ik hervormd
was, maar zouden jullie misschien
nu nog eens in je belijdenisge
schriften willen kijken wat er ei
genlijk staat?"
Toch zit er voor hem wel degelijk
'muziek' in een samengaan. "Er
zijn geluiden te beluisteren waar
uit blijkt, dat het in de goede rich
ting gaat. Het kan dan wel een
klein vlammetje zijn, maar je moet
toch proberen dat vlammetje hel
der te krijgen". De breuk van 1886,
zegt Spijkerboer, is toch iets ver
schrikkelijks geweest. "Misschien
komt er nu een kans om die te he
len". Zelf wil hij er al het mogelijke
aan doen.
Niet alle publicisten zijn zo posi
tief. Drs. K. van der Zwaag van het
Reformatorisch Dagblad heeft er
niet het minste vertrouwen in. Hij
weet al precies, hoe die ene protes
tantse kerk eruit zal zien, "getuige
het feit dat de toch al redelyk vrij
zinnige Hervormde Kerk nu ook
nog eens de failliete boedel van de
gereformeerden moet overne-
Maar dót is dan ook het oordeel
van iemand bij wie alles wat
scheidt altijd zwaarder moet we
gen dan wat verbindt
oecumenische geloofsgemeen
schap De Regenboog (Merenwijk) 9.30
ds. Hortensius, 11.15 ds. Hortensius en
pastoor v. Well; Bethlehemk. (Driftstr.)
10 ds. Westera-Franke, opendeurdienst,
mmv Leids Kerkkoor; Bevrijdingsk.
(Montgomerystr.) 10 en 5 ds. Jansen
(nam. mmv Leidse cantorij); Vredesk.
(Burggravenl.) 10 ds. De Mey; Waalse
kerk (tijdelijk Rapenburg 6) 10.30 ds.
Ribs; jeugdkapel Vredeskerk 10; jeugd-
kapel Bevrijdingskerk 10. Wijk 'Ste-
venshof zie na geref. kerk. Acad. Zie
kenhuis 9 rk. dienst, 10.15 ds. Boven
berg. Diakonessenhuis elke zat. 10.30
rk. dienst, morgen 10.30 kand. H. P. de
Roest. Endegeest zie Oegstgeest. Geref.
Kerk Vredeskerk zie herv. gem.; Petrak.
(Surinamestr.) 10 dr. v.d. Zwaan; Oude
Vest 10 ds. koolstra; Maranathak.
bi-v. Duyn, L.dorp; Merenwijk zie herv.
gem. Wijk Stevenshof, gebouwtje 'Dijk-
hof (Rijndijk) 10 kand. T. v.d. Hoeven.
Geref. K. Vrijg. (Herengr.) 10 en 5 ds.
Houtman. Chr. Geref. K. (Steenschuur)
10 en 5 ds. Den Hertog. Geref. Gem. (N.
Rijn) 10 en 4.30 ds. Boogaard. Geref.
Gem. in Ned. (Bethl.kerk Driftstr.) 11.30
en 5.30. Evang.-Luth. Gem. (Hoogl.
Kerkgr.) 10.15 ds. Mostert. Doopsgez.-
Remonstr. Gem. (Lokhorstk. Pieters-
kerkstr.) 10.30 ds. Koek. Baptistengem.
(O. Rijn 3) 10 ds. Nijland, Exloermond.
Evang. Gemeenschap (Middelstegr. 3)
10 evang. Faber, Nederhorst- den Berg,
en evang. Dikkes. Evang. gem. Meren
wijk ('De Harlekijn', Regenboogpad 2)
11 avondmaal. Zendingswerk Midder-
nachtsroep (Zoeterw.singel 21) 5 hr.
Schreuder. Evangeliecentrum-Pink-
sterbew. J. Maasbach-Wereldzending
Pinkstergem. (O. Vest 13) 10 ds.
Twillert. Leger des Heils (hoek Ves-
testr./Groenesteeg) 10 en 7.
Nieuw-Apost. Kerk (H. Rijnd. 24): 9.30
en 4, wo. 8. Zevendedag-adventisten
(Ontmoetingskerk Voorscholen) elke
zat. 9.45 bijbelstudie, 10.45 predik
dienst. Christelijke Wetenschap
(Steensch. 6) 10.30. 'De Christenge
meenschap' (beweging tot religieuze
vernieuwing) 9.45 mensenwijdings-
dienst, in oud-kath. k. Zoeterw.singel.
Kerk van J. Chr. v.d. Heiligen der L. Da
gen (Brahmsl.) 9.30,10.30 en 11.20. Oud-
Kath. K. (Zoeterw.singel) zat. 7.30 nam.
gez. oud-kath.-anglicaanse dienst.
Rooms-Kath. K. Haagweg zat. 7, zo. 9 en
10.45; Herensingel zat 7. zo. 9.30 en 11;
Rijndijk (Leiden-V.schoten) zat. 7, zo.
9.30 en 11.30; Steenschuur zat. 7, zo.
8.30,10,11.30, 6 en 7 (lof); Boshuizerka-
de zat. 7, zo. 9.30 en 11; Lammenschans-
weg zat. 7, zo. 9 en 10.30; Haarl.straat zat.
7, zo. 9.30,10.45 en 12.15; Merenwijk zie
herv. gem.; H. Rijndijk (zie Zoeterwou-
de). Raad van Kerken: elke di.av. 7-7.30
AARLANDERVEEN: Herv. Gem. 10
ds. v. Driel, 7 dr. Haitsma. Gerëf. Kerk
10 ds. v.d. Bos, Gouda, 6.30 ds. Boer.
Chr. Geref. Kerk 9.30 en 4 ds. Den Har-
tog, Veenendaal. Rk Kerk zat. 7, zo.
10.30.
ALPHEN AAN DEN RIJN: Herv. Gem.
Adventskerk 10 ds. Bogers, ha, 5 ds.
Moll, met gehandicapten; Kruiskerk 10
ds. Heijmans; Opstandingskerk 10 ds.
v.d. Heiden, 6.30 ds. Bogers; G. Herder
kerk 10 ds. Moll, ha, 6.30 ds. Taselaar,
ha; De Bron 9.15 ds. Taselaar, ha, 10.15
en 6.30 ds. Verheul, ha; Ashram (Mars
diep) 10 dr. Dirksen, Leiden, ha; Ouds-
hoornse kerk 10 ds. Van Medevoort,
Den Oever; Sionskerk (Meteoorlaan)
9.30 ds. Verploeg, Ermelo, 6.30 kand.
Lammers, Scherpenzeel. Geref. Kerk
Mar.kerk 10 ds. Boer, 6.30 ds. De Jong,
Boskoop; Salv.kerk 10 dr. v. Raalte,
Driebergen, 6.30 ds. Moet, Woerden. Ge
ref. K. Vrijg. (aula chr. techn. school)
9.30 en 5 ds. Room. Ned. Geref. Kerk
(school Willemstr.) 9.30 br. Kleingeld,
4.30 kand. Bruintjes. Chr. Geref. Kerk
9.30 en 4.30 en wo. 7.30 ds. v.d. Meij.
Oud-Geref. Gem. (Hooftstr. 240) 9.30 en
4. Baptgem. (Molenwerfstr. 1) 10 ds.
Koekkoek, 6.30 ds. Mietes. Bapt.gem.
Noord (school Kalkovenw. 62) 10 hr. G.
Goessens, 6.30 ds. C. de Jong. Volle-
evang.gem. ('De Ark', Pr. Hendrikstr.
54) 10 hr. v.d. Hoorn. Pinkstergem.
(school Batestein 16) 10. Leger des H.
(Zonneweg 3) 10 en 7. Remonstr. Kring
(Van Mandersloostr. 36) 10 ds. Siccama,
Aalsmeer. Rk Kerk: Bonifaciusk. zat. 7,
zo. 9.45 en 11.30; Piusk. zat. 7, zo. 9 en
10.30; De Bron zat. 7. zo. 9 en 11.
BENTHUIZEN: Herv. Gem. 9.30 ds. J.
Boer, 6.30 ds. v. Gorssel, Gouda. Geref./
Herv. Gem. (dorpshuis 'De Tas') 10.30
ds. Assies. Geref. Gem. 9.30 en 6 lees-
dienst.
BODEGRAVEN: Herv. Gem. Dorps
kerk 10 ds. Roelofsen, Zeist, 6.30 ds. Eij-
senga, Zw.dam; Salv.kerk 10 ds. Rich
ter, Hattem, 6.30 ds. Trouwborst, Vlaar-
dingen; Bethl.kerk 10 kand. Graafland,
6.30 ds. Wieman. Geref. Kerk 10 ds. El-
derman, 6.30 ds. v. Wattum, Rijswijk,
jeugddienst. Geref. K. Vrijg. (Ichthusk.)
9.30 leesdienst, 3.30 ds. Room. Geref.
Gem. (Stationsweg 17) 10 en 6.30 ds.
Bac. Evang.-Luth. Gem. 9 ds. v. Beek.
BOSKOOP: Herv. Gem. Dorpskerk 9.30
ds. v.d. Pol. 5 zie geref. kerk; De Stek
9.30 ds. v. 't Hoff. Geref. Kerk 9.30 ds. G.
de Jong, 5 ds. Stelwagen, Rijswijk, gez.
jeugddienst. Chr. Geref. Kerk 9 ds. v. 't
Spijker, Zutphen, 3 ds. Bijkerk, Delft.
Geref. Gem. 9.30 leesdienst, 3 ds. Bac.
HAZERSWOUDE: Herv. Gem. 9.30 en
6.30 ds. De Graaf, ha. Geref. Kerk 10 ds.
Huisman, 5 ds. Hassefras, Maasdijk,
jeugddienst. Rk Kerk: dorp zat. 7, zo.
9.30 en 11.30; Anker zat. 7, zo. 8.45 en
11.15; Rijndijk zat. 7, zo. 10.
HILLEGOM: Herv. Gem. 10 ds. Roth-
fusz, ha, 5 ds. Krispijn, ha. Geref. Kerk
('Hoeksteen') 10 ds. Rienks, Vinkeveen,
ha. Chr. Geref. Kerk 10 en 5 ds. Nieu-
wenhuijze, Mijdrecht. Rk Kerk: Mart.
zat. 7, zo. 9.30 en 11; Jozefk. zat. 7, zo. 10
en 11.30.
KATWIJK AAN DEN RIJN: Herv.
Gem. Dorpsk. 10 ds. A. Baas, 6 ds.
Bronsgeest. Leiden; Ontm.kerk 10 ds.
Aarents, 6.30 ds. Bouman, Schevenin-
gen. Herv. Gem. 'De Rank' (P. Groen-
college) zie Katwijk aan Zee. Geref.
Kerk 10 ds. v.d. Horst, 3 ds. v.d. Woude,
Wassenaar, met gehandicapten. Rk
Kerk zat. 7. zo. 9.30 en 11.15.
KATWIJK AAN ZEE: Herv. Gem. N.
Kerk 10 ds. Driebergen, 6 ds. De Jong;
O. Kerk 10 ds. v. Sliedregt, 5.45 zang, 6
ds. Sjollema, jeugddienst; Ichthusk. 10
ds. De Jong, 5 ds. Driebergen; Pniëlk.
9.30 ds. Sjollema, 6 ds. v. Sliedregt; aula
Bestevaer-mavo (Rijnsoever) 10 ds. Ho-
vius; Overduin 2.15 ds. v.d. Beid; De
Hoeksteen (Burgersdijkstraat) 10 hr. J.
L. van Kempen, dovendienst. Herv.
Gem. 'De Rank' (aula P. Groen-college
Pr. Frederikdreef 15) 10 ds. v. Waasber-
gen, Wassenaar. Geref. Kerk Vr.kerk
9.30 ds. Koster, 5 ds. Kersten; Triumfa-
tork. 9.30 ds. Kersten, 5 hr. S. v.d. Land,
Wassenaar, opendeurdienst. Geref. K.
Vrijg. 9.30 leesdienst, 5.30 ds. Heida.
Ned. Geref. K. 11 en 7 kand. Bruintjes,
Leerdam, in Vredeskerk. Chr. Geref. K.
10 en 5 ds. Slagboom. Vrije Chr. Geref.
Gem. (Unizaal) 10 en 5 ds. v.d. Belt Ge
ref. Gem. (Remisestr.) 10 en 5. Geref.
Gem. in Ned. (Louwestr.) 10 en 5. Volle-
evang.gem. (Voorstr. 48) 9.45. Onafh.
baptistengem. (Ambachtsweg 2) 10 ds.
J. A. Visser.
KOUDEKERK AAN DEN RIJN: Herv.
Gem. 10 ds. Hemstede, Leiderdorp, 7 dr.
Bade, opendeurdienst. Geref. Kerk 10
dr. Bade, 7 zie herv. gemeente.
LEIDERDORP: Herv. Gem. en Geref.
Kerk Dorpsk. 10 prof. mr. Reugebrink, 3
ds. Bovenberg, met gehandicapten, 6.30
mevr. ds. Visser; Hoofdstr. 10 ds. Brom-
met; Scheppingsk. 9 en 10.30 ds.
Knorth. Elis.ziekenhuis 10 rector Vijf-
tigschild. Bapt.gem. (wijkgeb. Zijlkw.)
10. Rk Kerk zat. 7, zo. 10 en 11.30.
LEIMUIDEN: Herv. Gem. 9.30 ds.
Stam, Ter Aar. Geref. Kerk 9.30 ds. Aal-
ders, 7 ds. v.d. Kooi. Rk Kerk zat. 7, zo.
7.30, 9.30 en 11.15.
boer, Baarn, 7 ds. De Gelder. Geref.
Kerk 10 ds. Boswijk, 5 ds. Broer. Geref.
K. Vrijg. 9.30 en 4.30 kand. Scheringa.
Ned. Geref. Kerk (Salvatori) 10 ds. Vos,
5 prof. Troost, A.dam. Chr. Geref. Kerk
10 leesdienst, 7 ds. Witzier. Geref. Gem.
10 en 4 ds. Hakkenberg, Groningen, ha.
Evangeliegemeente (Ooievaarstr. 27a)
9.45 hr. M. A. Brands, ha. Rk Kerk: Aga-
thakerk zat. 7, zo. 10 en 11.30; Poelpol
der zat. 7, zo. 9 en 11.30; Mariakerk zat. 7,
zo. 9.30 en 11; Engelbew. zat. 7, zo. 9.30
en 11.
NIEUWKOOP: Herv. Gem. 9.30 dr.
Haitsma, 6.30 ds. Kielder, Vianen. Ge
ref. Kerk 9.30 ds. Kaumi uit Oeganda.
Chr. Geref. Kerk 9.30 leesdienst, 2.15 ds.
v.d. Meij. Remonstr. Gem. 10 ds. Cossee.
Evang. gem. (Kruispunt, Kennedylaan
33) 9.30. Rk Kerk zat. 7. zo. 9 en 10.45.
NIEUWVEEN: Herv. Gem. 9.30 ds. Ge
braad, Nunspeet, 6.30 kand. v. 't Hof.
Geref. Kerk 9.30 ds. v. Hummelen, Eg-
mond, 7 ds. Broer. Rk Kerk zat. 7, zo. 9
en 11.
NIEUW-VENNEP: Herv. Gem. 9.30 ds.
Ten Voorde, 7 ds. Bergsma. Geref. Kerk
9.30 ds. Bergsma, 4.30 ds. Rang. Chr. Ge
ref. Kerk 9.30 en 4.30 ds. Visser. Rk
Kerk zat 7, zo. 10.
NOORDEN. Herv. Gem. 9.30 en 7 ds.
Geuze. Geref. Kerk (W. Verlaat) 10 hr.
Schreuder, 7 hr. Kat, Ouderkerk a.d.
Amstel.
NOORDWIJK: Herv. Gem. Grote of St
Jeroensk. (Binnen) 10 ds. v.d. Lee, 5
kand. Kuijt; Hoofdstr. (Zee) 10 prof. dr.
v.d. Beek, 5 ds. Kuiper; De Rank (Golf
baan) 10 hr. K. J. Visser. Geref. Kerk
kerk 11 ds. Wolthuis, Heemstede; Sole
Mio 9 ds. Elgersma. Ned. Prot. Bond
(aula O.Zeew.) geen dienst. Rk Kerk Zee
zat. 7, zo. 10.30; Binnen zat 7, zo. 10 en
11.30.
NOORDWIJKERHOUT: Dorpsk. 10 ds.
Krispijn, Hillegom; De Zilk 10 ds. Hem
mes, O.geest. Rk Kerk Victork. zat 7, zo.
9.30 en 11; Jozefk. zat 7, zo. 9 en 10.30;
De Zilk zat. 7. zo. 10 en 11.30.
OEGSTGEEST: Herv. Gem. Groene of
Will.kerk 10 ds. Kooman; Pauluskerk 10
ds. Da Costa; Gemeentecentrum
(Lijtw.) 10.30 mevr. H. Zoek, 7 ds. Koo
man. Geref. Kerk 10 ds. Veenstra. Geref.
Kerk Vrijg. (aula Dr. Schilderschool)
8.45 en 4.30 kand. J. van Tuil. Ned. Ge
ref. Kerk (Gem.centrum) 8.45 ds. De
Lange, 4 ds. Bruins, Vlaardingen. Van
Wijckerslooth 4 ds. H. Ryksen. Ende
geest 10 mevr. M. A. Bosman-Huizinga.
Volle-evangeliegem. (Gem.centrum) 4.
Rk Kerk Will.kerk zat. 7, zo. 9 en 10.30.
7, zo. 8.30 en
OUDE EN NIEUWE WETERING:
Herv. Gem. 9.30 ds. De Korte. Geref. K.
9.30 mevr. Teusink-Meyer, Alphen, 5 ds.
Stam, Leidschendam. Remonstr. Gem.
ds. Boswijk. Rk Kerk Aardam zat. 7. zo.
9 en 12; kerk Langeraar zat 7, zo. 9.30 en
11.30.
VALKENBURG: Herv. Gem. 10 en 6.30
ds. Vermeulen. Geref. Kerk 9.30 drs. Ko-
ning-Polet Gouda, jeugddienst, 6.30 ds.
Ribberink. Geref. K. Vrijg. 9.30 en 4 ds.
VOORHOUT: Herv. Gem. 10 ds. C. J. de
Jong, gezinsdienst. Rk Kerk zat. 7, zo.
9.30 en 11.
VOORSCHOTEN: Herv. Gem. Dorps
kerk 10 dr. De Kuiper, 7 ds. v.d. Schoot;
De Ontmoeting (Noordhofland) 10 ds. J.
Schout (legerpred.), Lochem. Hulp en
Heil (Schakenbosch) 10 ds. Honig. Herv.
evang. op geref. grondslag (Lucas-colle-
ge, Beeth.laan) 9.30 kand. J. de Jong,
Werkendam, 4.30 ds. v.d. Velden, Woer
den. Geref. Kerk 10 ds. v.d. Schoot. Ge
ref. K. Vrijg. (Bachlaan) 10 en 4.30 ds. B.
Kamphuis. Rk Kerk Laur.kerk zat 7, zo.
11.30; M. Godskerk. zat. 7, zo. 10. Kerk
van Engeland (British school in The Ne
therlands. J. v. Hooflaan 3) 10.15 angli
caanse dienst.
WADDINXVEEN: Herv. Gem. Bnigk.
9.30 en 5 ds. Maasland, ha; Hoeksteen
9.30 en 6.30 ds. Roetman, ha; Bethelk.
9.30 en 5 ds. Goossen, ha; Imm.kerk 10
ds. Hulst. 5 hr. L. IJska, Den Haag. Ge
ref. Kerk Kruisk. 10 ds. Bongers, 5 ds.
Mondeel; Ontm.kerk 10 ds. De Moor.
Remonstr. Gem. geen dienst
ROELOFARENDSVEEN: Rk Kerk
Mar. Pres. zat. 7, zo. 9 en 11; Petrus-B.
zat. 7. zo. 9.30 en 11.30.
RIJNSATERWOUDE: Herv. Gem. 9.30
ds. De Kruijf, R.dam, 7 ds. Gebraad,
Nunspeet. Chr. Geref. K. 9.30 leesdienst
2.15 ds. Bouw.
RIJNSBURG: Herv. Gem. Laurentius-
kerk 9.30 ds. v. Niel, 5 ds. Eschbach,
Nootdorp, jeugddienst; Bethelkerk 9.30
ds. Smaling, 5 ds. v. Niel. Geref. Kerk
Petrakerk 9.30 ds. Baayen, 5 ds. Cziria;
Imm.kerk 9 en 10.30 ds. Ribberink, 5 ds.
Baayen; Mar.kerk 9.30 ds. Cziria, 5 ds.
Ribberink. Geref. Kerk Vryg. 10 en 5.15
ds. Grutter. Chr. Geref. K. 9.30.en 5 ds. v.
Sorge. Evang. Christengem. (aula mavo)
10 br. Frinsel, A.dam. Rk Kerk zo. 10.30.
SASSENHEIM: Herv. Gem. 9 en 10.30
ds. v. Achterberg, 7 opendeurdienst
kapt. Bergsma van L. des Heils Leiden,
mmv muziekkorps. Geref. Kerk 10 ds.
W. Baas. Chr. Geref. K. 10 en 5 ds. Aar-
noudse. Ned. Prot. Bond (Jul.laan 17)
10.30 ds. Luikinga, Beverwijk. Rk Kerk
zat. 7. zo. 9.30 en 11.
TER AAR: Herv. Gem. 9.30 ds. Bate
laan, Voorschoten, 6.30 ds. Weegink,
Heerde. Geref. Kerk 9.30 ds. Broer, 6.30
WASSENAAR: Herv. Gem. Dorpsk. 10
ds. Steenstra, ha, 4.30 ds. Vermaat
Maassluis, ha; Kievietk. 10 dr. v. Brug
gen. ha; Messiask. 10 dienst in Zijllaan-
kerk; Dorpscentrum 9.30 ds. Zouten-
burg. Voorburg. Zuid (Bloemcamplaan)
10 dr. v.d. Kamp. Ned. Prot Bond
(Kerkdam) 10.30 ds. Werner.
WOUBRUGGE: Herv. Gem. 10 ds. De
Graaff, Nieuwveen, 6.30 ds. Koelewijn.
Geref. Kerk 9.30 ds. v.d. Kooi. 6.30 ds.
Aalders. Ned. Prot. Bond (De Wijk) geen
dienst Rk Kerk zat 7, zo. 10.
ZEVENHOVEN: Herv. Gem. 9.30 kand
Schuurman, Nieuwerkerk a.d. IJssel.
Geref. Kerk 9.30 ds. Snel, Rijnsburg,
6.30 hr. Schreuder.
ZOETERWOUDE: Herv. Gem. 10 ds.
Wolthaus Rk Kerk St Jan zat. 7 30. zo.
9 30; Chr. Dienaark. zat 7. zo. 10; Meer-
burgkerk H. Rijndijk zat 7, zo. 10 en
11.30.
ZWAMMERDAM: Herv. Gem. 10 ds.
Weegink, Heerde, 6.30 ds. Elderman,
Bodegraven, jeugddienst. Geref. Kerk
10 ds. Buikema, 6.30 zie herv. gemeente.
Remonstr. Gem. 10 dr. Meijering.
