'Topsport is niet gezond,
verstandig sporten wel'
Haptonomie' helpt de
juiste cadans te vinden
ZATERDAG 14 DECEMBER 1985
EXTRA
PAGINA 23
door Bert Paauw
Arts Jacob du Boeuff met no. 199) bezig aan één van z'n dertien
marathons. "De fout die de meeste sporters en trimmers maken is dat ze te
hard trainen".
Het scheelt maar weinig
of men zou uit een recent
onderzoek aan de
Maastrichtse universiteit
kunnen afleiden dat
sportbeoefening
nauwelijks enige relatie
met onze gezondheid
heeft. Flauwekul
natuurlijk, vindt ook
Jacob du Boeuff,
voorzitter van de
Vereniging van
Trimmende Artsen. Wel
plaatst hij
kanttekeningen bij (te)
intensieve
sportbeoefening. "Vqpl
mensen hebben weinig
besef van het gunstige
effect van voldoende
rust".
Wie de kans op ongelukken bij het
skiën wil verldeinen kan maar het
beste vooraf een flinke borrel inne
men, moet zich vooral niet bekom
meren om voldoende rust, moet
zich zeker niet lichamelijk prepare
ren op de inspanningen en kan
maar beter een warming-up achter
wege laten.
Deze curieuze uitkomsten van een
'wetenschappelijk' onderzoek aan de
universiteit van Maastricht haalden vori
ge week vele krantepagina's. Het lijkt
dan ook te dol om waar te zijn. Terwijl
jaar in jaar uit wordt betoogd dat sport
beoefening niet spoort met een ongezon
de levenswijze - vele (Westduitse) onder
zoeken geven onomstotelijk aan dat het
gebruik van alcohol en sigaretten een
negatieve invloed uitoefenen op het li
chamelijk presteren - komen enige Lim
burgse academici doodleuk met een te
genovergestelde mening.
Inmiddels is er heel wat afgegniffeld
om het onderzoek, zowel door voor- als
tegenstanders van een sportieve levens
houding. De onwaarschijnlijke bevin
dingen van de Limburgse wetenschap
pers hebben enerzijds vragen opgeroe
pen over de deugdelijkheid van de uit
gangspunten van hun onderzoek. An
derzijds reageerden de aanhangers van
de hardlopers-zijn-doodlopers-theorie
met een triomfantelijk 'Zie j» wel'.
Brokken
Drs. Jacob du Boeuff, voorzitter van
de Vereniging van Trimmende Artsen, is
zo'n 'doodloper'. De (vrouwen)arts uit
Amersfoort, die een intense belangstel
ling voor de sportwereld koestert, heeft
er inmiddels zelf 13 marathons opzitten.
De kritiek op sportbeoefening of meer in
het bijzonder op de trimrage (volgens de
laatste gegevens zouden 2,4 miljoen Ne
derlanders op het ogenblik regelmatig
hardlopen) laten hem niet onberoerd.
"De suggestie dat trimmen niet ge
zond zou zijn, verwerp ik ten sterkste. Je
moet alleen wel je hersens gebruiken.
Sommige mensen overschatten zichzelf
geweldig, die willen meteen een mara
thon lopen. Dan vraag je om brokken".
Om ook in zijn eigen medische wereld
het begrip voor sportbeoefening te ver
groten is Du Boeuff vijf jaar geleden ge
komen tot de oprichting van de Vereni
ging van Trimmende Artsen die nu on
geveer 250 leden telt.
"Wat wij beogen is de sportmedische
kennis van met name huisartsen te ver
groten en de artsen te stimuleren zelf
aan sportbeoefening te gaan doen waar
door een beter begrip voor de sporters
en hun blessures ontstaat. Wij organise
ren onder meer congressen waarop bij
voorbeeld de cardiologische aspecten
'Heintje Haptonoom' is de bijnaam
die schaatskampioen Hein Vergeer
onder kernploegleden kreeg. De an
dere schaatsers smaalden wat om
Vergeers voorkeur voor haptono
mie. Maar hijzelf legt een recht
streeks verband tussen zijn succes
sen van vorig jaar en die haptono
mie.
Dezelfde merkwaardige term duikt
trouwens ook in een andere sportcarriè-
re op: die van Wim van der Horst, voet
baller bij FC Den Bosch. Hij zat dit sei
zoen een tijdje in de lappemand en
maakte vervolgens een opmerkelijke co
me-back. Inderdaad, dank zij de hapto-
Meer topsporters zochten hun heil in
haptonomie: De ingang daartoe was
veelal de Rotterdammer Ted Troost,
eens verzorger van AZ *67, nog steeds
begeleider van topsporters èn hapto-
Zijnswijze
Toch kan haptonomie niet worden ge
rangschikt onder één van de mysterieu
ze krachten in de sport. Het is een erken
de, sterk in belangstelling groeiende the
rapie die voor iedereen binnen handbe
reik is. Bijvoorbeeld bij de Haagse Roset
Harteveld die de haptonomie-praktijk
Lotus in Scheveningen heeft.
Voordat ze uitlegt wat die therapie in
houdt, overhandigt Harteveld de folder
'Haptonomie...wat is dat?'. Volgens haar
een geslaagde poging om enige duide
van sportbeoefening aan de orde komen
en geven een blad uit, Arts in Bewe
ging".
Daarnaast treedt Du Boeuff soms op
als woordvoerder van het Nederlands
Instituut voor de Sportgezondheidszorg
(dit instituut probeert de sportgenees
kunde in Nederland op poten te zetten),
houdt hij lezingen bij sportieve aangele
genheden zoals onlangs de presentatie
van de stichting Road Runners Club (de
ze club wil de 'loslopende' hardlopers in
Nederland bundelen) en schrijft hij re
gelmatig artikelen (o.m. in het bonds
blad van de Atletiek Unie). En of het al
lemaal nog niet genoeg is is hij in Amers
foort ook nog betrokken bij het Sport
Medisch Adviesbureau en bij de nieuwe
opzet van de sportkeuringen.
Gezond
"Verstandig sporten is gezond", zegt
Du Boeuff en dan heeft hij het nadruk
kelijk niet over topsport. "Topsport is
niet gezond, maar dat is een risico dat
atleten zelf nemen. Dergelijke sporters
gaan tot het uiterste in het zoeken van
hun fysieke mogelijkheden, balanceren
daardoor continu op de rand van een
blessure".
Voor de grote massa trimmers geldt
dit niet. "In de Verenigde Staten zijn on
derzoekingen over een periode van der
tig jaar gedaan. Daaruit is gebleken dat
sportbeoefening een gezonde invloed
heeft. Sporters hebben minder last van
hart- en vaatziekten, hebben een betere
circulatie in het lichaam, hebben een be
tere doorbloeding van de spieren, de ca
paciteit van de kransslagader is toegeno
men waardoor hart en bloedvaten beter
kunnen presteren".
"Door training gaan er meer bloed
vaatjes openstaan, daardoor kan de
bloeddruk omlaag. Vergelijk het maar
met water dat door de gootsteen moet
worden weggespoeld. Zit de afvoerpijp
bijna dicht dan loopt het water moei
zaam weg. Maar is de pijp schoon dan
vloeit het water snel en makkelijk weg.
Sporters die over een periode van 10 15
jaar een betere capaciteit hebben opge
bouwd kunnen daardoor later fysiek
ook beter uit de voeten".
Linke zaak
"De grote risicofactoren voor hart- en
vaatziekten zijn hoge bloeddruk en inac
tiviteit. Je moet de motor trainen, de cir
culatie stimuleren anders loopt het er
gens mis. Overigens zijn hart- en vaat
ziekten ook erfelijk bepaald. Het is een
misverstand te denken dat sporters wel
gevrijwaard zullen blijven van dergelij
ke ziekten. Het misverstand wordt in de
hand gewerkt doordat het overlijden
van een sporter nog altijd als nieuws
door de media wordt gebracht. Op de
lijkheid te scheppen in deze 'zijnswijze',
zoals het wordt genoemd. Maar al bij de
eerste zin "Haptonomie is een voelend
en tastend omgaan van mensen, met
zichzelf en met anderen" gaat het de
leek duizelen. "Door middel van de tast
zin", zo vervolgt de folder, "verkrijgt
men informatie over datgene wat goed
en veilig is voor lijfs- en levensbehoud".
Uit het betoog van Harteveld vallen de
volgende zinnetjes op te tekenen. Die
brengen wat meer klaarheid: "Haptono
mie is een combinatie van psychothera
pie en fysiotherapie. Haptonomie richt
zich niet louter op de klacht zelf, maar
op het hele lichaam. Haptonomie maakt
de mensen bewust van hun lichaam,
leert ze weer voelen".
Aan het eind van het gesprek zegt
Harteveld over het laatste: "We hebben
het niet zoveel gehad over het voelen.
Dat is eigenlijk wel goed, want het laat
zich ook niet zo gemakkelijk uitleggen".
Toch is dat 'voelen' de eerste en een be
langrijke stap in de haptonomie-thera-
pie. Alvorens daar op in te gaan eerst
wat feitelijke informatie: het woord hap
tonomie is samengesteld uit de Griekse
begrippen hapsis en nomos, hetgeen
tastzin en regels betekent. "Haptonomie
beweegt zich op het terrein van de na
tuurlijke wetmatigheden van de zintui
gen en met name de tastzin", zo wordt in
de folder uitgelegd.
De haptonomie is ongeveer vijftien
jaar geleden ontwikkeld door de arts
Frans Veltman. Roset Harteveld: "Hij
heeft het een en ander gedestilleerd uit
andere therapieën en daar een eigen me
thode van gemaakt". Er werd in Rotter
1500 sterfgevallen zit één sporter. Die
ene haalt het nieuws. Iedereen kan met
hart- en vaatziekten te maken krijgen,
dus ook sporters. Alleen lopen sporters
minder risico dan niet-getrainden".
Volgens Du Boeuff is het oppassen ge
blazen wanneer iemand na een lange pe
riode van inactiviteit besluit een beetje
te gaan sporten. "Vaak willen mensen
wat aan lichaamsbeweging gaan doen
op een moment dat ze voelen dat ze fy
siek minder beginnen te presteren of op
een moment dat ze met klachten gaan
kampen. Dergelijke mensen doen er ver
standig aan zich eerst te laten onderzoe
ken door de huisarts of te laten keuren
bij een Sport Medisch Adviesbureau al-
dam een heuse academie voor in het le
ven geroepen waar in die methode on
derwezen wordt. Harteveld: "Dat is een
basisopleiding Van twee jaar en bestemd
voor iedereen die zich met geneeskunde
bezig houdt. Van verpleegsters tot art
sen".
Zintuigen
Inmiddels is Veldman achter de kim
verdwenen. "Hy is vertrokken naar
Frankrijk. Het werd bij hem op een ge
geven moment een soort techniek, een
foefje". Volgens haar moet de therapeut
juist daarvoor waken. Ook 'oppervlak
kig voelen' is in haar ogen een gevaar.
"Dan gaat het al gauw de kant van mag
netiseren uit. Dat is fout, want het gaat
bij haptonomie juist om wederzijds con
tact".
Dat begint dus met voelen, Roset Har
teveld kan er niet om heen: "Watje doet
is het eigen gevoel aanscherpen. Dat be
gint met een oppervlakkige handeling.
Je legt bijvoorbeeld een hand op de rug
van een patiënt. Voelt de patiënt die,
hand, voelt het ook de vingers of is het
één geheel? Voelt het wel als een hand of
zou het ook een strijkijzer kunnen zijn?
Daar gaat het in eerste instantie om".
De haptonoom wil zijn patiënt daar
mee weer bewust maken van zijn zintui
gen. "Leren voelen. Mensen zeggen vaak
als je vraagt of het ergens pijn doet: ik
denk het wel of ik denk het niet. Het
voelen is aan het denken gekoppeld. Dat
komt door onze maatschappij, die heeft
de mensen gerationaliseerd. Mensen
hebben zich afgesloten van hun zintui
gen. Ze kunnen ook geen twee dingen
vorens zich op sportbeoefening te stor
ten. De overlijdensgevallen vind je vaak
juist in deze groep".
"Gaan bewegen wil trouwens niet per
se zeggen: gaan hardlopen. Iemand met
een overgewicht kan misschien beter
gaan Fietsen of zwemmen. Gaat men
toch hardlopen dan is drie keer per week
een half uurtje een goed gemiddelde
waarbij de pols dan op 140 slagen per
minuut mag komen. Zit de pols op 180,
dan wordt het een linke zaak. Dan kan
de circulatie het niet bijbenen. Aan de
andere kant moet je natuurlijk wel een
bepaalde inspanning plegen, anders
heeft het geen effect. Als je gaat Fietsen
in een tempo van 15 kilometer per uur.
meer tegelijk doen. Als mensen iets wil
len horen dan doen ze eerst hun ogen
dicht. Net zoals de scholier die niet naar
de radio kan luisteren èn zijn huiswerk
maken".
Voelen leidt dan vervolgens naar door
voelen. Harteveld legt het weer aan de
hand van een voorbeeld uit: "Je rijdt
met een Fiets door een kuil en je voelt het
toch. Je heeft er niet echt met je gat
doorheen. Je gevoel wordt verlegd. Net
als het eten met vork en mes. Je kunt je
ogen dicht doen en toch gewoon weten
waar je je vork en mes moet plaatsen. Op
je gevoel".
Zelfvertrouwen
Is het begrip voor dat gevoel bij de pa
tiënt in ere hersteld, "dan praat ik niet
zoveel meer", zegt Harteveld. "De pa
tiënt vertelt dingen en ik maak ze daar
lichamelijk bewust van, ik vertaal dat.
ais iemand zegt: ik had dit keer geen
pijn toen ik van de stoep afstapte, dan ga
zonder al te veel krachtsinspanning, en
de pols komt niet boven de 80, dan heeft
het weinig zin".
De plotselinge dood enkele jaren gele
den tijdens een trainingsloopje van de
Amerikaan Fix (52), de grote propagan
dist van het trimmen, was koren op de
molen van tegenstanders yan de loopra
ge. Du Boeuff: "Fix kampte met een
overgewicht, had een hoge bloeddruk en
had een familiegeschiedenis waarin
hart- en vaatziekten voorkwamen. Hij
heeft zich nooit laten keuren. Misschien
had hij wel geopereerd moeten worden
of sport op een lager niveau moeten be
drijven. Anderzijds kun je net zo goed
stellen dat Fix misschien wel eerder was
overleden, gezien zijn lichamelijke
klachten, als hij niet aan sportbeoefe
ning had gedaan".
Goed oppassen
"Bij klachten moet je altijd goed op
passen. Bij griep bijvoorbeeld is er spra
ke van infectie van de hartspieren. Dan
zie je vaak dat mensen besluiten toch
maar te sporten, men wil de ploeg niet in
de steek laten. Dat is gewoon heel ge
vaarlijk. Ik denk dat bij veel mensen de
doodsoorzaak te wijten is aan ritme
stoornissen van het hart. Als iemand
koortsig is dan moet ie zeker niet mee
doen aan wedstrijden, hooguit een
beetje sporten op een laag niveau".
Verstandig bewegen of, indien men
een prestatie voor ogen heeft, verstandig
trainen is een tamelijk individuele aan
gelegenheid. Dat geldt in elk geval voor
topsporters. Du Boeuff: "Ik denk dat het
Oostblok vooral zo'n voorsprong op het
Westen heeft dank zij een uitgekiende,
zeer individueel gerichte periodisering.
Door alle topsporters in de wereld wordt
spijkerhard getraind. Maar het is de
kunst de meest effectieve trainingswijze
uit te dokteren. Dat varieert per indivi
du. Voor de één geldt 1 dag hard trainen,
dan een dag rusten, dan weer 1 dag hard
trainen, enzovoort. Een ander heeft twee
dagen rust nodig na een harde training.
Weer een ander kan twee dagen harde
training achter elkaar aan".
"Kortom, die individuele aanpak is
heel belangrijk, maar dan is een nauwge
zette medische begeleiding nodig. Aller
lei lichamelijke factoren, hartfrequentie
en dergelijke, moeten constant in de ga
ten worden gehouden. In dat opzicht is
het Oostblok het Westen ver voor. Je ziet
bij wedstrijden en toernooien ook altijd
een flinke medische begeleiding bij de
ploegen uit het Oostblok".
Rust
"De fout die de meeste sporters ma
ken is dat ze te hard trainen. Dat geldt
zowel voor de toppers, de gewone atle
ten als de trimmers. Veel mensen heb
ben weinig besef van het gunstige effect
van rust, zeker voor een wedstrijd. Men
loopt elke training weer te scheuren,
soms ook om elkaar te imponeren. Als
dat op een club een beetje in toom kan
worden gehouden dan komen de resul
taten vanzelf. Het is helemaal niet moei
lijk om sporters blessures in te jagen.
Dan mist men weer een aantal weken
training en het gevaar is dan groot dat
men naderhand de verloren gegane trai
ning geforceerd wil inhalen. Met het risi
co dat men van de ene in de andere bles
sure verzeild raakt".
ik daar op in. Zy praten en ik laat de
lichamelijkheid voelen
Het uiteindelijke resultaat van de the
rapie moet dan zijn dat mensen weer in
een soort cadans komen, weer in een
soort ritme. En daardoor ook meer ver
trouwen in zichzelf krijgen. "Het is ei
genlijk een soort zelfhulp. Je moet met
eigen spierkracht je lichaam weer in or
de brengen. De mensen zijn namelijk zo
afhankelijk geworden. Ze voelen iets en
lopen meteen naar de dokter. Die kan
dan niet helpen en zo lopen ze van dok
ter naar dokter. Ze gaan niet zelf op on
derzoek uit, ze zijn het gevoel daarvoor
kwijt".
"Artsen zeggen dan vaak: het is psy
chisch, maar daar zijn de mensen niet
mee geholpen. Het is zo vaak psychisch.
Kwalen uiten zich altijd ergens. Vroeger
.waren het hartklachten. Iedereen ging
vervolgens hardlopen om geen
hartklachten te krijgen en nu zie je dat
darmkanker opeens een hoge vlucht
neemt. Net zoals hernia. Dat is een zwak
"Mensen die trimmen, niet op een ver
eniging zitten maar voor zichzelf lopen,
zijn vaak ook moeilijk te overtuigen van
het nut van voldoende rust. Als mensen
echt de smaak van het lopen te pakken
hebben gekregen, wat na een beetje
doorzetten in een lastige beginperiode
vaak gebeurt, dan komt op een gegeven
moment steeds de stopwatch tevoor
schijn. Men gaat dan tegen zichzelf lo
pen opboksen en dan is er na een tijdje
toch geen vooruitgang meer. Op een
club komen ze er dan achter dat ook rus
tige trainingen hun nut hebben".
Om het nut van rust te onderstrepen
komt Du Boeuff met voorbeelden van
topsporters die ondanks wekenlange
blessures toch verrassend Olympisch
kampioen werden of een andere top
prestatie leverden. "Door die blessures
waren ze eindelijk eens uitgerust, dat
had hun goedgedaan".
"Het oplopen van een blessure is vaak
een teken dat de training niet evenwich
tig is opgebouwd. Ook bij rages als aero
bic dancing en body building ligt altijd
het gevaar van een blessure op de loer.
Bij aerobic dancing viel me op dat onge
trainde mensen direct een vol uur aan de
slag gingen. Men kreeg dan hele stijve
spieren. Dat is een teken dat men teveel
heeft gedaan".
Misverstand
"Maar bij sommige mensen leeft het
idee dat ze niet goed bezig zijn geweest
wanneer ze niet stijf zijn. Weer zo'n mis
verstand. Stijfheid houdt verband met
een lichte ontsteking. Overigens is aero
bic dancing best goed voor de circulatie.
Over body building wil ik ook zeker niet
negatief doen, al komt er dan weinig cir
culatietraining aan te pas. Men is in elk
geval bezig met z'n lijf, vaak ook attent
op de voeding. En dat valt positief te
waarderen".
Het is Du Boeuff opgevallen dat men
sen die sport niet zo zien zitten vooral
geneigd zijn te praten over de kans op
blessures. Dat er aan sporten nadelen
verbonden zijn wil hij niet ontkennen.
"Zelf beschouw ik als belangrijkste na
deel het mogelijke optreden van
sportverslaving. Als men bijvoorbeeld
bij hardlopen eenmaal de smaak te pak
ken heeft gekregen dan bestaat het ge
vaar dat alle tijd in de hobby wordt ge
stopt. Sociale contacten vallen weg, het
gezin wordt verwaarloosd, het werk
wordt ondergeschikt gemaakt, men
praat alleen nog maar over dat ene on
derwerp, wat uitermate storend is voor
de omgeving. Natuurlijk is het goed om
keuzes te maken, maar je moet toch tijd
overhouden voor andere dingen. Ook
eens een krant of een boek lezen".
Terug naar het veronderstelde ver
band tussen sportbeoefening en gezond
heid. Du Boeuff: "Met een getraind li
chaam kun je in elk geval meer dan met
een ongetraind lichaam. Volgens mij
kun je dan ook langer leven. Dat kan
toch bijna niet anders. Ik wil niet zeggen
dat kettingrokers niet ook heel oud kun
nen worden, want die voorbeelden kryg
je altijd meteen voorgeschoteld.
Maar je moet natuurlijk vergelijkingen
trekken in grote groepen".
Minder prikkelbaar
"Ik ben er ook van overtuigd dat wan
neer je je lichamelijk lekker voelt, je
minder prikkelbaar bent. Je kunt beter
tegen een stootje in je werk of in je privé-
leven. Voor politici zou het een goede
zaak zijn de lichamelijke conditie te on
derhouden. Wat zo'n Winsemius doet,
prima toch".
"Het lijkt mij een heel bedreigende ge
dachte dat je bij het ouder worden met
een krakkemikkig lichaam zit opge
scheept terwijl je geestelijk nog van alles
wilt ondernemen. Je hebt volop plannen
maar je moet voortzeulen met een li
chaam dat niks meer kan omdat je dat
lichaam hebt verwaarloosd. Het is toch
heerlijk om op je 70ste jaar ook nog vlot
over een zebrapad te kunnen lopen. Zo
als zoveel dingen in het leven dien je een
lichaam ook te verzorgen, in conditie te
houden. Mensen willen dat nog wel eens
vergeten".
ke plek in het lichaam en daar uit zich de
kwaal dan. Een ander krygt misschien
weer hoofdpijn".
Dus moet de patiënt de spanning in
zijn lichaam op orde brengen. "Een goe
de spanning creëren, daar gaat het om.
De juiste balans vinden. Niet te veel ge
spannen zijn, maar ook niet te weinig ge
spannen. Dan voel je je weer zo slap als
een vaatdoek".
Wanneer de patiënt dat stadium heeft
bereikt, dat verschilt heel erg, zo is de
ervaring van Roset Harteveld. "Ik
spreek in principe altyd voor vier weken
af. Daarna is het aan de patiënt of en hoe
vaak hy wil terugkomen. Het hangt er
bijvoorbeeld van af of iemand een zware
baan heeft en dus onder veel spanning
staat. En het is ook afhankelijk van de
muren die de patiënt om zich heen heeft
gebouwd. Op dat punt ben je inderdaad
als een psychiater bezig, maar ik denk
dat eigenlijk iedereen in de samenleving
psychiater zou moeten zijn. Maar de mu
ren moeten ze wel zelf afbreken". In dat
opzicht verschilt haptonomie volgens
Harteveld van andere therapieen.
Aanvullend
Dat doet het ook op een ander punt:
het is geen alternatieve geneeswijze, het
is meer een aanvullende behandeling. Of
zoals Roset Harteveld het zegt: "Hapto
nomie komt niet in de plaats van genees
wijze, het vult aan. Het is een zijnswij
ze". Zijnswijze legt ze uit als 'echt leven'.
Ze staat dan ook beslist niet onwelwil
lend tegenover de traditionele genees
wijze: "Het is geen tekortschieten van de
geneeskunde. Ook daar is het vaak een
kwestie van verkeerd begrijpen. Het be
langrijkste is een goed contact tussen
arts en patiënt. Het ligt daarom altyd aan
de arts en niet aan de methode".
Onder fysiotherapeuten bestaat vol
gens haar de grootste achterdocht je
gens haptonomie. Terwijl de haptono
mie juist vooral aantrekkingskracht uit
oefent op fysiotherapeuten. Roset Harte
veld volgde ook een opleiding in de fy
siotherapie. "Het is ieker niet zinloos ge
weest", oordeelt ze daar nu over, "maar
ik heb wel steeds het gevoel gehad dat
het de verkeerde opleiding was".
Ze heeft nu dan ook weinig meer op
met fysiotherapie. "Het is echt de tand
artsmethode, hè. De kies trekken, alleen
de pijn willen wegnemen. Maar juist dat
bevredigde me niet. Het grote verschil is
dat fysiotherapie zich op de klacht richt
en haptonomie op de gehele mens".
BART JUNGMANN
Een toenemend aantal topsporters voelt zich ertoe aangetrokken. Het toverwoord
luidt 'haptonomie'. Maar wat is dat? "Een goede lichaamsspanning creëren, daar
gaat het om. De juiste balans vinden". Haptonomie-therapeute Roset Harteveld
over een 'zijnswijze'.
Roset Harteveld: "Een goede spanning creëren, daar gaat het om"
