Carillon niet
vals door
zure regen
Vervuiler Philips voor de rechter
Den Uyl wilde al in 82 weg
Nederlandse kerken beraden zich over Zuid-Afrika
DONDERDAG 21 NOVEMBER 1985
PAGINA 19
Reportage
ASTEN - Carillons worden min
der door zure regen bedreigd dan
men had gevreesd. Een onder
zoek bij twintig carillons in ver
schillende binnensteden, uitge
voerd door klokkengieterij Ko
ninklijke Eijsbouts, heeft dat uit
gewezen.
door
Jan van der Kooij
Het onderzoek, dat een jaar
duurde, werd ingesteld op ver
zoek van het ministerie van
VROM, dat ook de kosten voor
zijn rekening nam. De natuur
kundige drs. Jos Thomassen, die
de gevolgen van zure regen voor
de Nederlandse beiaards onder
zocht, zal begin volgend jaar het
resultaat van zijn studie publice
ren. „Een heel verrassend resul
taat", aldus directeur André
Lehr van Eijsbouts. „Het feit dat
na 1965 bijna alle kolenkachels
verdwenen zijn is misschien wel
de belangrijkste verklaring".
Thomassen is musicus en na
tuurkundige en was om die re
den de aangewezen man voor het
onderzoek, waarmee hij vorig
jaar november in Asten begon.
Hij kon uitgaan van gegevens die
André Lehr een aantal jaren gele
den had vastgelegd na een aantal
omvangrijke restauraties in de
jaren vijftig en zestig. Diverse ca
rillons waren toen vals. De oor
zaak was duidelijk, volgens de
Astense klokkenrestaurateurs:
vuiligheid in de lucht.
Verontreiniging
„Luchtverontreiniging is er al
tijd geweest", zegt Thomassen.
„Door de bevolkingsgroei en
door het toegenomen energiege
bruik is het vanaf het midden
van de vorige eeuw steeds erger
geworden. Vooral in binnenste
den waar de kerktorens met
klokkenspellen staan en met na
me gedurende de wintermaan
den wanneer het stookgedrag
voor een belangrijke toename
van de verontreiniging zorgde".
Corrosie van kerkklokken is
dan ook niets nieuws. „Alleen
werd het vóór 1940 niet opge
merkt of niet ernstig gevonden",
is de indruk van Thomassen. „In
Jos Thomassen bij de beiaard van de Utrechtse Nicolai-toren, die bij
Eijsbouts in Asten wordt gerestaureerd vanwege aantasting door cor
rosie. (foto GPD)
1916 zijn
paleis
van de beiaard van het
yaiTzio XI. Amsterdam foto's ge
maakt, waarop duidelijk te zien
is dat de klokken aangetast zijn
en een toonanalyse in Sneek van
1918 gaf ook aan, dat er een en
ander aan de hand is, al is brons
dan vrij goed bestand tegen cor-
Na de oorlog was er een golf
van restauraties. Tal van klokken
keerden terug uit Duitsland of
uit geheime bergplaatsen, de be
langstelling voor carillonmuziek
werd groter, voor de veelal kost
bare restauraties kwamen subsi
dies beschikbaar. Niet alleen de
bronzen klokken moesten onder
handen worden genomen, draad
werk en ophangconstructies van
klokken waren vaak versleten en
moesten worden vernieuwd.
Veel klokken bleken onzuiver
te zijn geworden. "Alle interval
len waren te klein", aldus André
Lehr. In zijn klokkengieterij
werd vastgesteld, dat de onzui
verheid was ontstaan door lucht
verontreiniging, een proces van
vele jaren. De gevolgen van die
luchtverontreiniging - schilfers
en 'pokken' aan binnen- en bui
tenkant - werden weggeslepen,
de klokken werden bij gestemd
en klinken weer als vanouds.
Zure regen
Maar zure regen tast de monu
menten aan, vernielt bossen en
meren en bedreigt zelfs de men
selijke gezondheid. Ligt het dan
niet voor de hand dat bij de dui
zenden speelklokken in Neder
lands zingende torens de laatste
jaren ook veel schade is ontstaan
door zure regen?
Zo dacht men althans bij Mo
numentenzorg en ook bij Eijs
bouts. Staat een nieuwe golf van
restauraties - waar Monumenten
zorg geen geld voor heeft! - voor
de deur? Hebben klank, toon
hoogte en kwaliteit van de bron
zen klokken te lijden onder de
zure regen, met name de klokken
uit de 17e eeuw, veelal door de
gebroeders Hemony gegoten, die
in verschillende- oude steden
staan?
Al deze vragen rechtvaardig
den een studie, waarbij onder
meer een aantal in de jaren zestig
gerestaureerde klokken opnieuw
werd bekeken. Maar het ant
woord is geruststellend. Aan de
kerk-, speel- en luidklokken
mankeert vrijwel niets dat met
zure regen in verband kan wor
den gebracht. Thomassen maak
te van een twintigtal carillons
een geluidsopname en vergeleek
die met opnamen uit de jaren
zestig. „Zure regen is een ver
sterking van de verontreiniging
die er altijd is geweest", aldus
Thomassen. „Er is wel sprake
van een lichte aantasting maar
het effect is niet zo dramatisch
dat er weer restauraties voor de
deur staan".
Staat wil vele riiilj oenen verhalen op bodemverontreinigers
DEN HAAG (ANP) - Philips in
Eindhoven is het eerste bedrijf dat
terecht moet staan voor een geval
van bodemverontreiniging. De
Staat zal de onderneming morgen
voor de rechtbank in Den Bosch
aansprakelijk stellen voor het
schoonmaken van de verontreinig
de grond in de gemeente Stadska
naal. De door de overheid gemaak
te kosten van de sanering belopen
een bedrag van 4,5 miljoen gulden.
De Philips-vestiging Stadska
naal heeft volgens het ministerie
van volkshuisvesting, ruimtelijke
ordening en milieubeheer onzorg
vuldig gehandeld door in strijd
met de bepalingen in de hinder
wetvergunning in de periode 1965
tot 1975 afvalwater met grote con
centraties cadmium te lozen in de
afwateringssloot de Dideldom. Het
bedrijf had weliswaar een hinder
wetvergunning voor het lozen van
afvalwater, maar daarin was opge
nomen dat het afvalwater geen
concentraties giftige stoffen mocht
bevatten die schadelijk zijn voor
mens, dier of plant.
Het ministerie beschuldigt de
onderneming, waar onder meer
beeldbuizen en halfgeleiders wor
den gemaakt, ervan dat zij zeer
goed op de hoogte was of in elk ge
val had moeten zijn van de aard en
het gevaar van cadmium. Als ge
volg van de lozingen is de 2,5 kilo
meter lange Dideldom over de ge
hele lengte sterk verontreinigd met
deze voor het milieu zeer gevaarlij
ke stof. Binnen enkele honderden
meters van het bedrijf zijn zeer gro
te concentraties van het zware me
taal in het slib neergeslagen. In de
loop der jaren is het verontreinigde
slib bij het baggeren van de sloot
over de oevers en voor een deel
over de aanliggendé tuinen ver
spreid.
Sinds de instelling van de Inte-
rimwet Bodemsanering kan de
overheid cje kosten van de bodem
sanering verhalen op de daders
van de verontreiniging. De land
sadvocaat heeft tot nu toe in toaal
acht dagvaardingen laten uitbren
gen.
De uitspraak van de rechter in
Den Bosch zal maatgevend zijn
voor andere zaken waarbij de Staat
vele tientallen miljoenen guldens
probeert terug te vorderen, die zij
aan het schoonmaken van de bo
dem heeft uitgegeven.
Duphar
Behalve Philips staat ook Du
phar in Amsterdam, de rechtsop
volger van Philips Duphar, moge
lijk een veroordeling te wachten.
Dit bedrijf zal dan moeten opdraai
en voor de enkele tientallen miljoe
nen guldens die de schoonmaak
van de Volgermeerpolder gaat kos
ten. Tussen 1960 en 1967 stortte de
onderneming 10.000 vaten met on
der meer chloorbenzeen en he-
xachloorcyclohexanen in de pol
der. Doordat de vaten gingen roes
ten kwamen de giftige stoffen in de
bodem en in het water terecht.
Het volgende bedrijf dat de land
sadvocaat heeft gedagvaard is
Shell Nederland. In de periode
1953-1960 stortte de onderneming
gehalogeneerde organische verbin
dingen, de zogenaamde 'drins', in
de zellingen langs de Hollandse
IJssel. Zellingen zijn ondiepe stro
ken grond tussen de vaargeul en de
dijk. Als gevolg hiervan moest de
overheid de woonwijk aan de Zel-
lingweg in Gouderak voor enkele
tientallen miljoenen guldens sane-
De chemische fabriek Aagrunol
in Haren zal zich te zijner tijd moe
ten verantwoorden voor de veront
reiniging van haar fabrieksterrein
aan het Winschoterdiep. Hier zijn
hoge concentraties chemische stof
fen aangetroffen in de grond. Tus
sen 1954 en 1970 stortte de onder
neming chemische afvalstoffen op
het terrein en kwamen er ook gifti
ge stoffen in de bodem terecht als
gevolg van lekken en morsen bij
het vervoer en de verwerking van
chemische middelen. Ten slotte
sloegen op het fabrieksterrein or
ganische kwikverbindingen neer,
die via de ventilatie en afzuiginstal
laties in de buitenlucht terecht
kwamen. De saneringskosten be
dragen eveneens enkele tientallen
miljoenen guldens.
Nosta Chemie in Gendt (Gelder
land), een groothandel in chemi
sche produkten, intrumenten en
toebehoren, verontreinigde de
grond van het bedrijfsterrein aan
de Dorpstraat in vrij ernstige mate
met chroom. Dat kwam doordat de
rioleringsbuizen, waardoor chemi
sche afvalstoffen werden afge
voerd, werden aangetast en gingen
lekken. Ook de opslag van lekken
de vaten zorgde voor vervuiling
van de bodem. De sanering heeft
tot nu toe drie ton gekost: Daar'ko-
men nog de kosten van de
king van de afgegraven grond bij.
Tussen 1972 en 1983 werden het
fabrieksterrein en de omgeving
van de verzinkerij Geijo en de Gal
vanische Industrie Neochroom in
Vlijmen verontreinigd met cyani
de, cadmium, zink en chroom. De
Staat zal proberen de enkele mil
joenen guldens die de sanering van
dit terrein gaat kosten, via de rech
ter op de ondernemingen te verha
len.
Het galvanisch bedrijf De Rouw
in Rosmalei\zal, als de rechter dat
althans verordonneert, een bedrag
van één miljoen gulden moeten be
talen voor het schoonmaken van
het voormalige fabrieksterrein aan
de Heer en Beekstraat. Door het lo
zen van afvalwater in een zinkput
werden het terrein, de omgeving
en de sloten in de periode van 1969
tot 1973 verontreinigd met cyani
de, cadmium, zink en koper.
De laatste in de rij van onderne
mingen die tot nu toe zijn gedag
vaard is het Oliecentrum Midden-
Nederland in Arnhem. Als gevolg
van een lek in de oliepompinstalla-
tie op een terrein aan de Van Dijk-
huizenstraat in Nijkerk zijn tussen
1969 en 1981 grote hoeveelheden
dieselolie in de bodem terechtge
komen. De schoonmaakkosten:
53.000 gulden.
Het einde van de dagvaardingen
is nog lang niet in zicht. De land
sadvocaat heeft tientallen eisen tot
schadeloosstelling van bodem
verontreinigingen in voorberei
ding, waarvan een aantal dezer da
gen de deur uitgaat.
DEN HAAG - Al in 1982 heeft
Joop den Uyl zich als leider van de
Partij van de Arbeid willen terug
trekken om plaats te maken voor
Wim Kok. toen nog voorzitter van
de FNV. Kok werd kort na de val
van het kabinet-Van Agt-II in 1982
benaderd door Den Uyl en partij
voorzitter Max van den Berg. Na
enkele dagen wees Kok het ver
zoek af omdat hij meende dat hij
zijn positie bij de FNV nog niet
mocht verlaten.
door
Rimmer Mulder
Deze episode in de nu al jaren
lang durende 'opvolgingskwestie'
binnen de PvdA wordt door Wim
Kok zelf verteld in het deze week
verschenen boek 'Joop den Uyl.
Politiek als hartstocht'.
Nadat de PvdA-ministers in 1982
uit het kabinet-Van Agt waren ge
stapt (waarmee de kabinetscrisis
een feit was) hebben de kopstuk
ken binnen de partij Den Uyl het
dringend advies gegeven niet weer
als lijsttrekker op te treden. Kok
vertelt daarover: „De PvdA-minis-
ters om hem heen zeiden: Joop je
moet het niet meer doen. In de
tweede helft van mei ben ik bena
derd, eerst door Max van den Berg,
later door Joop, naar ik heb begre
pen met eikaars medeweten: of ik
wilde nadenken over een plaats op
de kandidatenlijst voor de Tweede
Kamer en zelfs over de rol van lijst
trekker... Uiteindelijk heb ik het
toen niet gedaan".
'Politiek als hartstocht' is een
bundel waarin twintig mensen die
met Den Uyl hebben samenge
werkt of hem van nabij hebben
meegemaakt, hun visie geven op
de PvdA-leider. Zij doen dat in in
terviews die zijn opgetekend door
de journalisten John Jansen van
Galen en Bert Vuijsje.
Het onvermogen van Den Uyl
om zijn eigen opvolging tijdig te re
gelen wordt in de bundel een paar
maal openlijk aan de kaak gesteld.
De hardste noot wordt daarover
gekraakt door Ed van Thijn, wiens
kritiek ('Den Uyl verzamelt geen
nieuw talent om zich heen en het
oude talent veroudert') door een
voorpublikatie al overal is doorge
drongen. In dezelfde geest laat
oud-partij bestuurslid Bart Tromp
zich uit: „Hij zal weer lijsttrekker
worden maar in wezen is dat een
enorm zwaktebod van de partij".
Wim Kok zegt het subtieler: „Ie
dere dag uitstel verlengt zijn glorie
maar beperkt tegelijk de kans om
er nog iets aan toe te voegen".
Slordig
Den Uyl leidt de PvdA nu bijna
negentien jaar en in die tijd is al
heel veel over hem bekend gewor
den. Zo weten we dat hij een enor
me werkkracht, een geweldig uit
houdingsvermogen en een kolos
saal en veelzijdig verstand heeft.
Daar staat tegenover, dat hij in de
persoonlijke contacten wat slordig
is, er soms wat lang over doet een
besluit te nemen en moeilijk iets
van een ander wil aannemen. Het
zijn karaktereigenschappen die in
de bundel veelvuldig worden ge
noemd; en soms flink worden aan
gezet.
Zo zegt Tromp over Den Uyls
contactuele eigenschappen: „Ik
heb kennissen uit het partijbestuur
die zijn bloed wel kunnen drinken
sinds hij op een partijtje hun
vrpuw niet alleen straal negeerde,
maar ook nog een kwartier lang si-
garerook in het gezicht blies... Als
je Joop eens een briefje schrijft en
je krijgt na negen maanden ant
woord dan denk je: goh, wat attent
van Joop".
Mevrouw Hilda Verwey-Jonker
(oud-lid van de Eerste Kamer en
van de SER) vat haar jarenlange er
varing samen met: „Het is blik
baar moeilijk voor Den Uyl om in
de gedachtenwereld van een ander
te kruipen. Hij hoort aan. hij geeft
weerwerk, maar neemt niets van je
mening over".
Oud-minister Hans Gruijters
wijst erop dat deze eigenschap ook
politieke gevolgen kan hebben. Hij
schetst hoe Van Agt in het kabinet-
Den Uyl een wrok opbouwde door
dat Den Uyl hem alleen als onver
mijdelijke 'ballast' behandelde.
„Met een andere aanpak was Van
Agt zo te winnen geweest; daar ben
ik zeker van. Als iemand dat begre
pen heA dan is het Wiegel ge
weest". B
Klacht
Van verscheidene kanten krijgt
Den Uyl ook het verwijt dat hij op
beslissende momenten de partij
niet krachtiger heefl gestuurd.
Vooral het laten mislukken van de
kabinetsformatie van 1977, nadat
de PvdA tien zetels had gewonnen,
wordt hem zwaar aangerekend. De
klacht is dat Den Uyl op zo n mo
ment niet zijn nek uitsteekt en
zegt: zo wil ik het en anders gaat
het verder zonder mij. „Als Den
Uyl dat had gedaan, was zijn twee
de kabinet er in '77 gekomen", al
dus de vaststelling van Roel de
Wit, nu commissaris der koningin
in Noord-Holland en ooit samen
met Den Uyl wethouder van Am
sterdam.
De meeste geïnterviewden gun
nen Den Uyl nog weieen kabinet
maar de strekking van de bundel is
toch meer afgestemd op de afslui
ting van een mooie loopbaan dan
op het begin van een nieuwe
vlucht.
('Joop de Uyl. Politiek als hart
stocht' is verschenen bij Uitgeve
rij Van Holkema en Warendorf in
Weesp.)
ACTIE ZUINIG STOKEN
TABEL VOOR DE WEEK
VAN 11 NOV. T/M 17 NOV. 1985
WEERSTATION VALKENBURG
800 IT
1.000
1.200
1.400
1.600
1.800
2.000
2.200
2.400
2.600
2.800
3.000
3.300
3.600
3.900
4.200
4.500
5.000
5.500
6.000
Volgende week houdt de Ne
derlandse Raad van Kerken met
vijftig mensen uit de aangesloten
kerken een besloten beraad van
drie dagen over Zuid-Afrika. De
deelnemers vertegenwoordigen
zowel de beleidsorganen van
hun kerken als kerkelijke instan
ties die zich speciaal met Zuid-
Afrika bezighouden.
Het beraad - 'werkconsultatie'
genoemd - is een antwoord op
het verzoek van de Zuidafrikaan-
se Raad van Kerken om steun in
zijn strijd tegen het apartheids
bewind. De deelnemers zullen
nagaan, wat de laatste jaren aan
verklaringen en acties van Ne
derlandse kerken inzake Zuid-
Afrika hebben opgeleverd.
Voor dit beraad zijn ook men
sen uitgenodigd uit Zuid-Afrika
zelf, de Verenigde Staten, de
Bondsrepubliek Duitsland, En
geland en België en twee verte
genwoordigers van de Wereld
raad van Kerken.
Er staan maar een paar inlei
dingen op de agenda. De meeste
tijd wordt in werkgroepen be
steed aan het opstellen van aan
bevelingen voor de kerken. Het
verslag van het overleg en de
aanbevelingen gaan naar de
Raad van Kerken, zo is de bedoe
ling.
Afscheid. Op de jubileumbij
eenkomst van het vormingscen
trum 'Kerk en Wereld' (40 jaar),
komende zaterdag in Drieber
gen, zal ds. J. Vuijst afscheid ne
men als directeur wegens het be
reiken van de pensioengerech
tigde leeftijd. Vuijst was eerst in
een aantal plaatsen gemeente
predikant en werd daarna secre
taris van de Raad voor het
Jeugdwerk van de Hervormde
Kerk. Directeur van de hervorm
de stichting 'Kerk en Wereld'
was hij sinds 1980.
Ter gelegenheid van het 40-ja-
rig bestaan van het vormingsin
stituut heeft publiciteitsmede
werker W. van der Meiden een
boekje gemaakt onder de titel
'Veertig jaar Kerk en Wereld.
Veelvormig in verandering. 1945-
1985'. Aan de hand van jaarver
slagen, gelegenheidsboekjes,
brochures en mondelinge inlich
tingen schetst hij in grote lijnen
de ontwikkeling van belangrijke
activiteiten, zoals opleidingen,
studieconferenties, initiatieven
op het gebied van het apostolaat,
lectuur, cursussen en oecumeni
sche bijeenkomsten.
Het boekje wordt zaterdag op
de jubileumbijeenkomst gepre
senteerd.
Samen in Nijmegen. Na een
jarenlange aanloop hebben de
hervormde gemeente en de gere
formeerde k^erk in Nijmegen be
sloten tot een 'samen-op-weg' in
heel de stad. Om dat te vieren
wordt op 1 december een geza
menlijke dienst gehouden in de
grote Stevenskerk.
De samenwerking begon vijf
tien jaar geleden in een nieuwe
wijk. Toen een volgende wijk in
aanbouw kwam, pakten de fwee
kerken het werk onmiddellijk sa
men aan. Financiële problemen
waren een extra stimulans voor
een totaal plan. Twee jaar gele
den werd besloten tot samenvoe
ging van pastoraat en diakonaat
en werd een herindeling van de
stad gemaakt in vier wijken.
Iedere wijk heeft een volledige
predikant plus een aantal deel-
tiidwerkers naar behoefte. Men
Amsterdam. De hervormde
centrale kerkeraad in Amster
dam heeft besloten, de (histori
sche) Noorderkerk aan de Noor-
dermarkt als plaats van samen
komst op te heffen, de twee pre
dikantsplaatsen voor de Gerefor
meerde Bond samen te voegen
en deze richting in hervormd
Amsterdam te concentreren in
de Jeruzalemkerk. Dat alles
moet gebeuren met ingang van 1
juni 1986, zo mogelijk eerder.
Door terugloop van het aantal
leden is het voldoende als bin
nen Amsterdam één plaats met
de Gereformeerde Bond verbon
den is. Vanwege de bijzondere
aard van de Bond is het niet wen
selijk, die plaats in de binnen
stad te hebben". Dat staat in een
kerkeraadsnotitie.
De kerkeraad van de Noorder
kerk, met ds. C. Blenk (vroeger
in Woubrugge) als voorzitter,
vecht de argumenten voor kerk
sluiting aan. Van terugloop is
geen sprake, zegt de kerkeraad.
Op de Westerkerk na hebben de
Jeruzalemkerk en de Noorder
kerk zondags de meeste bezoe
kers. In de meeste andere kerken
zijn er nog geen honderd. De ker
keraad gaat nu in beroep bij de
commissie voor bezwaren en ge
schillen.
Hervormde Kerk: beroepen
te Arnemuiden L. W. C. Ruijgrok
Bruchem-Kerkwijk (Geld.), te
Oud-Beijerland (deelgemeente
'Ontmoetingskerk') G. H. Cassu-
to Bilthoven.
Christelijke Gereformeerde
Kerken: beroepen te Vlaardin-
gen J. Oosterbroek Harderwijk.
Boff naar Nederland? De '8
Mei-beweging' van rooms-katho-
lieke organisaties zal de Brazi
liaanse 'bevrijdingstheoloog'
Leonardo Boff, die van het Vati-
caan een spreekverbod kreeg op
gelegd, uitnodigen om op 8 mei
volgend jaar het woord te voeren
op haar manifestatie in Den
Bosch. Daartoe wserd gisteren in
Utrecht besloten.
(De '8 Mei-beweging' ontstond
toen een aantal vooruitstrevende
rooms-katholieke organisaties
ter gelegenheid van het pausbe
zoek een alternatieve manifesta
tie organiseerde op het Malieveld
in Den Haag).
Het spreekverbod van Boff
loopt precies op 7 mei volgend
jaar af. Als hij naar ons land
komt, zal dit weer zijn eerste
openbare optreden zijn. Mocht
het spreekverbod worden ver
lengd. dan overweegt men hem
'zwijgend te laten spreken'
De manifestatie op Hemel
vaartsdag 1986 in de Bossche
Brabanthallen zal in het teken
staan van 'mensen die gezonden
zijn'. Joost Reuten uit Bussum,
woordvoerder van de '8 Mei-be
weging', gaf er deze toelichting
bij:
"Wij moeten niet naar de he
mel staren, maar de aarde ver
nieuwen. Het gaat daarbij ener
zijds om een geloofstaal die in
een ontkerkelijkte wereld ver
staanbaar is, anderzijds om con
crete antwoorden van gelovigen
op de noden in de wereld, de ar
men veraf en dichtbij, de uitke
ringstrekkers. de vrouwen".
Vrouw. De synode van de
Britse Anglicaanse Kerk kreeg
gisteren van de aartsbisschop
pen van Canterbury en York te
horen, dat een speciale commis
sie op het ogenblik de theologi
sche kanten bestudeert van de
'vrouw-in-het-ambt'.
Het rapport zal in de herfst van
1987 uitkomen, nog op t(jd voor
de volgende algemene vergade
ring (zomer 1988) als de leiders
van de hele anglicaanse kerkge
meenschap elkaar ontmoeten.
De Britse synode zal volgend
jaar juli het omstreden punt van
de vrouw als priester onder ogen
