Expositie tot behoud van de opera
Valkuilen voor het oog
SVERIGE 25
'Onmogelijke figuren' voor de leek verklaard
Succes voor
De IJssalon
Radicale 'Don Giovanni' in het Van Abbemuseum
Museum van
de Duitse
geschiedenis
MAANDAG 29 JULI 1985
RADIO-TV-KUNST
EINDHOVEN (GPD) - Geen traditionele zomeropstelling
dit jaar in het Stedelijk Van Abbemuseum in Eindhoven,
maar een ongewone, experimentele expositie waarvan
Mozarts opera 'Don Giovanni' het middelpunt vormt. Di
recteur Rudi Fuchs heeft zes kunstenaars uitgenodigd
'Een opera voor het oog' samen te stellen.
Daniel Buren, Jannis Kounellis,
Markus Lüpertz, Mario en Marisa
Merz en Giulio Paolini kropen in
Ie huid van de regisseur, dirigent,
solist en decorbouwer tegelijk.
LWant", aldus oud-Leidenaar
Fuchs, „Als je wilt dat de opera
blijft bestaan, dan moet je niet op
ie traditionele manier doorgaan".-
Een voorstel tot dialoog.
I Rudi Fuchs: „Allereerst was er
ben praktische aanleiding. Dit jaar
wordt immers het Europees jaar
Dr
ftob Schoonen
ban de Muziek gehouden. Siebert
fester van Musica '85 heeft mij
ige tijd geleden gevraagd of ik
met een tentoonstelling iets
kon bijdragen".
„Verder ben ik al langer in het
eater geïnteresseerd. Vorig jaar
eft hier in Eindhoven twee da-
lang een Italiaanse theaterge-
lschap 'Het vlot van Babel' ge
acht. Een groep die heel inten-
lief bezig is met het op gelijke voet
igen van verschillende kun-
en op het podium. Daar ben ik
mee bezig mee geweest, want
is nog steeds zo dat op het to-
el de regie de allesoverheersen-
factor is. Een decorontwerper is
i feite de dienaar van de regisseur,
ga je je dus afvragen wat de
sldende kunst kan bijdragen aan
andere visuele
i het theater".
Óverdreven
heeft zo in Kassei een opera ge
maakt, over het leven van Vincent
van Gogh. Decors en kleding, het
hele beeld heeft hij samengesteld.
De kraag van een van de zangers
was een beetje te stijf, zodat die be
gon te klagen omdat hij nu niet ge
weldig kon uithalen. Waarop Lü
pertz tegen hem zei dat hij zijn
mond moest houden: 'Voor mij
ben jij alleen maar een kleur die
zingt'. Dat geeft heel goed aan dat
je de opera totaal anders kunt be
naderen".
Klassiek
„Waarom 'Don Giovsuini'? Om
dat het - dat heeft Kierkegaard ge
loof ik al gezegd - de opera der
opera's is. Ik ben absoluut geen
opera-kenner, maar 'Don Giovan
ni' is... Laat ik het anders zeggen.
De wereldgeschiedenis sleept een
aantal figuren met zich mee die
méér zijn dan die figuren: Hamlet,
Faust. En ook Don Giovanni. De
kunst dient zich volgens mij bezig
te houden met dergelijke klassieke
thema's, teksten".
„En verder ook vanwege de ei
gentijdsheid van het stuk. De
hoofdfiguur is niet alleen maar een
losbol die achter vrouwen aan zit.
De andere figuren in de opera zijn
Rudi Fuchs: 'Waarom moet je de zanger altijd zien?'
voortdurend bezig met het hand
haven van de orde. In de geest van:
'laten we nou maar niet te wild
doen', etcetera. Don Giovanni is ie
mand die daar steeds doorheen
breekt. Het is iemand die volstrekt ConditiGS
geen angst kent, en is ook de enige
figuur die niet liegt. Onze tijd lijdt ..Ook vanuit het museum bezien
aan dat zelfde probleem: iedereen
is bezig met het desperaat handha
ven van een bepaald soort orde, die
steeds meer afbrokkelt".
(archieffoto)
is dit een interessant gebeuren.
Normaal is het zo dat een museum
de kunstenaar hooguit aan twee
condities bindt: die van het budget
en de beschikbare ruimte. De rest
vult de kunstenaar op zijn manier
in. In dit geval is er een derde con
ditie bijgekomen: de thematiek.
„Bij opera is dat nog gecompli
ceerder denk ik. Daar draait alles
fen alles om de muziek. Daar is na
tuurlijk ook alle reden toe, maar
nie muziek-gerichtheid heeft de
nele geschiedenis van de opera be
heerst. Dat zie je bijvoorbeeld aan
pe 'heldenverering' van de tenoren
pie met alle geweld voorop moeten
staan en de dirigenten die zich als
brima-donna's presenteren. Dat
gaat zelfs zo ver dat de naam van
(Von Karajan drie keer zo groot op
pe platenhoes staat als die van
peethoven. Wat - naar mijn idee -
enigermate overdreven is".
I „Het is dus denkbaar, dat een
aantal aspecten van de opera niet
pinnen die structuur passen, en
onderontwikkeld zijn. Dat zie
bijvoorbeeld aan de reacties uit
le opera-wereld op de film die we
gezien hebben (eerder hebben
;s kunstenaars als studiemate-
de film 'Don Giovanni' beke
ren). Die reacties waren heel afwij-
;nd. Daar blijkt al uit dat een
'entuele uitbouw van een opera
film - waarin niet de zanger,
laar het beeld voorop staat - ei-
inlijk niet kan. Dat is kennelijk
'oor de conventionele operawe-
ild iets onverdraaglijks".
„Maar ook als je kijkt naar af-
ïldingen van mis-en-scènes of
de opera, dan blijkt dat er
fn tweehonderd jaar eigenlijk niets
veranderd is. Het decor is nog
steeds de decoratie van de muziek.
En de tekst: dat is helemaal iets.
Kijk: iedereen weet dat 'Don Gio
vanni' van Mozart is, maar vrijwel
piemand weet dat de tekst van Lo
renzo da Ponte is. Terwijl Da Ponte
in zijn vak een van de meest be
gaafde libretisten is geweest".
Onderontwikkeld
j „Die andere aspecten dan de mu-
fciek, die zijn naar mijn gevoel on
derontwikkeld. Mij interesseert
pet dan of de kunstenaar tegen de
regisseur kan zeggen: ik wil het zo
bn zo hebben. Ik maak het beeld,
bn jij ziet maar dat je de regie er in
bouwt. Dat zijn allemaal dingen
pie te onderzoeken zijn, maar waar
Üe traditionele opera geen ruimte
boor laat".
„Je kunt de dingen dus ook om
draaien Lüpertz bijvoorbeeld
NOORDWIJKERHOUT -
Onmogelijke figuren. U
denkt dan wellicht meteen
aan uw baas die u ander
maal een bevordering door
de neus heeft geboord of
aan die vage bekende, die u
steeds lastig valt met ver
handelingen over de hard
nekkige ontsteking aan zijn
kleine teen.
door
Ariejan Korteweg
Er is echter ook een heel ander
soort onmogelijke figuren. Ze zijn
niet zozeer onüitstaanbaar, als wel
onbèstaanbaar. Ze kunnen niet.
Het zijn figuren zoals bijvoorbeeld
Escher ze tekende: water dat
steeds naar beneden stroomt en
toch hoog boven het beginpunt uit
komt; een trap die zowel naar bo
ven als naar beneden lijkt te leiden.
De benaming 'onmogelijke figu
ren' is afkomstig van de Engelse
psychologen L.S. en R. Penrose,
die deze term introduceerden bij
de beschrijving van de onmogelij
ke driebalk: een driehoek die zo is
getekend dat hij zowel voor- als
achterover lijkt te hellen.
Wie het over onmogelijke figu
ren heeft, kan niet om het woordje
'lijkt' heen. Hier moeten slagen om
de arm worden gehouden. Een fi
guur als de driebalk is namelijk
niet echt onmogelijk, en wel om de
eenvoudige reden dat zij getekend
kan worden. Dat men deze figuren
desondanks onmogelijk noemt, is
te danken aan de eigenschap van
het menselijk oog, dat er sinds de
renaissance in geoefend is diepte
toe te kennen aan op een bepaalde
manier in het platte vlak geteken
de figuren. Onmogelijke figuren
nemen een loopje met dat perspec-
Oscar Reu-
tersvard teken
de in 1934 de
eerste onmoge
lijke driebalk,
samengesteld,
uit negen ku
bussen.
De Zweedse
posterijen
wijdden er
drie jaar gele
den een postze
gel aan.
tief, ze doen zich voor als figuren
van vlees en bloed, die zo uit het
platte vlak zouden kunnen verrij
zen. Ze maken gebruik van de
goedgelovigheid van het oog om
het op een dwaalspoor te brengen
en de zinnen te begoochelen. Een
onmogelijke figuur is een optische
valkuil en toch gedoemd zo plat als
een dubbeltje te blijven.
Bruno Ernst, een pseudoniem
van J.A.F. de Rijk, maakt al vele
jaren studie van onmogelijke figu
ren. Hij schreef in 1976 'De tover
spiegel van M.C. Escher', een boek
over onmogelijke figuren in het
werk van Escher. In congrescen
trum Leeuwenhorst in Noordwij-
kerhout werd vrijdag een nieuw
boek van zijn hand gepresenteerd:
'Avonturen met onmogelijke figu
ren'. Die presentatie werd gehou
den in het kader van een sympo
sium van 'Ars et Mathesis', een
stichting die verbanden wil leggen
tussen kunst en wetenschap.
Driebalk
In Leeuwenhorst waren dus ken
ners bijeen, ingewijden die op ver
trouwelijke voet met onmogelijke
figuren staan. Een aantal van hen
had de eigen ontwerpen meege
bracht en maakte van de presenta
tie gebruik om onmogelijkheden
uit te wisselen.
Voor hen is het boekje van Ernst
echter niet bedoeld. 'Avonturen
met onmogelijke figuren' is een ge
schreven basiscursus, waarin de
leek zo goed mogelijk wordt uitge
legd hoe de zinsbegoocheling in
zijn werk gaat. Ernst neemt als ver
trekpunt de onmogelijke driebalk,
een van de meest elementaire figu
ren. Aan de hand van tal van illu
straties getroost zich alle moeite de
figuur zo tastbaar mogelijk te ma
ken. Hij heeft in het boeKje een
bouwplaat voor een onmogelijke
driebalk opgenomen en laat zien
dat het zelfs mogelijk is de inhoud
ervan uit te rekenen. Vervolgens
legt hij de basisprincipes uit van
onmogelijke twee-, vier- en eenbal-
ken, van kubussen met een hoek
punt dat tegelijk naar voren als
naar achteren lijkt te wijzen en van
stukken materie die in het niets lij
ken op te lossen. Onmogelijke figu
ren maken het mogelijk door een
gesloten deur een kamer te betre
den.
Aardig aan het boekje is dat
Ernst ook voorbeelden uit het
verleden aanhaalt, waarin schil
ders onbewust onmogelijke figu
ren gebruikten. Hij heeft ze her
kend op een schilderij van Breug
hel, een ets van Piranesi uit 1760,
een ready made van Duchamp en
op een muurschildering uit de vijf
tiende eeuw in de Grote Kerk van
Breda. De Zweed Oscar Reuters-
vard was in 1934 de eerste die be
wust figuren ontwierp in een on
mogelijke ruimtelijke samenhang.
Ernst rekent de onmogelijke fi
guren niet tot het terrein van de
wiskunde, noch tot dat van de
kunst. Een man als Escher paste de
figuren weliswaar op die wijze toe,
maar dat is absoluut geen nood
zaak. Wel kent Ernst er waarde aan
TAORMINA' (ANP) - Renée Sou-
tendijk, Gerard Tooien en Bruno
Ganz zijn gezamenlijk onderschei
den met de zilveren Polifemo op
het zestiende filmfestival van Taor-
mina op Sicilië. De jury oordeelde
dat hun vertolkingen in de Neder
landse speelfilm De IJssalon van
Dimitri Frenkel Frank en produ-
dent Roeland Kerbosch, individu
eel van bijzonder hoog niveau zijn.
Hun gelijkwaardige optreden
geeft de film een ontroerende zeg
gingskracht, aldus de jury, die me
de daarom besloot De IJssalon te
bekronen met de speciale jury
prijs.
PRENTEN - In het prentenkabinet
van museum Boymans-van Beu-
ningen in Rotterdam is van 3 au
gustus tot en met 7 oktober een
tentoonstelling te zien van prenten
van 16e eeuwse kunstenaars, die
behoorden tot de zogenoemde
School van Fontainebleau. De
kunstwerken in fresco en stucco
die in het paleis van Fontainebleau
werden aangebracht - het paleis
werd omstreeks 1540 gebouwd -
werden zo bewonderd, dat er on
middellijk prenten van werden
vervaardigd. Omdat in de loop der
eeuwen veel van de kunstwerken
zijn vernietigd door veranderingen
aan het paleis zijn de prenten van
groot artistiek en historisch be
lang.
Werner Herzog
ensceneert in
'87 Lohengrin
(Ne- pAYREUTH (DPA) - Werner Her-
rice- rog'een van de belangrijkste expo-
penten van de nieuwe Duitse film,
voor M als eerste Duitse filmregisseur
ge_ In Bayreuth in Beieren een opera
wor- r3" Wagner ensceneren. De direc-
h,.ic leur van de Festspiele van Bay
reuth, Wolfgang Wagner, heeft met
He 42-jarige maker van .Nosferatu',
iWoycek' en ,Fitzcarraldo', een
'"ten Fontract voor 1987 gesloten.
He^ I Henning von Gierke, die al jaren
(nedewerker voor de aankleding
t ij Ian Werner Herzog is, zal verant-
een koordelijk voor de decors en
als 6e kostuums van Lohengrin. Naar
nop ragner vrijdag ook meedeelde,
ge Peeft Ba>rreuth voor het eerst de
tf:i Becorbouwer Hans Schavernoch
y uit Wenen, die met Götz Friedrich
Brie nieuwe produkties voorbe-
Feidt, aangetrokken.
I Overingens zijn de Bayreuther
Festspiele van dit jaar begonnen in
aanwezigheid van de 79-jarige Be-
kum Aga Khan, die op de foto
rechts wordt begroet door Wolf
gang Wagner. (foto dpa)
In Bonn
BONN (Rtr) - Het Westduitse kabi
net heeft zijn goedkeuring gegeven
aan de plannen voor de bouw van
het eerste museum dat uitsluitend
aan de Duitse geschiedenis is ge
wijd.
Het museum van 102 miljoen
mark wordt in Bonn gebouwd en
zal tegen 1990 klaar zijn. De nadruk
zal liggen op de geschiedenis van
de Bondsrepubliek sinds haar op
richting na de val van het Duizend
jarige Rijk en zijn verdeling in oost
en west.
Het bouwproject wordt gecoör
dineerd met plannen voor een
„museum van de geschiedenis van
het Duitse volk" in West-Berlijn.
Critici van het project in Bonn
wijzen erop dat het museum geen
aandacht zal schenken aan het Na
zi-verleden, maar het kabinet zegt
dat het de creatie van West-Duits-
land zal plaatsen in haar histori
sche verband.
Daarmee komt het museum een
beetje terug van haar passieve rol".
„Kijk, het gaat erom hoe beel
dende kunstenaars kunnen bijdra
gen tot de radicalisering van het
theater, in dit geval de opera. Dat is
eigenlijk heel gek: het is iets heel
vreemds geworden voor de kunste
naar om zich met dergelijke zaken
bezig te houden. In tegenstelling
tot de kunstenaar in de Renaissan
ce, die hield zich met van alles en
nog wat bezig".
Hoop
„In de 20ste eeuw is de kunste
naar specialist in de kunst gewor
den, in vrije, autonome beeldende
kunst. Zoals je ook de autonome
designer hebt, de autonome archi
tect, etcetera. Die praten veel te
weinig met elkaar. En dat geldt ze
ker voor musici en beeldende kun
stenaars of theatermensen en beel
dende kunstenaars. Ik denk dat
dat niet kan, ik bedoel: ik heb een
soort hoop... Alles is zo fragmenta
risch, ieder heeft zijn eigen puris
me. Dat is geloof ik niet goed".
„We denken inderdaad aan een
werkelijke uitvoering, maar hoe
dat allemaal moet is nog niet be
kend. Eerst deze tentoonstelling
afwachten. Laat de regie- en thea
ter- en operamensen maar eens
reageren. Daar is het tenslotte ook
om te doen geweest: een dialoog
tot stand brengen. Want echt: als je
wilt dat de opera blijft bestaan, dan
moetje niet op de bekende manier
doorgaan. Waarom moetje bijvoor
beeld de zanger altijd zien, vertel
me dat 'ns.."..
AMSTERDAM - In Amsterdam
zijn de opnamen begonnen voor de
speelfilm 'Abel'.
De hoofdrol in deze film wordt
gespeeld door de schrijver-acteur-
regisseur Alex van Warmerdam
(links). Olga Zuiderhoek (rechts) en
Annette Malherbe (midden) vertol
ken eveneens belangrijke rollen.
De film zal in 32 dagen worden
opgenomen en rond de jaarwisse
ling in de bioscopen verschijnen.
(foto ANP)
De onmogelijkheden van deze kandelaar berust op het feit dat sommige
contourlijnen een dubbele functie hebben. Tekening van Bruno Ernst.
toe voor wat betreft het achterha
len van de wijze waarop het mense
lijk oog informatie verwerkt. Ken
nis die kan worden gebruikt bij 'ro-
botvision', waarbij met behulp van
computers visuele waarneming
wordt nagebootst.
Dat ook van mens tot mens de
werking van het oog kan verschil
len, bleek tijdens de presentatie
van het boekje. Bij het zien van één
van de 'kuboiden' van Ernst hield
een aanwezige bij hoog en bij laag
vol dat dit beslist geen onmogelij
ke figuur was.
Voor sommigen is niets onmoge
lijk.
'Avonturen met onmogelijke figu
ren' is geschreven door Bruno Ernst en
wordt uitgegeven door Aramith Uitge
vers, Amsterdam. Prijs 19.90
OPNAMEN ABELBEGONNEN
