Het grote zwijgen
'40 jaar geleden'
als titel in trek
EXAMEN
KOORTS
Hele regio Goeree zonder eigen predikanten
Gesprekken met
kinderen van joodse overlevenden
De tweede generatie: jood ben je, NSB-kind blijf je
Aard beientij d voorbij
VRIJDAG 3 MEI 1985
PAGINA 17
Na de jodenvervolging - beelden
van een nieuwe generatie is de
naam van een tentoonstelling die
tot 20 oktober in het Joods Histo
risch Museum in de Amsterdam
se Waag wordt gehouden. Er is
werk te zien van joodse kunste
naars van de zgn. Tweede Gene
ratie, joodse kinderen die in hel
naoorlogse Nederland opgroei
den. Hun werk kan zonder nade
re toelichting gewaardeerd wor
den. Het kan ook gezien worden
tegen de achtergrond die de kun
stenaars gemeenschappelijk
hebben en die wordt toegelicht
in video-gesprekken met hun ge
neratiegenoten.
De IKON zond een deel van
die gesprekken uit. In één van de
niet voor de televisie geselecteer
de interviews, staat de Amster
damse journaliste Anita Löwen-
hardt centraal en zij buigt zich
als enige in de serie over de pa
rallel tussen de onbetwiste uiter
sten jood-NSB'er.
door
Ton van Brussel
"Als ik in een café zit en be
hoefte heb om over mijn jeugd te
praten, dan heb ik ieders belang
stelling, want je behoort tot de
slachtoffers. Een kind van NSB-
ouders hoeft dat niet in zijn
hoofd te halen. Ik sprak ooit eens
zo'n man en die was stomver
baasd dat ik geïnteresseerd was
in zijn verhaal. We hebben bij mij
thuis uren zitten praten en ik
herkende zoveel van het zwijgen.
Er kon thuis niet over gesproken
worden, terwijl je wist dat het
van grote invloed was".
Ongewenst
Het heeft lang geduurd voor
dat het probleem van veel naoor
logse joodse kinderen werd ge
signaleerd en erkend. Wat hun
ouders ook deden - in de meeste
gevallen was dat hard werken en
zwijgen - de oorlogservaringen
bepaalden hun leven en daar
door ook dat van hun kinderen.
Nog veel langer duurde het voor
dat de problematiek werd onder
kend van de kinderen van ou
ders die lid waren van de NSB en
na de oorlog tot ongewenst per
soon werden verklaard. Die smet
liet hun gezinnen niet onberoerd,
om het heel mild te zeggen, want
jood ben je, maar NSB-kind blijf
je.
Bij gelegenheid van de Am
sterdamse expositie schreef He-
lene Weijel het boekje 'Tussen
twee werelden - gesprekken met
kinderen van joodse overleven
den'. Het bevat tien (anonieme)
interviews met een inleiding
waarin de schrijfster haar eigen
achtergrond en zo ook het cen
trale thema van de bundel uit
eenzet: hoe is het om kind te zijn
van ouders, die zich "na de oor
log lieten meeslepen in de we
deropbouw van de Nederlandse
samenleving? Ze wilden liever
vergeten dan verwerken dat hun
familie in het niets was verdwe
nen en dat hun cultuur met wor
tel en tak was uitgeroeid".
Carrière
Gevolg: "De carrière slaagde,
de zaak werd opgebouwd, er
werd geleefd en geld verdiend,
de kinderen groeiden op en wer
den zelfstandig. En toen knapten
de ouders af. ...Er was plotseling
tijd. Tijd on
De schrijfster koos voor anoni
miteit. Niet alleen uit discretie en
omdat het verhaal telt en namen
er niet toe doen, maar zeker ook
om tegemoet te komen aan reac
ties als: "Dat kan ik mijn ouders
niet aandoen. Als ze weten dat
het slecht met me gaat, raken ze
nog meer van slag dan ze al zijn".
Weijels werk was niet eenvou
dig. Zij was er niet op uit etiket
ten te plakken en besefte dat ze
behalve de erkenning dat er
zoiets als een 'tweede generatie'
bestaat, niet veel grond onder de
voeten heeft. Dat lot deelt ze met
haar ondervraagden, die in veel
gevallen nog niet de helft weten
van wat hun ouders overkwam,
die zelf nog worstelen met wat
daarvan de invloed is en nog niet
weten wat min of meer te rang
schikken valt onder de veel bre
dere noemer 'generatiegedrag',
dat de ene leeftijdsgrep van de
ander onderscheidt. Steeds te
rugkerend is echter het zwijgen
van de ouders en de worsteling
van de kinderen.
De veertigste herdenking
van de Tweede Wereldoor
log heeft, zeker bij ons, een
ware stortvloed aan boe
ken opgeleverd. Behalve
herdrukken, zijn er in de
boekhandel opvallend veel
nieuw titels te vinden. Stu
dies, foto-boeken, de auto
biografie, alle genres zijn
vertegenwoordigd. Veel
nieuws is er echter niet on
der de zon. Geschiedkundi
gen kwamen in de loop van
jaren op grond van nader
onderzoek en nieuwe bron
nen, nogal eens met aange
paste visies, maar ditmaal
ontbreken die.
Het per
soonlijke getinte verslag,
bij alle feiten toch altijd de
meest schrille boodschap,
brengt ook nauwelijks nog
nieuwe gezichtspunten.
Als er een tendens in de
herdenkingsliteratuur valt
waar te nemen, dan is het
de neiging tot nuancering
van de ingeburgerde schei
ding tussen goed en fout en
de aandacht voor de Twee
de Generatie, de kinderen
van oorlogsouders. Na
veertig jaar is er eindelijk
het besef dat beide groepen
een prijs betalen.
tweede-generatie-complex heeft
met paranoia te maken en zoals
bij alle vormen van paranoia
loopt dat sterk door elkaar heen:
of ze echt achter je aan zitten of
dat je dat maar denkt".
Hij verwijst naar de kritiek van
Lea Dasberg die de auteurs van
de bundel "Israël, een blanco
cheque?" verweet alleen maar
over vernietiging, vervolging en
holocaust te schrijven, terwijl
het volgens haar in de joodse fi
losofie gaat over leven, hoop,
vrolijkheid, zoetigheid en blij
heid.
Dasberg geeft zeker een hand
zame karakterschets, maar on
derschat kennelijk hoezeer de
wonden van de oorlog de ruimte
om met die filosofie te leven heb
ben begrensd.
De vraaggesprekken van Hele-
ne Weijel geven daarvan een aan
sprekend overzicht. "Ik ver
moed", zo zegt een vrouw, "dat
ik door die zwijgende vader de
houding heb overgenomen van
'als het puntje bij paaltje komt, is
niemand werkelijk te vertrou
wen'.... Er speelt altijd de ge
dachte door mijn hoofd: 'wat zou
jij voor me doen als de treinen
weer gaan rijden"?
Schuld
"Niet de schuld, wel de straf'
is de titel van het veelbesproken
levensverhaal dat Rinnes Rijke,
kind van NSB-ouders enkele ja
ren geleden publiceerde. Hj was
de eerste van zijn generatie die
het zwijgen verbrak. P. Berserik
volgde hem daarin onlangs met
zijn verhaal "De tweede genera
tie - herinneringen van een NSB-
kind". Een emotioneel, aangrij
pend en adembenemend boekje,
doordrenkt van machteloze woe
de. Hij moest het schrijven. Ber
serik is een na de oorlog ge-de-
nazificeerd kind uit een gebro
ken familie, een kind dat er later
niet in slaagde met een begrip
volle vrouw en een eigen gezin
de schaduwen van het verleden
van zich af te schudden.
Zijn zwijgen brak hem op bij
lezing van een krantebericht
waarin prof. Bastiaans werd ge
citeerd in een poging de aan
dacht te vestigen op hetgeen Ne
derlanders de kinderen van
NSB'ers na de oorlog hebben
aangedaan. Bastiaans sprak in
dit verband van "een enorme
geestelijke mishandeling".
Woede
De schrijver, bij voortduring
genegeerd en geconfronteerd
met zijn belaste verleden, onstak
in woede, gooide tot verbijste
ring van zijn gezin het servies
aan diggelen, omdat hij het niet
kon verdragen dat de maat
schappij waarin voor hem zolang
geen plek was geweest zich, nu
de wonden niet meer te genezen
waren, opeens om hem ging be
kommeren.
Bastiaans beschrijft in het
voorwoord van dit boekje nog
maals hoelang en hoezeer de pro
blematiek van NSB-kinderen is
onderschat. Ze hadden nergens
schuld aan, maar waren voor het
leven gebrandmerkt. "We zijn
engerlingen" zegt Berserik, die
heeft moeten ervaren hoe zijn
schoonfamilie hem en zijn vrouw
negeerde en hoe de kerk hem liet
vallen. Een man die aan de lijve
heeft moeten ondervinden dat
hij daaraan niets kon verande-
Over clubs: "Als je je stil en
loyaal gedraagt, zal men zeggen:
die stiekemerd. Ik zou wel eens
willen weten wat er in die vent
omgaat. Als je je gedraagt zoals
alle leden, zal men zeggen: die
vent doet alsof er niets gebeurd
is. Als je ambitieus bent en iets in
de geitenfokvereniging, die je
zeer ter harte gaat, wilt bereiken,
zal men zeggen: Waar haalt die
hond de euvele moed vandaan?'
"Soms", schrijft Berserik, "als
het hard vriest, verliezen bomen
in één nacht al hun bladeren.
Soms, als er een golf van terreur
en geweld over dit tranendal
slaat, worden kinderen van de
ene dag op de andere tot grij
saards en cynici. Alle idealen
blijken voos, kwetsbaar als spin
rag in een ijzige noorderstorm".
Van examenkoorts was gisteren
geen sprake op het Lucas College
in Voorschoten, waar ongeveer ne
gentig scholieren de centraal
schriftelijke examens Nederlands
(opstel) en Duits (tekstverklaren)
deden. Vrij ontspannen praatten
leerlingen van de havo en mavo na
over de testen van vandaag.
De havo-scholieren kozen op het
Lucas College massaal voor de op-
steltitel 'Veertig jaar geleden'. Dat
is niet verwonderlijk omdat juist
deze titel werd verwacht. Docent
P. van Enk had zijn leerlingen al
laten 'droogzwemmen' op dit on
derwerp. Opbouw en inhoud van
een opstel over de bevrijding wa
ren dus al uitgebreid doorgespro
ken. De bij de titel behorende op
dracht luidde: "Schrijf een opstel
waarin je ingaat op de betekenis
die de oorlog nog voor je heeft.
Verwerk daarin eventueel de bele
ving en ervaringen van mensen uit
je naaste omgeving".
Hans Sackman (19) had eigenlijk
"de paus verwacht", maar die zat
niet bij de titels. Hij schreef over
'Veertig jaar geleden' en legde een
relatie tussen het opkomend fas
cisme van voor de Tweede Wereld
oorlog en het neo-fascisme nu.
Charlotte van Vliet (17) koos ook
voor de populairste titel, maar ge
bruikte gesprekken die ze korte
lings met haar opa had gevoerd als
basis voor een situatiebeschrij
ving.
De titels voor de havo waren
vooral betogend van aard. Onder
werpen die aan bod kwamen, gin
gen onder meer over het al dan niet
in militaire dienst gaan, het in huis
nemen van opa of oma, jeugdcrimi
naliteit, de opkomst van de elek
tronische spelletjes ten koste van
het kinderboek, het kind tussen
twee culturen en scholierenwerk.
Een advertentie waarin iemand
een lift naar Griekenland vraagt,
moest een rol spelen in een puur
verhalend opstel.
"Lekker afwisselend", vonden
de leerlingen het aanbod van titels.
Problemen om een geschikte titel
te vinden, waren er dan ook niet.
Waar de Lucas-scholieren zich de
meeste zorgen om maakten, waren
de spelling- en stijlfouten die ze
waarschijnlijk hebben gemaakt.
"Je leest er zo snel overheen", luid
de het zelfverwijt van meerdere ex-
aminanten.
Op de mavo was ook tevreden
heid over de opsteltitels. Discrimi
natie, stichting Lekker Dier, een
mening over tv-programma's en
het schrijven van een droevig ver
haal over 'spijt' behoorde tot de
mogelijkheden. Voor volwassenen
waren er vier onderwerpen toege
voegd: Het kinderdagverblijf, Op
sporing Verzocht, Vrouweneman
cipatie: werkelijkheid of illusie? en
de titel 'Al ben ik dan volwassen,
volwassen word ik nooit'.
Mavo-C'er Ronald Wigbers (16)
schreef over de stichting Lekker
Dier. "Daar weet ik veel van en het
is een beetje actueel". Ingrid Over-
devest (15) koos voor het onder
werp waarbij je je moet voorstellen
dat je aan een playbackwedstrijd
deelneemt. Haar eerste zin: "M'n
maag, hoofd, alles begon te draai
en". In haar verhaal imiteert ze An
nie Schilder. "Ik schreef het zó
op", aldus Ingrid. Docente J. Juf
fermans verbaasde het dat er geen
titel over 'Veertig jaar vrij' op de
lijst voorkwam. "Verder verschilde
de samenstelling van de titels wei
nig van andere jaren", aldus Juffer-
Bij de Duitse teksten die moes
ten worden verklaard, was het
zuchten, blazen en puffen bij de
mavo-scholieren niet van de lucht.
"Klotevragen", klonk het in de
gang van het Luèas, "veel moeilij
ker dan de Engelse teksten". De
teksten voor mavo-C werden door
docente H. Sosef als "langer en re
latief moeilijker" beoordeeld dan
de teksten voor mavo-D.
De stemming was niet bepaald
optimistisch by de Duitse tekst
verklaarders van de mavo. Jantien
van der Hoek (mavo-D) liet haar
pessimisme zonder woorden blij
ken: een duim werd ver naar bene
den gestoken. Morgen staan de
antwoorden op de meerkeuzevra
gen op Teletekst, zodat de onzeker
heid ten einde zal zijn.
De Duitse teksten voor de havo
waren "te doen", meenden de
meeste scholieren. De eerste twee
(over graffiti en plagiaat) werden
zelfs als "makkelijk" bestempeld.
Docente C. de Gelder vond slechts
vraag 32 lastig. De rest noemde ze
"vrij degelijk". Behalve de derde
tekst, was de inhoud van het Duit
se centraal schriftelijk "best inte
ressant" volgens de Lucas-scholie
ren. Slechts Hans Sackman was
negatief: "Ik denk dat ik maar ga
emigreren, maar dan niet naar
Duitsland".
DIRK JAN ROELEVEN
In vergelijking met pakweg twin
tig jaar geleden zijn de eindexa
mens van de middelbare scholen
tegenwoordig veel meer gecentra
liseerd. Vandaar ook de naam
"centraal schriftelijk eindexa
men", dat uiteindelijk voor de helft
meetelt voor je eindlijst. Van de an
dere helft, het schoolonderzoek,
zijn ook delen die centraal worden
gemaakt, bijvoorbeeld de luister-
toets bij het talenonderwijs, die
vrijwel altijd van het Cito in Arn
hem komt. De invloed van degene
die je examen nakijkt op je eindcij
fer is de laatste jaren, door de in
voering van het multiple choice en
door het maken van strenge voor
schriften voor het nakijken, steeds
kleiner geworden.
Nee, dan vroeger. Toen ging het
wel even anders en zeker niet be
ter. Het eindexamen bestond uit
twee gedeelten: het schriftelijk en
het mondeling. Bij het schriftelijk
waren de vragen uiteraard overal
in het land hetzelfde. Alleen werd
er nooit bij verteld welke antwoor
den goed waren en welke fout. Dat
werd zo'n beetje aan de luim van
de leraar overgelaten. Die kon dus
zijn favoriete leerlingen bevoorde
len. Of per ongeluk fouten maken
bij het nakijken. Hoe goed ze hun
best ook deden, het zal duidelijk
zijn dat je het eerste examen van
de stapel met andere ogen bekijkt
dan het vijfendertigste
En dan het mondeling: "De aard
beien staan weer op tafel" was op
veel scholen een gevleugelde uit
drukking. Dat zat zo: het monde
ling examen telde voor de helft
mee voor het eindcijfer en werd af
genomen door je eigen leraar sa
men met een door het ministerie
van onderwijs aangewezen "rijks-
gecommitteerde". Die rijksgecom-
miteerden waren vaak barse heer
schappen die normaal op universi
teiten werkten. Ze hadden de
naam streng te zijn. Over sommi
gen van hen ging het verhaal dat ze
nóóit hoger dan een zes gaven.
De eindexamenkandidaten van
vroeger waren vaak doodsbe
nauwd voor deze rijksgecommit
teerden. De schooldirecteuren
ook: ze lieten extra lekkere brood
jes aanrukken voor de lunch, ze
zorgden voor verse koffie, gebak
en andere lekkernijen. "Ze werden
echt in de watten gelegd", herin
nert een scholier uit vroeger tijden
zich: "Er was er eentje dol op aard
beien. Dus in de eindexamentijd
zorgde de directeur dat er aard
beien op tafel stonden in de lera-
renkamer".
Gelukkig bestaan de gecommit
teerden niet meer. Door de geboor-
tengolf en de enorme toename van
het aantal middelbare scholieren,
kwam er een nijpend tekort aan de
ze mede-examinatoren. In het be
gin van de jaren zeventig is, in sa
menhang met de invoering van de
mammoetwet en de schoolonder
zoeken, besloten om ze af te schaf
fen.
BEN ROGMANS
De classis (regio) Middelharnis
van de Gereformeerde Gemeen
ten is geheel vacant geworden,
nu dominee A. Hoogerland
(Dirksland) een beroep naar
Borssele heeft aangenomen. Ne
gen gemeenten omvat deze clas
sis: Dirksland, Herkingen, Melis
sant, Middelharnis, Nieuwe Ton-
ge, Ooltgensplaat, Ouddorp, Ou
de Tonge en Stad aan 't Haring
vliet. Ze hebben nu geen van alle
meer een predikant.
Ds. Hoogerland (67) ging in
1981 naar Dirksland. De gemeen
te in Borssele, waarheen hij nu
vertrekt, is sinds 1960 vacant ge
weest. Bij de Gereformeerde Ge
meenten met nog enkele ande
re kerkgenootschappen uiterst
rechts in de gereformeerde ge
zindte en dus niet te verwarren
met de Gereformeerde Kerken in
Nederland - hoeven predikan
ten niet op hun 65ste met emeri
taat. Dit kerkgenootschap zit
met een groot tekort aan predi
kanten. Per 31 december 1983
waren er 53 op 161 gemeenten.
Ongeveer tweederde van de ge
meenten is dus vacant. Er is één
gemeente die twee predikanten
heeft: Rijssen.
Afscheid. Op dinsdag 14 mei
's avonds om half 8 zal ds. D.
Hakkenberg afscheid nemen van
de gereformeerde gemeente in
Lisse. Hij vertrekt naar Gronin
gen.
Ds. Joh. Richter neemt af
scheid van hervormd Bodegra
ven op zondag 16 juni (half 3).
Twee weken later hoopt hij intre
de te doen in Hattem.
Jubileum. De hervormde do
minee B. C. de Gelder in Lisse is
op 29 mei 25 jaar predikant. In
1977 kwam hij naar Lisse. Daar
vóór werkte hij achtereenvol
gens in Beusichem, Wissenkerke
en Maasdijk.
Zuydtwijck. De gerefor
meerde predikant L. C. Rietveld
heeft het pastorale werk van zijn
hervormde collega A. J. de Jong
(die met emeritaat is gegaan) in
het Leidse verpleeghuis 'Zuydt
wijck' overgenomen. De deel
taak van de gereformeerde predi
kant H. E. Schouten (wijk vroe
gere Zuiderkerk, nu Vredeskerk)
kan hierdoor iets worden ver
ruimd. Hij zal een deel van het
algemene werk van ds. Rietveld
overnemen.
Staalwijk. Het kerkelijke
wijkgebouw 'Staalwijk' aan de
Herenstraat in Leiden zal op za
terdag 25 mei officieel worden
heropend. Na de brand in 1983 is
het geheel hersteld en gemoder
niseerd.
Hervormde Kerk: beroepen
te Spankeren-Laag Soeren (te
vens verpleeghuis 'Geldershof
Dieren) kandidaat mevrouw A.
E. Bosch Leiden. Gereformeer
de Kerken Vrijgemaakt: beroe
pen te Spakenburg M. Blok En
schede, te Hasselt H. Hidding
Bunschoten. Baptistengemeen
ten: beroepen te Alkmaar D.
Stichter Stavoren.
Familiefeest
Bisschop Ter Schure van
Den Bosch verwacht, dat het
zelfvertrouwen van de Neder
landse rooms-katholieken door
het bezoek van de paus sterker
zal worden. "Ook zal onze identi
teit weer duidelijker naar voren
komen en daarmee de eenheid
en de band tussen de bisschop
pen en de andere gelovigen",
schrijft hij in het Bossche Bis
domblad.
De bisschop gelooft dat de
overgrote meerderheid van de
gelovigen dankbaar is voor het
bezoek. Ter Schure zelf bewon
dert de paus 'om diens grote in
nerlijke rust'. "Er gaat ook een
sterke overtuigingskracht van
hem uit".
"De paus komt hier om het ge
loof te vieren. Het is een familie
feest. En dan legt men niet de
moeilijkheden op tafel. Daar zijn
andere gelegenheden voor. We
moeten vieren wat ons bindt en
één en rijk maakt".
Kardinaal. De aartsbisschop
van Berlijn (DDR) en voorzitter
van de Oostduitse bisschoppen
conferentie, kardinaal Joachim
Meisner, zal de paus bij diens be
zoek aan Nederland begeleiden.
Dat werd gisteren in Berlijn be
kendgemaakt. Hij zal alle onder
delen van het bezoek meemaken.
Meisner vertrekt volgende week
donderdag uit Berlijn en keert de
daaropvolgende woensdag daar
terug.
Niet naar paus. De Perma
nente raad van de joodse Ge
meenschap in België ziet af van
een ontmoeting met de paus.
Daarvoor was in het programma
van 20 mei drie kwartier uitge
trokken.
De afwijzing komt voort uit
'protocollaire overwegingen'. De
raad wil absoluut niet op dezelf
de manier behandeld worden als
het Islamitisch Centrum, dat
geen officiële status geniet, ter
wijl de joodse raad die wél heeft.
De Belgische bisschoppen pro
beren nog een oplossing te vin
den voor de gerezen moeilijkhe
den.
Euquete. Het pausbezoek is
voor 1 op de 3 Belgen belangrijk
(25 procent) of zeer belangrijk
(6,5). De meerderheid hecht er
weinig (28) of geen belang (35)
aan. Dat is het resultaat van een
'representatieve enquete' van
een Belgisch weekblad.
Een op de 2 Belgen denkt dat
het bezoek nuttig is voor de kerk.
Volgens de meeste Belgen is 'de
paus op het gebied van de
christelijke ethiek zeer conserva
tief (33) of conservatief (25). Bijna
40 procent van de rooms-katho
lieken trekt zich niets van zijn
voorschriften aan.
Bijna 80 procent van de Belgen
is van mening dat de Rooms-Ka-
tholieke Kerk zich in een crisis
bevindt. Ruim 62 procent heeft
niet de verwachting dat deze
paus in staat zal zijn die crisis te
overwinnen.
Keulen. Op 8 mei wordt in de
Keulse Dom een oecumenische
dienst gehouden ter herdenking
van het eind van de Tweede We
reldoorlog. Naast vele politieke
personen uit eigen land worden
ook kerkelijke vertegenwoordi
gers uit het buitenland verwacht.
De preken komen van de luther
se bisschop Eduard Lohse en de
voorzitter van de rooms-katho-
lieke bisschoppenconferentie,
kardinaal Joseph Höffner.
De Dom kan 6000 mensen be
vatten. De toegang is vrij. Het
eerste Duitse tv-net zorgt voor
een directe uitzending.
Armen. Moeder Teresa van
Calcutta, hoofd van de Congre
gatie van de Zusters van Barm
hartigheid, heeft in de Syrische
hoofdstad Damascus een tehuis
voor armen geopend. Daarmee is
het aantal instellingen van de
zusters in het Midden-Oosten op
negen gekomen.
