Wie berooft hier wie?'
Ellen Kuzwayo, de 'moeder van Soweto':
40 jaar na de bom
ZATERDAG 22 JUNI 1985
EXTRA
PAGINA 21
De 70-jarige Zuidafrikaanse onderwijzeres, maatschappelijk werkster en activiste
Ellen Kuzwayo, bijgenaamd 'de moeder van Soweto', was onlangs in ons land ter
gelegenheid van het verschijnen van haar boek „Noem mij vrouw". Deze ruim
driehonderd pagina's tellende autobiografie is een authentiek en boeiend verslag van
de psychologische weg die zij heeft afgelegd vanaf het vrij stabiele, negentiende
eeuwse Zuid-Afrika naar het voor zwarten onzekere en intimiderende huidige regime
dat de apartheid in stand houdt. Tegengewerkt, gevangen genomen, van haar huis
bestolen en nog veel meer: Ellen Kuzwayo is niet bitter, maar ziet nog steeds hoop
voor een nieuw en ander Zuid-Afrika. Wij spraken met haar.
door Patricia van der Zalm
Ellen Kuzwayo (70): "Ik ben me gaan afvragen wie er in Zuid-Afrika nou
eigenlijk crimineel zijn". <rotoGPDi
„Mijn opzet was over de strijd en
het overleven van zwarte vrouwen
in mijn land te schrijven en het
'werd een autobiografie. Iemand zei:
Ellen Kuzwayo, je hebt zo'n rijk
leven, het zou zonde zijn als je dat
de mensen onthield. Het is daarom
een combinatie geworden van mijn
eigen leven en dat met andere
vrouwen". Of, zoals Bettie Head in
het voorwoord schrijft: „Aan het
eind van het boek heb je het gevoel
alsof er een schaduwgeschiedenis
van Zuid-Afrika is geschreven'
Na lezing van haar boek „Noem mij
- vrouw" vraag je je af hoe het mogelijk is
dat Ellen Kuzwayo nog enig vertrouwen
heeft in internationale politieke pressie
I om een eind tè maken aan het
apartheidsregime in haar vaderland
Zuid-Afrika. Ze heeft er dan ook zeer
1 gemengde gevoelens over, omdat de
meeste Europese landen die Zuid-Afrika
kritisch hebben benaderdzeer grote
economische belangen by dat land
hebben. Daarom wordt er veel gepraat
over het veroordelen van apartheid,
maar verandert er in werkelij kheid
bitter weinig. Apartheid wordt, zegt
j Ellen Kuzwayo, met de mond
veroordeeld, maar door daden in stand
j gehouden. „Van internationale
protesten merken wij zwarten in elk
geval weinig resultaat".
„Als je in een land bent geboren, hoefje
je normaal gesproken niet op een
bepaalde manier aan te passen, maar
dan hoor je er thuis, wie ofwat jé ook
bent. De vraag is niet: hoe moeten we
ons gedragen, maar: wat moeten we
I doen om een eind te maken aan de
onderdrukking van zwarten. Niet alleen
in Nederland, maar in vele andere
landen kunnen zwarten via hun muziek
j en dans zeggen wat ze op hun hart
hebben, en dat wordt volledig
geaccepteerd. Hopelijk kunnen die
mensen ooit iets betekenen voor Afrika,
als ze besluiten terug te keren. En ook in
mijn land hebben zwarten op velerlei
manieren wegen gevonden om de
blanken te vragen: hoe lang denk je ons
i nog zo te kunnen behandelen, we zijn
I net zo menselijk als jullie?"
Zestienjuni
Schoolkinderen weigerden naar school
te gaan toen de blanken besloten dat de
lessen voortaan niet meer in het Engels
maar in het Afrikaans werden gegeven,
een taal die de kinderen niet begrepen.
Dat liep uit op een treffen met de politie
- Soweto, 16 juni 1976 - waar bloedige
rellen vele levens eisten en waarbij velen
gevangen genomen werden of
verdwenen. „Zestienjuni", schrijft
Kuzwayo, „is de dag dat we thuis blijven
om onze wonden te likken en om elkaar
te troosten". „Blanken praten er
nauwelijks over, maar denken er
natuurlek wel over. Misschien
beschouwen ze het meer als een dag van
boycot en staking. Er zijn al heel wat
zwarten ontslagen omdat ze die dag niet
op hun werk kwamen".
„De regering weigert te praten met
mensen die daartoe wel bereid zijn. Vele
zwarte politieke organisaties worden
genegeerd, de regering beschouwt ze als
terroristen. Uit wanhoop zijn zwarten
gaan demonstreren, letterlijk vechtend
met hun rug tegen de muur. En als je
dan hoort van regeringszijde: we hebben
geschoten omdat we met stenen werden
bekogeld, dan vraag je je af: dringt het
dan nooit tot ze door wat we bedoelen,
namelijk dat we willen dat er naar ons
wordt geluisterd? Door een regering die
zich notabene democratisch en
christelijk noemt".
'„Ik wil het gedrag van demonstrerende
zwarten geen geweld noemen. Het is
verdediging, en de enige manier waarop
deze mensen zich kunnen uitdrukken.
Ik vraag me af op welke voor manier de
blanken in Zuid-Afrika gereageerd
zouden hebben als zij door de jaren heen
door zwarten waren behandeld zoals wij
door hen..."
Vernietigd
„Mijn grootvader en vele oudere mensen
hebben een opleiding gevolgd. Toen de
blanke Zuid-Afrikaanse Eenheid in 1910
(en later de Afrikaner Nasionale
regering in 1948) aan het bewind kwam,
waren er zwarten die qua opleiding en
niveau uitstekend in de regering hadden
gepast. Maar de bedoeling was om van
zwarten slaven te maken. Tot op de dag
van vandaag wordt gevraagd: waarom
scholen jullie jezelf niet? Alsof we niet
geschoold zijn! En alsof de blanken niet
als eersten, nadat ze aan het bewind
kwamen, de zendingsscholen en het
onderwijs aan zwarten vernietigden!
Ervoor in de plaats kwam
minderwaardig onderwijs, en ik vraag
je, wat hebben kinderen daaraan? Is het
vreemd dat ze daartegen in opstand
kwamen?"
In haar boek schrijft ze: „Deze regering
is erin geslaagd ons onderwijs te
reduceren tot iets dat in hoge mate
inferieur is aan het onderwijs voor
blanken". Dit, zegt ze, is een van de
belangrijkste middelen om de relatie
meester-knecht tussen blanken en
zwarten in stand te houden.
Van een betrekkelijk onbekommerde
jeugd - op de boerderij bij haar
grootouders en, toen dezen stierven, op
het platteland bij haar tante - verhuisde
Ellen Kuzwayo na nog een aantal
omzwervingen naar Johannesburg om
er voor onderwijzeres te leren en er te
werken. Ze is nu weduwe en moeder van
drie zoons. De overgang van het vredige
platteland naar de stad en de sloppen
van Soweto, waar geweld tegen en
intimidatie van zwarten altijd en overal
aanwezig is, was voor Ellen een hele
stap.
Een schok, maar ook een uitdaging,
omdat ze voor het eerst het beschermde
'thuis' achter zich liet. „Net als elk
meisje op die leeftijd. Ik was nog niet
zover dat ik goed in de gaten had wat
voor onrecht zwarten werd aangedaan,
misschien was ik nog niet zo kritisch.
Het stadsleven trok me aan, omdat ik
toen het leven op het platteland niet zo
waardeerde. Pas toen ik het kwijt was,
toen de regering later mijn eigen
boerderij afnam en de plek tot 'verboden
gebied' verklaarde, wist ik wat ik had
verloren".
'Politiek bedrijven'
Mede door haar opleiding en training
kreeg ze allerlei gebeurtenissen en
processen in haar land in de gaten.
Vooral haar opleiding tot
maatschappelijk werkster stelde haar in
staat zich op een onstuitbare manier in
allerlei organisaties en comités te
storten. Ze leerde cursussen en
projecten voor zwarte vrouwen
opzetten, leerde wat hun behoeften
waren, hoe ze zich beter zouden kunnen
ontwikkelen en voorbereiden op banen.
Haar activiteiten in de zwarte
gemeenschap zijn er bijna te veel om op
te noemen, en worden beschouwd als
'politiek bedrijven', enkel en alleen
omdat Ellen zwart is. Ze werkte voor de
jeugdafdeling van het inmiddels
verboden Afrikaans Nationaal Congres,
z'n enorme inwonertal en z'n op gang
komende technologie. West-Europa kan
ook uitgroeien tot een supermogend
heid als er voldoende eensgezindheid
bestaat. Kennis op het gebied van kern
wapens bestaat al in Frankrijk en Enge
land. En die kennis zal ook doordringen
in andere landen. Of het er allemaal vei
liger op zal worden valt te betwijfelen. Ik
ben er niet gerust op wat landen als Is
raël en Libië met kernwapens zullen
doen. Misschien heeft de wereld wel een
lokaal nucleair conflict nodig om te zien
hoe erg het is".
- Zijn de stralingsgegevens van Hiros
hima en Nagasaki nog aktueel, gezien
recente studies naar de rampzalige kli
matologische en atmosferische gevolgen
van een grote kernoorlog, de zogenaam
de nucleaire winter?
Tolhoek: "De stralingsgevaren van
kernwapens worden nog altijd onder
zat in de Nationale Raad voor
Afrikaanse vrouwen, is onder meer
voorzitter van de Black Consumer
Organisation (een grote
consumentenbond) en van de Maggie
Magaba Trust, die zelfhulpprojecten
voor zwarte vrouwen organiseert.
Ze werkte ook mee aan twee
internationaal vertoonde films, 'Awake
from mourning' (ter nagedachtenis aan
de bloedige onderwijsopstand in
Soweto in 1976, waarbij tientallen
kinderen werden gedood, gevangen
gezet en later vermist) en aan 'Tsiamelo,
a place of goodness' over de onteigening
van haar boerderij in 1974 in het kader
van de Wet op de Groepsgebieden:
zwarten werd opeens verboden zich nog
op bepaalde plaatsen ('black spots') te
vertonen en werden zonder pardon
verjaagd van huis en haard. Het dagblad
The Star in Johannesburg riep Ellen
tweemaal uit tot Vrouw van het Jaar.
„De 'subtiele onderdrukking' van vóór
de Afrikaner Nasionale Regering
bestond eruit dat ze zich nooit
bemoeiden met het onderwijssysteem,
dat wij beschouwden als een middel om
onszelf te bevrijden van de
onderdrukking. Schoolmelk voor
zwarte kinderen werd afgeschaft, terwijl
de blanke kinderen van doorgaanse
rijke ouders wel melk en
boterhammen kregen".
„Met de nieuwe regering kwamen er
beledigende uitdrukkingen als: 'zet die
kaffer (neger) op zijn plek'. We
begonnen ons langzaam af te vragen:
wie denken ze in godsnaam wel dat we
z;jn? In dat opzicht is het misschien
goed geweest dat de huidige regering zo
open en hardnekkig onderdrukt... we
zijn er door wakker geschud".
Bekneld
Door haar boek loopt als een rode draad
het feit dat de zwarten in de loop van
deze eeuw als het ware bekneld raakten
tussen de oude, traditionele Afrikaanse
cultuur en de nieuwe manier van leven,
die de kolonisten met zich meebrachten
en dwingend aan iedereen oplegden.
Alles wat Afrikaans en traditioneel was
moest verdwijnen, want het werd
afgedaan als 'heidens'. De kerk zag
passief toe en wordt daarom door veel
(vooral jongere) zwarten beschouwd als
'mede schuldig' aan het in stand houden
Aran de huidige situatie, en wordt
derhalve de rug toegekeerd.
schat. Ook lage doses zullen grote gevol
gen hebben. Bij gebruik van vele hon
derden kernbommen treedt er een we
reldwijde temperatuurdaling op, vuur-
stormen zullen leiden tot een giganti
sche roetvorming, oogsten zullen mis
lukken, de mensheid zal waarschijnlijk
uitsterven. Om de kans op een nucleaire
winter te verkleinen wordt in sommige
kringen gepleit voor een maximum aan
tal kernbommen van 500 1000. Bewe
ringen over de wenselijkheid van SDI
houden te weinig rekening met die nu
cleaire winter. SDI zal namelijk bij de
tegenpartij leiden tot de aanmaak van
meer bommen om de kans te vergroten
door het ruimteschild te dringen".
Berkhof: "De Amerikanen hebben
voorgesteld in Geneve te praten over
een samenhangend systeem van offen
sieve en defensieve wapens. Als je veel
offensieve wapens hebt mag je maar
weinig defensieve wapens hebben, of
Ellen Kuzwayo: „Ze vertelden ons dat
het heidens was om je lichaam te laten
zien, we moesten ons bedekken. Onze
dansen waren heidens, onze liederen.
Zelfs de manier waarop we vroeger onze
kinderen opvoedden op de
'inwijdingsscholen' was opeens heidens.
En zelfs de missionarissen gunden zich
niet de tijd om de zwarte cultuur te
begrijpen of ervan te willen leren. Ze
veegden alles van tafel en ze dwongen
ons om van de ene dag op de andere te
veranderen. En als we dat niet deden,
heetten we 'stom'. Maar (langzaam en
dwingend, met gebaren) de tijd heeft
bewezen dat ze ongelijk hadden".
Ellen komt uit een vrij ontwikkelde,
gegoede en hard werkende familie. „Op
de een of andere manier heeft mijn
karakter nooit toegegeven aan
verslagenheid. Ik heb nooit echt het
bijltje erbij neergegooid, maar ben de
confrontaties in mijn leven steeds
aangegaan. Dat kan je in 'situaties
brengen die je nooit had verwacht en die
erg zenuwslopend zijn. Ik was zo
woedend toen ik in 1977 vrijkwam,
nadat ik vijf maanden zonder
beschuldiging gevangen had gezeten!"
„Maar ik ga binnenkort weer terug naar
huis. Ik heb dit boek geschreven, ik heb
in vele interviews in Europese landen
dingen gezegd die voor de
Zuidafrikaanse regering erg
omgekeerd. Ga je bijvoorbeeld uit van
1000 kernwapens dan zou je 900 offen
sieve en 100 defensieve wapens mogen
hebben of omgekeerd. Op die manier is
er wellicht een limiet te stellen, maar de
Russen hebben daarop tot nu toe erg te
rughoudend gereageerd".
Tolhoek: "Ik betwijfel of een technolo
gische oplossing de enige weg kan'zijn.
De droom van Reagan, een ondoordring
baar ruimteschild, is onhaalbaar. Zeker
de eerste tien jaar. De oplossing moet
mede worden gezocht in het afbreken
van vijandbeelden. Meer onderlinge
contacten en een grotere openheid zijn
evenzeer nodig. Er moet meer worden
gedaan aan vredesopvoeding, aan we
tenschappelijke uitwisseling, en er moe
ten vertrouwenwekkende maatregelen
worden genomen. Daarnaast is een we
reldwijde aandacht voor het vredes
vraagstuk nodig. Vanuit de Verenigde
Naties moet een kruistocht voor de vre
de worden begonnen. 1986, het jaar van
aanstootgevend kunnen zijn. De vraag
is: moet ik de waarheid vertellen, of
moet ik ervoor zorgen dat mijn
uitlatingen niemand kwetsen? Maar als
er mensen door gekwetst zijn, is dat niet
mijn fout. Ik moet afwachten wat de
gevolgen zijn. Maar ik weiger me te laten
kisten. Sinds ik dit boek heb
geschreven, de films heb gemaakt, heb
ik veel pijn opnieuw beleefd, maar ik
voel me ook opgelucht dat ik die met
veel anderen heb kunnen delen. Alsof er
een last van mijn schouders is gevallen".
Pijnlijk
Opvallend is dat Ellen zich, bij de zeer
gedetailleerde beschrijving van de
rampspoed die zwarten treft en hun
reacties daarop, toch steeds
verontschuldigt voor hun gedrag:
criminaliteit, geweld, alcoholisme. Alsof
ze zich schaamt. „Ik ben me gaan
afvragen wie hier nou eigenlijk
crimineel zijn. De mensen die hun
zwarte personeel uitbuiten, of de zwarte
werknemers die vervolgens,
noodgedwongen, van hun baas stelen?
Wie berooft hier wie? Maar dat besef
maakt hun gedrag niet minder pijnlijk
om te zien".
(Noem mij Vrouw, Ellen Kuzwayo, uitgeverij
Sara te Amsterdam).
de vrede, biedt een prachtig aangrij
pingspunt. We moeten vrede en vertrou
wen opbouwen in plaats van wapensys
temen. Dergelijke initiatieven zullen
meer kans van slagen hebben dan louter
technologische oplossingen".
Een kemwapenvrij Nederland of
een kemwapenvrij Europa als eerste
stap op weg naar een wereld zonder
kernwapens. Is dat streven eigenlijk wel
realistisch te noemen?
Tolhoek: "Een kernwapenvrije wereld
is voorlopig een illusie. Het opstellen
van kernkoppen in West-Duitsland bij
het IJzeren Gordijn en kruisraketten in
Nederland heeft een risico-aantrekkend
effect. Het gevolg is namelijk dat er in de
DDR en Tsjechoslowakije nu ook raket
ten geplaatst gaan worden die gericht
zijn op Woensdrecht. Kernwapens plaat
sen in dichtbevolkte gebiedep is een
groot risico. Als ze er dan toch zo nodig
moeten komen, plaats ze dan op zee. Er
moeten naar mijn mening kernwapen-
vrije zones komen in Scandinavië, West-
Europa en de Balkan".
Van Putten: "Nog steeds zijn er ont
wikkelingen naar meer in plaats van
minder kernwapens. Dat is tragisch. Het
intensiveren van contacten zal meer nut
opleveren dan de geweldige achterdocht
die er nu heerst".
Berkhof: "Het is een illusie te.denken
dat je de kernwapens de wereld uit
krijgt. De mensheid heeft eerdere uitvin
dingen nog nooit teniet gedaan. Ik zou
de kernwapens ook niet willen missen.
Het is juist goed dat ze er zijn. Ze geven
een unieke terughoudendheid bij
staatslieden die beseffen dat ze bij ge
bruik ervan zelf ook doelwit zullen zijn.
De vredesbeweging vind ik in dezen
geen positieve factor. Men is overal te
gen en nergens voor".
- "Een kernwapenvrije zone waarin je
slechts conventionele wapens plaatst
heeft militair gezien weinig nut. Er zijn
inmiddels kernwapens met een groot
bereik, over continenten heen. Het con
ventionele scherm kan met dergelijke
wapens makkelijk worden gepasseerd.
Misschien heeft zo'n zone politiek enig
nut, om de defensieve instelling te to
nen. Maar eigenlijk zijn de wapens van
het Westen toch voornamelijk defensief.
We hebben helemaal niet de middelen
om de Sowjet-Unie te veroveren. Met
onze divisies komen we nog geen tien
kilometer ver. Dat weten de Russen
ook".
Van Putten: "Na de Tweede Wereld
oorlog is dank zij allerlei Europese sa
menwerkingsorganen de eeuwenoude
vijandschap tussen Frankrijk en Duits
land overwonnen. Zoiets is dus moge
lijk, maar er was wel een oorlog voor no
dig. De vijandschap tussen de Verenig
de Staten en de Sowjet-Unie is ook te
overwinnen. We kunnen ons daarvoor
alleen geen oorlog meer permitteren".
(Vervolg van de vorige pagina)
ken de lonen een veel groter deel van het
defensiebudget op dan in het Oosten. Al
leen al de soldaat in het westerse leger
verdient twintig keer zoveel als zijn col
lega in het Oosten. Daarnaast is door de
westerse maatschappijstructuur eén
standaardisatie van wapens niet moge
lijk, in Rusland wel. Dat maakt defensie
systemen in het Westen veel duurder
dan in het Ooslen".
"Nu hebben we altijd geleefd met een
numerieke conventionele wapenover
heersing van de Russen. De kernwapens
van de VS vormden een tegenwicht.
Maar door financiële en politieke oorza
ken kan het Westen de Russsen niet
meer bijbenen. Het gevolg is instabili
teit. Dat is alleen te compenseren met
slimheid op het punt van elektronica.
Want dat is nou juist een sterk punt van
het Westen: de technologieën op civiel
en militair gebied zijn nauw met elkaar
verbonden. In Rusland is een veel strik
tere scheiding en veel meer geheimzin
nigheid. Daar moet je al toestemming
hebben voor het bezit van een stencilap
paraat. Dat is een structurele zwakte.
Daar moeten we gebruik van maken met
een strategisch wapen als SDI. Dat
vormt dan een goed tegenwicht tegen de
conventionele overheersing van de Rus-
Van Putten: "Het probleem is dat aan
beide zijden wordt geredeneerd: we
kunnen de ander niet bijhouden. Derge
lijke geluiden hoor ik ook in Rusland.
Bovendien mag het dan zo zijn dat
plaatsing van wapens, de machthebbers
daar kunnen natuurlijk ook niet zo maar
voorbijgaan aan de gevoelens van de be
volking".
Berkhof: "Op het punt van raketten
zijn er in Rusland geen problemen. Het
is een enorm land waarvan maar tien
procent in cultuur is gebracht. Er zijn
hele lappen onbewoonde toendra's waar
raketten kunnen worden geplaatst. De
bevolking merkt daar verder weinig
Tolhoek: "Beide partijen wijzen op de
kracht van de ander om de eigen bewa
pening te rechtvaardigen. Beweringen
zijn op het moment dat ze worden ge
daan vaak moeilijk te controleren.
Achteraf blijkt het niet zelden om propa-
gandaverhalen te gaan, bedoeld om toe
stemming te verkrijgen de eigen wapen-
produktie te verhogen".
"Het Westen heeft meestal voorop ge
lopen met wapens. Men had de atoom
bom als eerste, in 1945. De Russen volg
den vier jaar later waarbij heel wat men
sen in het Westen er verbaasd over wa
ren dat die achterlijke Russen ook zoiets
konden maken. De geheime formule
moest wel haast gestolen zijn, dacht
men. Maar steeds blijkt dat wanneer het
Westen op technologisch gebied met iets
nieuws komt, de Russen zo'n vijfjaar la
ter volgen. Zo zal het met SDI ook
gaan".
"Een verschil in evenwicht is niet zo
erg. Dat verschil doet niets af aan de af
schrikking, want de mogendheden heb
ben inmiddels wel honderd keer zoveel
kernwapens als er nodig zijn om de we
reld totaal te vernietigen. Men moet zich
dus niet zo blindstaren op gelijke of on
gelijke aantallen kernwapens".
"Ik zou liever zien dat men in het Wes
ten zou streven naar een conventioneel
evenwicht, gebaseerd op defensieve af
schrikking. Eventuele hogere defen
sieuitgaven zou ik dan voor lief nemen.
Jammer genoeg is de VS zozeer gaan
vertrouwen op kernwapens dat men
geen verklaring van 'no first use' wil af
geven, een verklaring düs dat men niet
als eerste kernwapens zal gebruiken.
Zo'n verklaring is alleen te realiseren als
de politieke wil er is. Om het zover te
krijgen moeten veel mensen worden ge
mobiliseerd. Daar is de vredesbeweging
dus mee bezig. Mensen moeten zich
massaal bewust worden van de gevaren
van kernwapens".
Van Putten: "De grote demonstraties
van de vredesbeweging hebben helaas
tot nu toe geen merkbare politieke ge
volgen gehad. Nu richten we ons op het
volkspetitionnement. Daaruit zal moe
ten blijken of de vredesbeweging nog
veel steun geniet. Het is overigens erg
moeilijk om continu veel mensen te mo
biliseren tegen politici met hun ambte
lijk apparaat en goed georganiseerde be
langengroeperingen die een lange adem
hebben. Als je het aantal professionele
krachten binnen de vredesbeweging zet
tegenover de professionele krachten die
zich beijveren voor plaatsing van de
kruisraketten in Nederland dan is er een
grote onevenwichtigheid".
Ander wereldbeeld
Nu ligt het lot van de wereld eigen
lijk in handen van twee grootmachten,
die samen zo'n 10 procent van de totale
bevolking vertegenwoordigen. Inde toe
komst zullen meer landen over kernwa
pens beschikken. Wat zal dat voor gevol
gen hebben?
Tolhoek: "Vooropgesteld dat de huidi
ge gevaren onder controle worden ge
houden zal er in het jaar 2000 ongetwij
feld een ander wereldbeeld zijn. Dan zul
len er meer dan twee supermogendhe-
den zijn. Ik denk daarbij aan China met
V.ln.r. brigade-generaal G.C. Berkhof, prof dr. J. van Putten (voorzitter van het IKV) en prof. dr. H. Tolhoek
(kernfysicus te Groningen). (foto's Roland de Bruin)
