'Soms geloven mensen maar wat'
Predikant-docent Vroom over argumenten tegen en voor geloof
ZATERDAG 11 JANUARI 1986
GEESTELIJK LEVEN
PAGINA 11
Voor velen is het lijden het grootste struikelblok om te geloven. Ook voor gelovigen
zijn ellende, ziekte en dood vaak reden tot twijfel. 'Oplossingen' die men voor het
probleem 'God en het lijden' gevonden meent te hebben, falen in een gesprek aan
het ziekbed. Theoretische verklaringen doen dan aan de werkelijkheid geen recht.
"De ervaring van het lijden is een aanstoot voor ieder mens, gelovig of niet".
De predikant dr. H. M. Vroom
(40) in Bilthoven - ook docent
godsdienstwijsbegeerte aan de
Vrye Universiteit - heeft de
meest gehoorde argumenten
tégen het geloof, waarvan het
lijden er één is, eens op een rij
gezet. Men vindt ze in zijn boek
'Waarom geloven?', dat pas by
Kok in Kampen is uitgekomen
en dat de koper f 16,90 kost.
Het boek bevat maar drie
hoofdstukken. Het begint met
de argumenten van de gods
dienstkritiek tegen het geloof.
Wellicht om de balans in even
wicht te houden komt de
schrijver in een tweede hoofd
stuk met evenveel argumenten
die vóór het geloof pleiten. En
ten slotte gaat hij concreet in
op de aangevoerde argumenten
tegen het geloof.
Dr. Vroom vertelde mij, dat
de oorsprong van zijn boek ligt
in een hotelkamer in Amerika,
waar hij voor zijn werk op be
zoek was. Gesprekken die hij
daar had met een collega in de
wijsbegeerte inspireerden hem
tot schrijven.
Wat veel mensen tegen het
geloof hebben is, dat het niet
'zeker' is.
Dr. Vroom: "Elke zondag
staan er duizenden pastoors en
dominees op de preekstoelen
van Nederland. Ze beweren
van alles. De vraag is dan, of ze
wel weten wat ze zeggen. Is ge
loof in principe wel iets dat te
weten valt?"
Geloof wordt in de gods
dienstkritiek vaak vergeleken
met wetenschap.
"Exacte vakken bieden be
trouwbare kennis. Andere we
tenschappen moeten daaraan
een voorbeeld nemen, zegt
men. Theologie is niet gegrond
op concrete gegevens. Zodra
gelovigen het antwoord op
moeilijke, maar centrale vragen
niet weten, spreken ze over
'mysteries' die aan mensen ver
borgen blijven".
"Anderen houden het erop,
dat geloof louter op fantasie be
rust. Het is verbeelding, zegt
men. Die beantwoordt aan ze
kere behoeften van de mens.
Want mensen leven in een we
reld met allerlei geheimzinnige
machten. En de religie geeft ze
kerheid voor het leven en vei
ligheid bij een vertrouwensper-
Belangen
Een verwijt is, dat het geloof
werkt als een ideologie om be
langen veilig te stellen. De si
tuatie in Zuid-Afrika kan een
voorbeeld daarvan zijn.
Vroom: "Veel blanke christe
nen beroepen zich voor de ver
dediging van hun belangen op
het geloof, ook al worden zij
daarvoor aangevallen door
zwarte en blanke medechriste
nen in eigen land en daarbui
ten. Misbruik van geloof is een
van de meest gehoorde aan
klachten van de godsdienstkri
tiek".
door
S. J. de Groot
Een tegen-argument is ook
de grote diversiteit van reli
gieuze overtuigingen. "Miljar
den mensen geloven, maar er
zijn er geen twee die precies
hetzelfde geloven. Er is een
veelheid van heilige geschrif
ten. Dat moet hun heiligheid
wel relativeren. Wat de één
goed vindt, noemt de ander
verkeerd. Wat is het geloof dan
nog waard, zo vraagt men".
Dan vormen nog de 'vage
antwoorden' een bezwaar tegen
het geloof.
"Als men aan een gelovig ie
mand vraagt wót hij nu eigen
lijk gelooft en waaróm, dan
hoort men nogal eens, dat het
zo moeilijk onder woorden is te
brengen. Vage antwoorden zijn
nu eenmaal niet in trek in onze
cultuur. We weten graag waar
we aan toe zijn. Wat is er wóór
van de christelijke leer temid
den van zoveel onzekerheid en
tegenstrijdige ervaringen?
Beschaving
En tóch blijven mensen gelo
ven. Welke argumenten kun
nen zij daarvoor aandragen? In
Vrooms antwoord op die vraag
keert het begrip 'ervaring' re
gelmatig terug, maar niet los
van de werkelijkheid waarin ze
wordt beleefd. Zonder de erva
ring ebt het geloof op den duin
weg.
"Een van de ervaringen die het
geloof dragen is, dat de zaken
in werkelijkheid vaak heel an
ders liggen dan ze in het opper
vlakkige menselijke verkeer lij
ken. Wat mooi is, is dikwijls
niet méér dan een vernis. Men
sen stellen minder voor dan we
geneigd zijn te denken. De keu
rige meneer blijkt een oorlogs
misdadiger te zijn. De nette
bankier weet de mazen van de
wet wel te vinden. En de domi
nee, ach, hoeveel besef heeft hij
van God en zijn rijk".
"Het stelt allemaal niet zo
heel veel voor. Beschaving, hoe
waardevol ook, is maar een dun
vliesje. Wat eronder zit aan on
recht, onverschilligheid en laat
dunkendheid van de mensen
breekt er zo gemakkelijk door
heen".
"Maar als we dót gezegd heb
ben en er hopelijk iets van heb
ben herkend, dan is er plaats
voor verwondering over zoveel
fantastische mensen, over de
natuur die bloeit en geurt, over
onverwachte liefde en warmte,
over recht en vrede en onver
diend geluk. Geluk wordt niet
gemaakt. Men krijgt het. De
chaos achter het vernis van de
samenleving wordt bedwongen
door iemand anders dan de
mens. Iemand met een hoofd
letter. Bijzonder is het, dat in
die broze wereld menselijkheid
mogelijk wordt. Mensen heb
ben het soms goed met elkaar".
Voor Vroom is het menselijk
bestaan dan ook niet onge
grond.
"In onze ervaring stuiten wij
op sporen, die wijzen op de
Grond van de dingen. De chris
ten denkt dan aan een Rijk dat
bedoeld is, en aan God die een
doel heeft. Soms komt dat dui
delijk aan het licht als midden
in deze wereld, waar goed en
kwaad zo zijn vermengd, het
goede opbloeit, het licht straalt
en het geluk ons toelacht".
Schuld
Mensen zijn zelf verantwoor
delijk voor wat ze doen. Vroom
weet heus wel, dat niemand
volmaakt is, "maar dat is geen
tekortkomen, mag desondanks
bestaan".
Vroom ontleent ook aan die
reële ervaring een argument
vóór het geloof. "Als iemand
wordt opgeschrikt door zijn
schuld en als zijn onrustig hart
dan tot rust komt, ligt daarin
dan niet stilzwijgend de veron
derstelling besloten dat er Ie
mand (weer met een hoofdlet
ter) is die, hoe dan ook, een
mens laat weten dat hij mag be
staan, zondaar als hij is?"
Bevrijding
"De christelijke traditie
noemt het 'zonde' als ze in ge
breke blijven om het goede te
doen. Zonden (in het meer
voud) zijn concrete tekortko
mingen. Maar daarin kunnen
mensen ook iets diepers erva
ren: hun eigen onvermogen,
hun eigen zonde (enkelvoud).
Iemand voelt schuld die dieper
gaat en omvattender is dan de
schuld tegenover andere men
sen. Het besef dat er een gebod
is dat heel het leven omspant,
en dat men er niét aan voldoet.
Op dót niveau weet de gelovige
zich voor God te staan".
Ook dót is een geloofserva
ring (bevinding, zo men wil).
"Door de kennis van Gods
bedoelingen en zijn goedheid
en trouw wordt het besef van
schuld verdiept. Maar Gods
oordeel daarover is niet vernie
tigend. Hij aanvaardt mensen.
Dót is nou de boodschap van
het Evangelie. Die treft mensen
in de situatie waarin zij
werkelijk verkeren. De mens,
de zondaar, met al zijn falen en
Ook 'bevrijding' beleven
christenen als een gebeurtenis
die met God in verband staat.
"Echte bevrijding is, naar de
maatstaf van het christelijk ge
loof, geen gewone gebeurtenis.
Onze vrijheden worden altijd
beperkt door onze verplichtin
gen. Gelukkig maar. Maar als in
onze wereld iets van diepere
bevrijding zichtbaar wordt,
merken we pas hoe bijzonder
dat is".
Vroom denkt dan niet alleen
aan bekende figuren in het
verleden die talloze mensen
hebben geïnspireerd, maar ook
aan 'gewone' mensen, die in
hun stad of dorp 'kleine over
winningen' behalen en zich in
zetten voor een gelukkiger sa
menleving.
"Waar mensen erin slagen
om niet 'vón de wereld' te zijn
maar wel fn de wereld - bewust
en betrokken -, daar herken
nen christenen de macht en de
genade van God. Wie niet zo
optimistisch is over wat men
sen op eigen kracht aan goeds
verrichten, ervaart daarin Gods
Visie
Tegenover de godsdienstkri
tiek geeft dr. Vroom niet maar
alleen een opsomming van reli
gieuze ervaringsfeiten, hij gaat
ook concreet in op de argumen
ten tegen het geloof en neemt
die volledig serieus.
"Er is veel onkritisch geloof.
Wij moeten erkennen, dat gelo
vige mensen vaak opvattingen
hebben gehuldigd die later on
waar bleken te zijn. Soms gelo
ven mensen maar wat".
Toch kan, volgens Vroom,
geloof alleen worden benaderd
op een manier die bij geloof
past.
"Men mag er niet dezelfde ei
sen aan stellen als aan exacte
wetenschappen. Trouwens,
ook het wetenschappelijke
kent zijn begrenzingen. De ge
volgen van natuurwetenschap
en techniek zijn nauwelijks te
overzien. Dan komen ethiek en
levensbeschouwing in het vi
zier. Godsdiensten en levens
beschouwelijke stromingen
proberen iets te zeggen over in
houd en waarde van het leven
en de richting waarin ontwik
kelingen gestuurd worden.
Tastend en zoekend weliswaar
en daarom niet zo duidelijk ge
formuleerd als een natuurkun
dige theorie, maar ook weer
niet geheel onbespreekbaar".
De 'projektie-theorie' (God is
verbeelding, verzinsel) vindt
Vroom geen afdoende verkla
ring voor het hardnekkig voort
bestaan van geloof.
"In echte religie leeft het be
sef dat God van heel andere or
de is dan de schepselen. Hjj laat
zich als zodanig ook ervaren.
Mensen hebben altijd weer ge
probeerd met Hem om te gaan
alsof Hij alleen maar een soort
uitvergroot mens was, ergens
hoog in de lucht, maar steeds
weer stonden er profeten op
om te waarschuwen dat God
heel ónders is en dat met zijn
macht niet valt te spotten".
Ontmoeting
Dat geloof vaak is misbruikt,
valt niet te ontkennen. Maar
dat is nog geen argument tegen
geloof.
"Goede religie is geen ideolo
gie. Goed christelijk geloof
leert mensen, op de belangen
van anderen te letten".
En de veelheid van religieuze
overtuigingen dan?
Vroom: "Daaruit blijkt niet,
dat ze alle onwaar zijn. De wij
de verbreidheid van religieus
besef geeft juist steun aan de
stelling dat de mens altijd op de
een of andere manier in relatie
staat tot Hem die leven en
adem en alles geeft. Trouwens,
binnen de grote godsdienstige
tradities gaan steeds meer men
sen beseffen dat er anderen zijn
die anders geloven. Er is de
laatste jaren een aanzet gege
ven tot een intensievere ont
moeting met andersgelovigen.
De tijd zal leren, tot welke re
sultaten deze gesprekken lei
den".
Confrontatie met lijden (el
lende, ziekte en dood) is voor
veel mensen de belangrijkste
reden waarom zij niet kunnen
geloven, zegt Vroom in zijn
boek.
Voor het lijden heeft hij geen
verklaring.
"Het is niet verstandig om bij
mensen die lijden - door welke
oorzaak dan ook - met theo
rieën over het lijden aan te ko
men. Hoewel men soms kan
merken, dat ze daarmee in hun
lijden worden gesteund. Het is
en blijft een groot probleem. Of
lijden het geloof ondermijnt,
hangt ervan af hoe de ervarin
gen zijn waarop het geloof rust.
Christenen geloven, dat God
bij mensen wil zijn in hun lij
den".
Open en eerlijk, bescheiden
en pastoraal stelt de predikant-
docent Vroom hier vragen aan
de orde die niet alleen leven bij
de godsdienstkritiek maar ook
bij gelovigen zelf.
Mensen die niet geloven vra
gen zich soms af wat ze eigen
lijk missen. Mensen die wel ge
loven worden soms bespron
gen door de vraag wat wóór is
of verbeelding.
Het kan heilzaam zijn om
eens te worden opgeschrikt.
Dit boek - zonder clichés - kan
die uitwerking hebben.
Vroom: "Uiteindelijk is het
belangrijkste niet of en hoe
mensen alles kunnen door
gronden, hoe zinvol het door
denken van het geloof ook is,
maar dat ze aanleiding zien om
te geloven".
gemeenschap De Regenboog
wijk) 9.30 ds. De Mey, 11.15 ds. De Mey
en pastoor v. Well; Bethlehemk.
rystr.) 10 ds. Jansen; Vredesk. (Burggra-
venl.) 10 ds. Schouten, ha, mmv canto-
rij; Waalse kerk (tijdelijk Rapenburg 6)
10.30 ds. Ribs; jeugdkapel Vredeskerk
Ziekenhuis 9 rk. dienst, 10.15 ds. Boven
berg; Diakonessenhuis elke zat. 10.30
rk. dienst, morgen 10.30 kand. mevr. A.
Fuhrmann; Endegeest zie Oegstgeest.
Geref. Kerk Vredeskerk zie herv. gem.;
Petrak. (Surinamestr.) zie Bethl.kerk
herv. gem.; Oude Vest 10 ds. Koolstra;
Maranathak. zie herv. gem.; Bevrij-
dingsk. 10 ds. Jansen. 5 ds. Hortensius;
bejaardenhuis Groenhoven 10 dr. v.d.
Zwaan; Merenwijk zie herv. gem. Wijk
Stevenshof, gebouwtje 'Dijkhof (Rijn
dijk) 10 kand. De Roest. Geref. K. Vryg.
(Herengr.) 10 en 5 ds. Houtman. Chr. Ge
ref. K. (Steenschuur) 10 en 5 ds. Born,
Rozenburg. Geref. Gem. (N. Rijn) 10 en
4.30 ds. Elshout. Geref. Gem. in Ned.
(Bethl.kerk Driftstr.) 11.30 en 5.30.
Evang.-Luth. Gem. (Hoogl. Kerkgr.)
10.15 ds. Mostert. Doopsgez.-Remonstr.
Gem. (Lokhorstk. Pieterskerkstr.) 10.30
ds. Koek. Baptistengem. (O. Rijn 3) 10
ds. Bosveld. Evang. Gemeenschap
(Middelstegr. 3) 10 evang. Dikkes.
Evang. gem. Merenwijk ('De Harlekijn',
Regenboogpad 2) 7.45 nam. Zendings
werk Middernachtsroep (Zoeterw.sin-
gel 21) 5 hr. J. Schreuder. Evangeliecen
trum-Pinksterbew. J. Maasbach-We-
reldzending (aula Noachstr. 2) 10 evang.
Zijlstra, wo. 8 gespreksavond (Zijlsingel
2), vr. 8 jeugdavond (Zijlsingel 2). Pink-
stergem. (O. Vest 13) 10 hr. C. Dekker.
Leger des Heils (hoek Vestestr./Groe-
nesteeg) 10 en 7. Nieuw-Apost. Kerk (H.
Rijnd. 24): 9.30 en 4, wo. 8. Zevendedag
adventisten (Ontmoetingskerk Voor
schoten) elke zat. 9.45 bijbelstudie, 10.45
predikdienst. Christelijke Wetenschap
(Steensch. 6) 10.30. 'De Christenge
meenschap' (beweging tot religieuze Beek.
vernieuwing) 9.45 mensenwijdings-
dienst, in oud-kath. kerk Zoeterw.sin-
gel. Kerk van J. Chr. v.d. Heiligen der L.
AARLANDERVEEN: Herv. Gem. 10
ds. v. Driel, 7 kand. De Reuver, Nieu-
werkerk a.d. IJssel. Geref. Kerk 10
kand. Smit, Leiden, 6.30 ds. v.d. Bos,
Gouda. Chr. Geref. Kerk 9.30 en 4 kand.
v. Mourik, Goes. Rk Kerk zat. 7, zo.
10.30.
ALPHEN AAN DEN RIJN: Herv. Gem.
Adventskerk 10 ds. Molenaar, Putters-
hoek, 5 ds. v.d. Kamp, Rijnsaterwoude;
Kruiskerk 10 dr. Haitsma, Boskoop; Op-
standingskerk 10 ds. v.d. Heiden, 6.30
ds. Wisse, Zeist; Nabij 10 jeugdkapel; G.
Herderkerk 10 ds. MoU, ha, 6.30 ds. Mul
der, ha; De Bron 9.15 ds. Nieuwenhuis,
ha, 10.15 en 6.30 ds. Taselaar, ha, 5 hr. P.
Voogt, Rijswijk, dovendienst; Ashram
(Marsdiep) 10 ds. Mulder, ha; Ouds-
hoomse kerk 10 ds. Ter Bals; Sionskerk
(Meteoorlaan) 9.30 en 6.30 ds. Ouwen-
dijk. Geref. Kerk Mar.kerk 10 ds. v.d.
Wal. Hilversum, 6.30 ds. Boer; Salv.kerk
10 ds. Boer, 6.30 ds. Rang, N.-Vennep.
Chr. Geref. Kerk 9.30 en 4.30 en 15 jan.
7.30 ds. v.d. Mey. Oud-Geref. Gem.
(Hooftstr. 240) 9.30 en 4. Bapt.gem. (Mo-
lenwerfstr. 1) 10 en 6.30 ds. Koekkoek.
Bapt.gem. Noord (school Kalkovenw.
62) 10 hr. C. Stavleu, 6.30 hr. J. Striet-
man. Volle-evang.gem. ('De Ark', Pr.
Hendrikstr. 54) 10 hr. J. v.d. Brink.
Pinkstergem. (school Batestein 16) 10.
Leger des H. (Zonneweg 3) 10 en 7. Re-
monstr. Kring (Van Mandersloostr. 36)
10 dr. Meyenng. Rk Kerk: Bonifaciusk.
zat. 7, zo. 9.45 en 11.30; Piusk. zat. 7, zo.-9
en 10.30; De Bron zat. 7, zo. 9 en 11.
BENTHUIZEN: Herv. Gem. 9.30 en 6
ds. J. Boer. Geref./Herv. Gem. (dorps
huis 'De Tas') 10.30 ds. Klijnsma, ha. Ge
ref. Gem. 9.30 leesdienst, 7 ds. De Gier,
Den Haag.
BODEGRAVEN: Herv. Gem. Dorps
kerk 10 ds. Wisgerhof, Amersfoort, 6.30
ds. Wieman; Salv.kerk 10 ds. v.d. Hoef,
6.30 ds. Eysenga, Zwammerdam; Bethl
.kerk 10 ds. Wieman, 6.30 ds. v.d. Hoef.
Geref. Kerk 10 en 6.30 ds. Eldermasn,
ha. Geref. Gem. (Stationsweg 17) 10 en
6.30 ds. Bac. Evang.-Luth. Gem. 9 ds. v.
De Lauren-
tiuskerk in
Rijnsburg.
i-Kath. K. (Zoeterw.singel) zat. 7.
Rooms-Kath. K. Haagweg zat. 7, zo. 9 en
10.45; Herensingel zat. 7, zo. 9.30 en 11;
Rijndijk (Leiden-V.schoten) zat. 7, zo.
9.30 en 11.30; Steenschuur zat. 7, zo.
8.30,10,11.30,6 en 7 (lof); Boshuizerka-
de zat. 7, zo. 9.30 en 11); Lammenschans-
weg zat. 7, zo. 9 en 10.30; Haarl.straat zat.
7, zo. 9.30,10.45 en 12.15; Merenwijk zie
herv. gem.; H. Rijndijk (zie Zoeterwou-
de).
BOSKOOP: Herv. Gem. Dorpskerk 9.30
ds. Vlasblom, 6.30 dr. Haitsma, jeugd
dienst; De Stek 9.30 ds. v. 't HofT. Geref.
Kerk 9.30 ds. G. de Jong, 5 ds. v. 't HofT.
Chr. Geref. Kerk 9.30 en 5 ds. Ribbers.
Geref. Gem. 9.30 leesdienst, 3 ds. Bac.
R.dam. Geref. Kerk 10 dr. Bade, 5 ds.
Huisman. Rk Kerk: dorp zat. 7, zo. 9.30
en 11.30; Anker zat. 7, zo. 8.45 en 11.15;
Rijndijk zat. 7, zo. 10.
HILLEGOM: Herv. Gem. 10 ds. Kris
pijn, 5 dr. Fernhout, Alphen; Parkwijk 7
ds. Krispijn. Geref. Kerk ('Hoeksteen')
10 ds. Rienks, Vinkeveen. Chr. Geref.
Kerk 10 en 5 kand. M. Groen. Rk Kerk:
Mart. zat. 7, zo. 9.30 en 11; Jozefk. zat. 7,
KATWIJK AAN DEN RIJN: Herv.
Gem. Dorpsk. 10 dr. De Ru, Den Haag, 6
ds. Vermeulen; Ontm.kerk 10 ds. Aar-
ents, 6.30 ds. Wuister, Schiedam, jeugd
dienst. Herv. Gem. 'De Rank' (P. Groen-
college) zie Katwyk aan Zee. Geref.
Kerk 10 ds. v.d. Horst. 5 ds. Koster. Rk
Kerk zat. 7, zo. 9.30 en 11.15.
KATWIJK AAN ZEE: Herv. Gem. N.
Kerk 10 ds. v. Roon, ha, 6 ds. Hovius, ha;
O. Kerk 10 ds. De Jong, ha, 6 ds. Schuur
man, ha; Ichthusk. 10 ds. v. Sliedregt,
ha, 5 ds. Sjollema, ha; Pniëlk. 9.30 ds.
Schuurman, ha, 6 ds. De Jong; aula Be-
stevaer-mavo (Rijnsoever) 10 ds. Vroe-
gindewey; Overduin 2.15 ds. v.d. Beid.
Herv. Gem. 'De Rank' (aula P. Groen-
college Pr. Frederikdreef 15) 10 ds. Pol
huis, R.dam. Geref. Kerk Vr.kerk 9.30
ds. Koster, 5 ds. Kersten; Triumfatork.-
9.30 ds. Kersten, 5 ds. v.d. Horst. Geref.
K. Vrijg. 9.30 en 5.30 leesdienst. Ned.
Geref. K. 11 ds. Troost, A.dam, 7 ds.
Mul, A.dam, in Vredeskerk. Chr.-Geref.
K. 10 en 5 ds. Slagboom. Vrije Chr. Ge
ref. Gem. (Unizaal) 10 en 5 ds. v.d. Belt.
Geref. Gem. (Remisestr.) 10 en 5. Geref.
Gem. in Ned. (Louwestr.) 10 en 5. Volle-
evang.gem. (Voorstr. 48) 9.45. Onafh.
baptistengem. (Ambachtsweg 2) 10 ds.
J. A. Visser.
KOUDEKERK AAN DEN RIJN: Herv.
Gem. 10 ds. Lapré, 7 ds. v.d. Woude,
Wassenaar. Geref. Kerk 10 ds. Huisman,
Hazerswoude, 7 zie herv. gemeente.
LEIDERDORP: Herv. Gem. en Geref.
Kerk Dorpsk. 10 ds. Knorth, 3 ds. Bo
venberg, met gehandicapten, 6.30 ds.
Knorth; Hoofdstr. 10 ds. Westera-Fran
ke; Scheppingsk. 9 en 10.30 ds. v.d.
Bom. Elis.ziekenhuis 10 rector Vijftig-
schild. Bapt.gem. (wykgeb. Zylkw.) 10.
Rk Kerk zat. 7, zo. 10 en 11.30.
LEIMUIDEN: Herv. Gem. 9.30 ds. De
Korte. Geref. Kerk 9.30 ds. De Boer,
Hoofddorp, 7 kand. v. Wallinga, L.dorp.
Rk Kerk zat. 7, zo. 7.30, 9.30 en 11.15.
LISSE: Herv. Gem. Dorpskerk 10 ds. 't
Hooft; Pauluskerk 10. hr. Drijver, Voor
schoten, 7 ds. 't Hooft. Geref. Kerk 10
ds. v.d. Werff, Voorhout. 5 ds. v.d. Wal,
H.gom. Geref. K. Vrijg. 9.30 en 4.30 ds.
Borgdorff. Ned. Geref. Kerk (Salvatori)
10 ds. Brink, Haarlem, 7 ds. De Groot,
Amstelveen. Chr. Geref. Kerk 10 en 4.30
ds. v. Dijken. Geref. Gem. 10 en 4 lees
dienst, 16 jan. 7.30 ds. Sonnevelt, zen-
dingspred. Nigeria. Evangeliegemeente
(Ooievaarstr. 27a) 9.45 hr. M. A. Brands,
ha. Rk Kerk: Agathakerk zat. 7, zo. 10 en
11.30; Poelpolder zat. 7. zo. 9 en 11.30;
Mariakerk zat. 7, zo. 9.30 en 11; Engel-
bew. zat. 7, zo. 9.30 en 11.
NIEUWKOOP: Herv. Gem. 9.30 en 6.30
ds. Wegerif. Geref. Kerk 9.30 ds. Noote-
boom. Chr. Geref. Kerk 9.30 leesdienst,
2.15 ds. v.d. Mey, Alphen. Remonstr.
Gem. 10 dienst Evang. gem. (Kruis
punt Kennedylaan 33) 9.30. Rk Kerk
zat. 7, zo. 9 en 10.45.
NIEUWVEEN: Herv. Gem. 9.30 ds. De
Graaff, 6.30 ds. De Graaf, H.woude,
jeugddienst. Geref. Kerk 9.30 ds. Den
Heeten, Hoofddorp, 7 ds. Broer. Rk
Kerk zat. 7. zo. 9 en 11.
NIEUW-VENNEP: Herv. Gem. 9.30 en 7
ds. Ten Voorde. Geref. Kerk 9.30 en 4.30
ds. Wijngaarden. Chr. Geref. Kerk 9.30
en 4.30 ds. Visser. Rk Kerk zat. 7, zo. 10.
"De muzikale vespervieringen
met medewerking van het her-
vormd-gereformeerde vesperkoor
onder leiding van Theo Tobé
(Oegstgeest) mogen zich in een
groeiende belangstelling verheu
gen. De eerste vesper in het nieuwe
jaar is zondagavond 12 januari om
7 uur in het koor van de Grote of
St. Jeroenskerk aan de Voorstraat
Dwarsfluitistes werken hieraan
mee en ook de organist Joh. Admi
raal. Het koor zingt onder andere
psalmen en een evangelie-motet
van Willem Vogel. Het thema van
de overdenking van ds. Van der
Lee is: "Wie is Jezus?"
Leiden. De commissie ('depu-
taten') voor evangelisatie in de
classis Leiden van de Gerefor
meerde Kerken willen een 'kerke
lijk werker' (man of vrouw) aan
stellen voor het evangelisatiewerk
in Leiden. Hij of zij zal aan de kerk
van Leiden worden verbonden
voor maximaal vijf jaar. Het is een
baan van 20 uur per week.
De bedoeling is, dat deze functio
naris in een oude stadswijk gaat
werken. Tot zijn of haar taak be
hoort het onderhouden van contac
ten met de bewoners van de wijk,
vooral met de arbeidersbevolking,
om in probleemsituaties met hen
mee te denken en naast hen te
staan als vertegenwoordiger van
de kerk, en het onderhouden van
contacten met de kerkelijke wijk-
gemeente en het buurthuis.
(Gereformeerd evangelisatiepre
dikant in Leiden is ds. M. van der
Velden).
Democratie. De werkgroep
'Kerk en samenleving' van het
rooms-katholieke bisdom Breda
vraagt in een brief de besturen van
de politieke partijen die in de
Tweede Kamer zijn vertegenwoor
digd, mee te werken aan een 'de
mocratischer besluitvorming'. De
partijbesturen, meent de werk
groep, zullen mensen die geen zin
meer zien in deelneming aan de
verkiezingen van mei dit jaar argu
menten moeten verschaffen om
straks wél naar het stemhokje te
gaan.
"Bij velen is het geloof in de zin
van inspraak tot beneden het nul
punt gedaald", zegt de werkgroep
in de brief. Ze wijst daarbij op de
manier waarop de politici zijn om
gesprongen met het volkspetition
nement tegen de plaatsing van
kruisraketten in Nederland en met
de resultaten van de 'brede maat
schappelijke discussie' over het
energiebeleid.
Volgens de werkgroep heeft het
zogeheten 'regeerakkoord' allerlei
zaken zo vastgelegd, dat de Twee
de Kamer "is veroordeeld tot
schijndebatten". "Echte macht
heeft in onze parlementaire demo
cratie alleen de regering nog".
NOORDWIJK: Herv. Gem. Grote of St.
Jeroensk. (Binnen) 10 ds. v.d. Lee, 5 ds.
Vroegindewey, Katwijk aan Zee, 7 ds.
v.d. Lee; Hoofdstr. (Zee) 10 ds. v. Ach
terberg, Leiden; De Rank (Golfbaan) 10
ds. A. J. de Jong, Leiden. Zie ook geref.
kerk. Geref. Kerk Buurtkerk (Hoofd-
str.)10 ds. Kuiper, 5 ds. Elgersma; Vin-
kenl. (Binnen) 10 ds. Elgersma; Stich-
tingskerk 11 ds. Slofstra; Sole Mio 9 ds.
Kuiper. Rk Kerk Zee zat. 7, zo. 10.30;
Binnen zat. 7, zo. 10 en 11.30.
NOORDWIJKERHOUT: Dorpsk. 10 ds.
B. J. Roosjen; De Zilk 10 ds. v. 't Hof. Rk
Kerk Victork. zat. 7. zo. 9.30 en 11; Jo
zefk. zat. 7, zo. 9 en 10.30; De Zilk zat. 7,
zo. 10 en 11.30.
OEGSTGEEST: Herv. Gem. Groene of
Will.kerk 10 ds. Kooman, ha; Paulus
kerk 10 ds. Da Costa; Gemeentecen
trum (Lytw.) 10.30 dr. Balkestein, 7 ds.
Veenstra. Geref. Kerk 10 ds. G. W. Ryks-
en uit Sassenheim. Geref. Kerk Vrijg.
(aula Dr. Schilderschool) 8.45 en 4.30
stud. J. Visser. Ned. Geref. Kerk (Gem-
.centrum) 8.45 en 4 br. A. Oelen, Bus-
sum. Van Wyckerslooth 4 ds. Da Costa.
Endegeest 10 ds. Blom. Volle-evangelie-
gem. (Gem.centrum) 4. Rk Kerk Will
.kerk zat 7, zo. 9 en 10.30.
8.30 en
OUDE EN NIEUWE WETERING:
Herv. Gem. 9.30 ds. Stam. Ter Aar. Ge
ref. K. 9.30 en 5 kand. Zaagsma, Nijkerk.
Remonstr. Gem. 10 prof. v. Goudoever.
Rk Kerk zat. 7, zo. 9.30 en 11.30.
ROELOFARENDSVEEN: Rk Kerk
Mar. Pres. zat 7, zo. 9 en 11; Petrus-B.
zat. 7, zo. 9.30 en 11.30.
RIJNSATERWOUDE: Herv. Gem. 9.30
ds. v.d. Kamp. 7 ds. v.d. Heiden, Alphen.
Chr. Geref. K. 9.30 leesdienst 2.15 ds.
Bouw.
RIJNSBURG: Herv. Gem. Laurentius-
kerk 9.30 ds. v. Niel, 5 ds. Smaling; Be-
thelkerk 9.30 ds. Smaling, ha. Geref.
Kerk Petrakerk 9.30 en 5 ds. Snel. ha;
Imm.kerk 8.45, 10.30 en 5 ds. Baayen,
ha; Mar.kerk 9.30 en 5 ds. Cziria, ha. Ge
ref. Kerk Vrijg. 10 en 5.15 ds. Grutter.
Chr. Geref. K. 9.30 en 5 ds. v. Sorge, 8.15
nam. zangdienst. Evang. Christengem.
(aula mavo) 10 br. Wymenga, Bilthoven.
Rk Kerk zat. 7, zo. 10.30.
SASSENHEIM: Herv. Gem. 9 en 10.30
ds. Germans, 7 ds. Wigboldus, Voor
burg, opendeurdienst, mmv jongeren
koor. Geref. Kerk 10 ds. Baas, zie ook
herv. gem. Chr. Geref. K. 10 en 5 ds. Aar-
noudse. Ned. Prot. Bond (Jul.laan 17)
10.30 hr. H. Mesdag, A.dam. Rk Kerk
zat. 7. zo. 9.30 en 11.
TER AAR: Herv. Gem. 9.30 kand. v. 't dienst.
Hof, Leiden, 6.30 ds. Stam. Geref. Kerk
9.30 ds. Broer, 6.30 ds. Wattel, Hoofd
dorp. Rk Kerk Aardam zat. 7, zo. 9 en 12;
kerk Langeraar zat 7, zo. 9.30 en 11.30.
VALKENBURG: Herv. Gem. 10 ds.
Vermeulen, 6.30 ds. v. Achterberg, Lei
den. Geref. Kerk 9.30 ds. Oegema, 6.30
ds. Ribberink.
VOORSCHOTEN: Herv. Gem. Dorps
kerk 10 ds. Wolthaus, Z.woude, 7 ds.
Koelewyn, Woubrugge; De Ontmoeting
(Noordhofland) 10 kand. Fieggen, Lei-
(Lucas-college, Beeth.laan) 9.30 ds. Tals-
ma, Den Haag. 4 ds. v. Rossem, Waar
der. Geref. Kerk 10 ds. De Zwart Geref.
K. Vryg. (Bachlaan) 9.30 leesdienst. 2.30
ds. v.d. Haar. Rk Kerk Laur.kerk zat. 7.
zo. 11.30; M. Godskerk. zat. 7, zo. 10.
Kerk van Engeland (British school in
The Netherlands. J. v. Hooflaan 3) 10.15
anglicaanse dienst.
WADDINXVEEN: Herv. Gem. Brugk.
9.30 ds. v. Gorssel, Gouda, 5 ds. Maas
land; Hoeksteen 9.30 ds. Maasland, 6.30
ds. Goossen; Bethelk. 9.30 ds Goossen, 5
ds. v.d. Berg, Harderwijk; Imm.kerk 10
ds. Hulst 5 hr. A. Yska. Geref. Kerk
Kruisk. 10 en 5 ds. De Moor; Ontm.kerk
10 drs. T. M. Gilhuis.
11.30.
WASSENAAR: Herv. Gem. Dorpsk. 10
ds. Steenstra. 4.30 ds. A. J. de Jong. Lei
den. Kievietk. 10 dr. v. Bruggen. Mes-
siask. zie ZijUaankerk; Dorpscentrum
9.30 ds. Hovius, Katwyk aan Zee. Geref.
Kerk Zyllaan 10 ds. v.d. Woude, gez.
dienst 5 dr. Bade, Koudekerk a d. Ryn;
Zuid (Bloemcamplaan) 10 dr. v.d.
Kamp. Ned. Prot. Bond (Kerkdam)
10.30 ds. Werner.
WOUBRUGGE: Herv. Gem. 9.30 ds.
Koelewyn, 6.30 ds. Jansen, Leiden. Ge
ref. Kerk 9.30 ds. v.d. Bos, Gouda, 6.30
hr. De Bruin. Nieuwveen. Rk Kerk zat.
ZEVENHOVEN: Herv. Gem. 9.30 ds.
De Leeuw, Maarn. ha, 7 ds. v. Driel. ha.
Geref. Kerk 9.30 ds. Verdoorn. Wadd-
.veen, 7 hr. Schreuder.
ZOETERWOUDE: Herv. Gem. 10 prof.
dr. v. Gennep Rk Kerk St Jan zat 7.30,
zo. 9.30; Chr. Dienaark. zat 7, zo. 10;
Meerburgkerk H. Ryndyk zat. 7, zo. 10
ZWAMMERDAM: Herv. Gem. 10 ds.
Pettinga, Utrecht 6.30 zie geref. kerk.
Geref. Kerk 10 kand. v. Wallinga.
L.dorp, 6.30 ds. Poot Zoetermeer, gez.
