6,95
'Dan praatte ik hard en dan
wisten zij hoe laat het was'
Vanaf 29 april a.s,
'Ook in Leiden...', een kleine blik in de oorlogsjaren
Droppingvluchten
ook op 30 april
PAGINA 4
AD ST
LEIDEN
DONDERDAG 25 APRIL 1985
Van der Horst: 'Deze foto heb ik vlak na de bevrijding gemaakt. Het is de Koninginnehof, als ik me niet vergis. De hele straat
was volgezet, zoals je kunt zien".
LEIDEN Het is niet altijd
even makkelijk om aan foto's
te komen uit de oorlogsjaren.
Natuurlijk, er werd gefotogra
feerd, er zijn foto's, maar foto's
waarop je bijvoorbeeld kunt
zien hoe het dagelijkse leven
was, zijn moeilijk te krijgen.
Gelukkig bleef de Leidse fo
tograaf N. van der Horst de ge
hele oorlog foto's maken. Van
alles en iedereen. En wat nog
veel belangrijker is: de negatie
ven bewaarde hij in zijn ar
chief, zodat we vandaag een
aantal van zijn foto's kunnen
afdrukken.
Van der Horst: "Zodra er weer iets te krijgen washad je al gauw een lange rij voor de winkel. In dit geval
staan de mensen in de rij voor de sigarenhandel van Vi/olters aan de Nieuwe Rijn".
Van der Horst: "Dit is de hostie-bakkerij van Van der Heijden. Zo zie je maar weer: sommige dingen gingen
door. Het bakken van hosties bijvoorbeeld".
PTniTM Por, .......lil. verzet werd gepleegd, alsof ieder- zou vallen en een'echt'gezin had Naarmate de oorlog verstreek, nl>n we rli
ADVERTENTIE
LEIDEN - Een vrouw die
in de oorlog twee joodse on
derduikers in huis heeft ge
had: "Dat ik nu zo hard
praat, heb ik daar aan over
gehouden, want ik moest al
tijd die jongens een seintje
geven als er wat onraad aan
de deur was. Dan praatte ik
hard en dan wisten zij hoe
Iaat het was en dan waren ze
weg".
door
Wim Brands
Dit is een citaat uit het boekje 'Ook
in Leiden...' dat gaat over verzets
werk in en om de stad in de jaren
1940-1945.
'Ook in Leiden...' werd geschre
ven door vier historici: Doke Ro-
meijn, Ruud Vernooij, Maijan
Schwegman en I. Schöffer; de
twee laatstgenoemden tekenden
ook voor de eindredactie. Het is
geen dik boekwerk, maar, zo
schrijven de eindredacteuren, het
pretendeert dan ook geen volledig
beeld van die geschiedenis te ge-
"Daarvoor ontbreken nog teveel
gegevens. Bovendien willen we
met dit boekje in de eerste plaats
de Leidse scholieren van het mid
delbaar- en voortgezet onderwijs
infomeren. Een kort overzicht van
de meest typerende verzetsactivi
teiten in Leiden leek ons voor dat
doel meer geschikt dan een uitge
breide, gedetailleerde geschiede-
Voor scholieren is 'Ook in Lei
den...', dat overigens is voortgeko
men uit het in 1982 gestarte onder
zoeksproject 'Leids Verzet', waar
schijnlijk bij uitstek geschikt. En
trouwens ook geïnteresseerden die
niet schoolgaan, krijgen door het
lezen van dit boek een beter beeld
van het verzet in deze stad. Want
laten we niet vergeten dat 'Ook in
Leiden...' - hoe dun ook - eigenlijk
één van de weinige boeken is over
het Leidse verzet.
(Alleen hadden de samenstellers
wel een andere titel mogen beden
ken. 'Ook in Leiden...' Alsof het zo
opzienbarend is dat er in déze stad
verzet werd gepleegd, alsof ieder
een tot nu toe dacht dat dat niet het
geval was.)
Te hopen valt overigens dat er
nog eens een zeer gedetailleerde
studie over deze geschiedenis ver
schijnt. Makkelijk zal het wel niet
zijn om dat verhaal te schrijven,
want hoeveel mensen die veel in
formatie zouden kunnen geven,
zijn inmiddels niet dood?
Komt bij dat een en ander sowie
so moeilijk valt te reconstrueren
omdat het een schimmige wereld
was. Of zoals Marjan Schwegmèn
schrijft: "Een man die actief was in
het Leidse verzet, omschreef de
wereld van het verzet als een grijze
mist waaruit voortdurend nieuwe
personen opdoken. Je wist niet
waar ze vandaan kwamen en ook
niet waar ze naar toe gingen. En
dat was goed".
Verschilde het Leidse verzet van
het landelijke? In één opzicht in
elk geval niet, zo valt te conclude
ren na lezing van 'Ook in Leiden...':
in het begin waren er maar weinig
mensen die in het geheim activitei
ten ontplooiden met als doel de de
bezetter afbreuk te doen. Hun aan
tal groeide pas toen de Duitsers
steeds strengere maatregelen gin
gen nemen, zich steeds agressiever
opstelden.
Zie het verzet van de ambtena
ren. "In de eerste twee jaren van de
bezetting was in Leiden nog
slechts sprake van initiatieven van
enkele ambtenaren die op eigen
houtje, diep in het geheim, van hun
positie in overheidsdienst gebruik
maakten om de goede zaak te die
nen". En onder degenen die wel de
moed hadden om de bezetters te
bestrijden, waren er die moeite
hadden met het verzet. Zo geeft
één van hen eerlijk toe dat hij het
wel een enerverende toestand
vond, omdat je tot dan toe een inte
ger ambtenaartje was geweest.
Onderduikers
Er waren trouwens in het begin
van de oorlog ook maar weinig
mensen te vinden die onderdui
kers in huis wilden nemen. Zo le
zen we op pagina 28: "Over het al
gemeen was het moeilijk voor deze
onderduikers gastgezinnen te vin
den. Men werd vaak afgescheept
met allerlei smoesjes en uitvluch
ten. Zo had een kinderloos echt
paar het verhaal dat alleen onder
duiken in een 'echt' gezin niet op
i vallen en een 'echt' gezin had
het smoesje, dat een kinderloos
echtpaar meer ruimte had en dat
alleen daar de zaak niet door ge
klets van kinderen zou uitlekken".
Mensen die wel de moed hadden
om onderduikers in huis te nemen,
hadden het vaak moeilijk: "Tot aan
de zomer van 1943, juist de periode
waarin de joden geholpen moesten
worden, waren er immers maar
weinig ambtenaren bij het distri
butiekantoor en het bevolkingsre
gister bereid illegaal werk te ver
richten. Groot zijn dan ook de pres
taties geweest van deze enkelingen
en kleine groepjes die vanaf de zo
mer 1942 joden die wilden onder
duiken aan een schuilplaats hiel
pen en hen verzorgden".
In de gastgezinnen moest men
elk moment waakzaam zijn; de vij
and loerde immers. In sommige
huizen werden daarom ook oefe
ningen gehouden. Zo vertelt ie
mand: "Dan ging 's nachts de bel
en dan belde mijn moeder aan de
voordeur en dan moest het hele re
pertoire zich in huis afspelen zodat
binnen één minuut iedereen op de
juiste plaats was. En dan moest ik
van mijn normale bed naar boven
vliegen in een ander bed, namelijk
vóór de schuilplaats van de onder
duikers. Ik had dan difterie.. Onder
dat mom moesten de Duitsers dan
die kamer uitblijven, want daar
waren de Duitsers verschrikkelijk
bang voor...voor besmettelijke
ziekten".
Gewapend
In de eerste jaren van de oorlog
kwam het niet vaak tot gewapende
acties tegen de Duitsers. "Veel van
de in de beginjaren gevormde ver
zetsgroepen werkten bovendien,
door gebrek aan ervaring, nogal
amateuristisch. Men praatte te veel
en kende te veel namen".
Een actie uit die tijd was de
brandstichting in het kringhuis
van de NSB in de Burgsteeg. Mee
genomen werd de ledenadmini
stratie van de NSB, zodat men wist
wie de fouten waren. Kort na de ac
tie werden twee daders gerarres-
teerd. Het boek vermeldt niet hoe
de Duitsers hen op het spoor kwa
men. Vergis ik me niet, dan wer
den zij gepakt omdat één van hen
zo slim was geweest om NSB-vlag-
gen mee te nemen en op zijn kamer
te laten rondslingeren.
Naarmate de oorlog verstreek,
ging men wel men professioneler
werken, schrijven Ruud Vernooij
en Henk van der Well. Men ging
proberen om het gewapend verzet
beter te coördineren. "Een aantal
knokploegen vormde in dat jaar
(1943, red.) de Raad van Verzet
(RW). Andere groepen sloten zich
in hetzelfde jaar aaneen tot de Lan
delijke Knokploegen (LKP)".
Het was de RW die begin '44
voor het eerst tot gewapend verzet
overging in Leiden. Het betrof de
gebeurtenis die vorig jaar in deze
krant is beschreven: de aanslag op
de directeur van het Gewestelijk
Arbeidsbureau. Een man die de
bijnaam slavenbeul had gekregen
omdat hij zeer fanatiek jongens en
mannen naar Duitsland stuurde
voor de zogenaamde Arbeitsein-
satz.
Deze aanslag mislukte, de direc
teur was slechts gewond, en de te
genmaatregelen van de Duitsers
logen er niet om: drie Leidenaars
werden doodgeschoten en 32 per
sonen, onder wie prof. Cleveringa,
werden in gijzeling genomen en op
transport gesteld naar kampen in
Vught en St. Michielsgestel.
Pers
Ook in Leiden verschenen veel
illegale bladen. Je had bijvoor
beeld: het Roze Blaadje, zo ge
noemd naar de kleur van het pa
pier, Ik zal handhaven, Kroniek
van de week, Het Dagelijks
Nieuws en niet te vergeten de spe
ciale edities van Trouw en Het Pa
rool.
Mobiliteit was geboden, dat wil
zeggen: om de veiligheid te vergro
ten, werden de stencilmachines
nogal eens verplaatst Het versprei
den van de kranten werd voorna
melijk door vrouwen gedaan en die
bezigheid was beslist niet onge
vaarlijk zoals blijkt uit het verhaal
van een koerierster van Trouw, die
werd aangehouden en zich flirtend
wist te redden: "Ik herinner me
nog dat ik vlak voor de bevrijding
terugkwam met een heel pakket
kranten achterop. Toen werd ik
aangehouden door een Duitse sol
daat die zei: "Wat heeft u daar een
mooie pakketten achterop!"
"Je weet niet wat je doen moet.
Ik zei: Ja, ik ben jarig en dat zijn
mijn verjaarscadeautjes. Ik dacht:
hoe red ik me hieruit? Hij zei daar
op: Dat is leuk, bent u jarig? Kun-
dan niet een afspraakje ma
ken? Ik antwoordde: Natuurlijk
kan dat! Daarop heeft hij mij laten
gaan. Ik ben natuurlijk nooit ge
gaan, maar die mogelijkheid had
je: je was jong en het was je enige
uitweg, je er doorheen flirten. An
ders was het misgegaan".
Spionage
In het laatste hoofdstuk van het
boek, over spionage, komt het ge
val van de geheime agent R. de
Brauw aan de orde. Hij was in in
1944 gedropt en had in Londen de
opdracht gekregen om contact op
te nemen met enkele vooraan
staande Nederlanders. Hij moest
hen zien te overreden om zitting te
nemen in een College van Vertrou
wensmannen.
Dit College zou tijdens de bevrij
ding van Nederland kunnen optre
den als voorlopige regering van
Nederland, in afwachting van de
terugkomst van de wettige rege
ring uit Londen, zo had men be
dacht in de Engelse hoofdstad.
Vanuit een woning aan de Lam-
menschansweg 68 onderhield De
Brauw via een radio contact met de
regering in ballingschap. Op veer
tien oktober 1944 werd hij in de
Leidse woning betrapt. De Brauw
en de bewoners werden wegge
voerd, alleen de huisheer wist te
ontsnappen. Nog diezelfde dag
werd het huis door de Duitsers op
geblazen.
Eenzaam
In de epiloog van het boek komt
een aantal verzetslieden aan het
woord over de tijd na de bevrij
ding. Met gemengde gevoelens
denken ze terug. Sommigen waren
doodmoe, voor anderen was het
geen bevrijding omdat ze vrienden
hadden verloren.
En dan is er nog de persoon die
eerst niet meer kon wennen aan de
veranderde tijd: "Ik heb...ontzet
tend veel boeiende dingen beleefd
en hartelijkheid ondervonden in
die tijd...Ik was een betrekkelijk
eenzaam mens, en dat is in de oor
log heel anders geweest. En ja. het
gekke is dat in één dag het huis
leeg was. Het huis waar we met z'n
allen gezeten hadden. Want ieder
een holde natuurlijk toen het vrede
was naar zijn familie terug".
is de studie
'Ook in Leiden... over verzetswerk
in en om de stad 1940-1945'
verkrijgbaar voor
Ook in Leiden....' is een prettig leesbaar werkje van 64 pagina's;
een unieke uitgave die op de boekenplank van verzamelaars van
literatuur over Leiden zeker niet mag ontbreken
Het boekje is verkrijgbaar bi| de kantoren van het Leidsch Alphens
Dagblad en bij de kantoren van de Leidse Spaarbank.
Is bel voor u onmogelijk dit boekje te gaan kopen, bel ons dan
even: 071-144941 (Eve Stegehuis).
LEIDEN - De droppingvluch
ten boven de Kikkerpolder zul
len behalve volgende week
maandag ook dinsdag 30 april
worden uitgevoerd. Dat meldt de
Stichting 40 Jaar Voedsel en
Vrijheid in reactie op een inge
zonden brief die gisteren in de
krant stond.
Briefschrijver Van Es vond het
jammer dat de vluchten op
maandag werden gehouden en
de schoolgaande kinderen daar
dus niet getuige van zouden kun
nen zijn. "Zijn wens was al ver
hoord voordat hij gesteld werd",
schrijft nu A.P. de Jong, voorzit
ter van de stichting.
Dinsdag rond drie uur keren
de vliegtuigen weer boven het
terrein van voetbalvereniging
UVS en droppen dan onder meer
overdrukken van het strooibiljet
'De Vliegende Hollander' uit
1945.
Van der Horst: "In de zaak van Bijl aan de Hogewoerd werden grammofoonplaten gemaakt, gesneden heet dat geloof ik. Je kon
daar ook terecht als je als particulier iets op de plaat wilde zetten".
