Schaduw van Mengele hangt over Günzburg De ontmaskering van J. Bastiaans Classis Amersfoort wil schorsing Harder en Rebel Reportage Opinie DONDERDAG 11 APRIL 1985 PAGINA 17 Familie zou Engel des doodssteunen GUNZBURG - Twee jaar geleden, op 29 maart 1983, hield de gemeen teraad van Günzburg aan de Do- nau een herdenkingsbijeenkomst ter herinnering aan de machts greep en de gelijkschakeling van het nazi-regime in maart 1933. On danks bezwaren van een aantal volksvertegenwoordigers stond burgemeester dr. Rudolf Köppler, toen 47 en opmerkelijk genoeg voor Beieren lid van de SPD, erop een 'fundamentele' rede uit te spre ken. Hij zei toen onder meer dat de stad Günzburg (nu circa 20.000 in woners) zich voor alles wat er in de oorlog is gebeurd, collectief moet schamen. Maar een collectieve schuld wees hij af. Köppler zei ook dat de concentratiekamp-arts dr. Josef Mengele, op 16 maart 1911 in Günzburg geboren, een 'mon strueuze schaduw' op de naam van de stad werpt. Nu constateert de burgemeester in zijn werkkamer in het stadhuis, waar hij al 15 jaar zit (de laatste keer met 95,9 procent herkozen), dat die 'monstrueuze schaduw' door Hans Amesz nog groter is geworden. Sinds de jacht op de man, die in Auschwitz de 'doodsengel' werd genoemd, in een nieuwe fase is gekomen, wordt Mengeles geboortedorp over spoeld met binnen- en buitenland se journalisten. Volgens Rudolf Köppler zijn daar treurige exem plaren bij, die Günzburg alleen maar voorstellen als een stad waar van de burgers Mengeles gruwe- lijkse misdaden zo niet billijken dan toch verzwijgen. Legende „Langzaam wordt in de wereld de legende gevormd dat Günzburg een bolwerk van onverbeterlijke nazi's is, die achter Mengele staan", aldus de burgemeester, die zelf heeft besloten de naam van Günzburg „offensief te verdedi gen". Daartoe trekt hij naar eigen zeggen een paar uur per dag uit om met journalisten te praten. Want: „Natuurlijk zijn er in Gühzburg, net als elders, nog nazi's en ik wil ook niet ontkennen dat wij hier problemen met leden van de neo- nazistische Viking-jeugd hebben. Maar Josef Mengele is geen ty pisch produkt van deze stad. Deze totaal verblinde man, zonder ge voel voor goed en kwaad en zonder enige morele scrupules, had overal geboren kunnen worden". Waar is Josef Mengele, de oudste van drie zonen van de landbouw machinefabrikant Karl Mengele uit Günzburg, doctor in de medicij- nen en de filosofie, onlangs 74 jaar oud geworden? Sommigen, die zijn sporen nagingen tot de vele toevluchtsoorden voor nazi-misda digers in Zuid-Amerika, beweren dat hij dood is. Een gerucht dat hij pas geleden in een pension in Lis sabon zelfmoord zou hebben ge pleegd, is door de officier van justi tie in Frankfurt uitgezocht en bleek onjuist. De gevonden dode i man was een Nederlander. Pijnlijk Anderen, als bijvoorbeeld de lei der van het Joodse Documentatie centrum in Wenen, Simon Wiesen- thal, zijn er vast van overtuigd dat Mengele nog leeft, en wel in Para guay. In dit verband is Wiesenthal er voorstander van dat de man met de langste staat van dienst als dic tator, Alfredo Stroessner, begin ju- j li officieel de Bondsrepubliek be zoekt. Dan kan kanselier Helmut Kohl, aldus Wiesenthal, eisen dat Stroessner de oorlogsmisdadiger uitlevert. De Westduitse oppositie en ook burgemeester Köppler van Günz burg beschouwen het komende be zoek van Stroessner overigens als een 'schandaal', een 'zeer pijnlijke zaak'. Vermoedelijk heeft de ont waakte politieke belangstelling voor de zaak-Mengele wel met dit bezoek te maken. Sinds 1962, na af sluiting van het gerechtelijke voor onderzoek tegen de vroegere Auschwitz-arts, die trouwens van af 1959 per arrestatiebevel wordt gezocht, bestaat een uitleverings verzoek aan Paraguay. Dat werd in 1981 hernieuwd. Het regime in Asuncion heeft voorzichtigheids halve al meegedeeld dat Mengele zich niet in het land bevindt., Zonder dit direct als leugen te betitelen, bestaat daar bij het open baar ministerie in Frankfurt twijfel over, die als volgt wordt omschre ven: „Dan moet je ervan uitgaan dat de autoriteiten alles weten wat in het land gebeurd". Begin fe bruari heeft de justitie in Frankfurt 1 miljoen mark (was 50.000 mark) uitgeloofd voor aanwijzingen die tot de arrestatie van Josef Mengele leiden. In de Verenigde Staten is voor dat zelfde doel ruim één mil joen dollar beschikbaar gesteld. Zo'n som stond, aldus de burge meester van Günzburg, nog niet op het hoofd van Al Capone en geeft aan dat er wel zeer veel indicaties bestaan voor de overtuiging dat de prominente SS-beul nog op vrije voeten is. Speurtocht In elk geval is de speurtocht naar Mengele in de omgeving van zijn geboortestad duidelijk gegevoerd. Op 16 maart 1985, de dag waarop de kamparts 74 jaar werd, stond in de Augsburger Allgemeine een pa ginagrote advertentie: „Wegens duizendvoudige moord op joden, zigeuners, slaven en andere gede porteerden in het concentratie kamp Auschwitz in de jaren 1943 tot 1945 zoekt het openbaar minis terie in Frankfurt aan de Main de vroegere SS-Hauptsturmführer en kamparts Josef Mengele". Volgens drie foto's van hem: twee uit 1938 en één uit 1956, met de toevoeging dat andere foto's van Mengele, die door de media zijn gepubliceerd, niet authentiek zijn. Officier van justitie Hans-Eber- hard Klein hoopt dat die adverten tie 'iets' oplevert - wat tot nu toe niet het geval schijnt te zijn - want als er in de Bondsrepubliek men sen zijn die 'meer' over Mengele weten, dan 'zitten die in Noord- Schwaben'. In de stad Günzburg doen aller* lei geruchten de ronde. Josef Men gele zou in 1959, vermomd met baard en donkere bril, bij de begra fenis van vader Karl op het plaatse lijke kerkhof zijn geweest. Ieder een wist dat, behalve de politie, wordt gezegd. Burgemeester Köp pler twijfelt daaraan. Ten eerste ligt dat van die baard en donkere bril te veel voor de hand, ten twee de was er een krans met een lint waarop stond: „Een groet uit verre streken", en ten derde liepen er toen heel wat rechercheurs in bur ger rond. Familie-steun Mengele zou meer dan eens de Bondsrepubliek en Günzburg heb ben bezocht en dik financieel on dersteund worden door het fami liebedrijf Mengele, een van de grootste landbouwmachinefabrie- ken in Europa, met een omzet van 250 miljoen mark en 1200 werkne mers. Toen en nu de grootste werk gever in de stad. De huidige directeuren-eigenaar van de fabriek, Josefs neven Karl- Heinz Mengele (40, een zoon van Karl Thadeus die in 1949 overleed en wiens weduwe in 1958 in Uru guay met Josef Mengele hertrouw de. Karl-Heinz is tegelijkertijd dus stiefzoon van Josef) en Dieter (34, een zoon van Josefs broer Alois) ontkennen krachtig dat hun oom Josef nog bezittingen in de fabriek heeft en dat hij via een geheim banknummer in Zwitserland regel matig geld zou krijgen. Tegen de Augsburger Allgemei ne zei de anders over dit punt zeer zwijgzame Karl-Heinz Mengele, die vindt dat nu net als in de nazi- tijd de familie collectief verant woordelijk wordt gemaakt, dat of ficiële documenten over alle mis daden die Mengele ten laste wor den gelegd, dun zijn gezaaid. „Ik geloof daarom niet dat alles zo was als nu met betrekking tot Josef Mengele wordt gesteld", aldus de stiefzoon-neef, die wel geen kennis zal hebben genomen van het on langs in Israël gehouden Mengele- tribunaal. De broer van Josef, de in 1974 ge storven Alois Mengele, ereburger yan Günzburg en Höchstadt, had al in de jaren '60 laten weten dat hij het eenvoudig niet kon geloven dat Josef op grond van zijn opvoeding zulke gruwelijke misdaden had be dreven. Maar als er iemand geloof waardig aan kon tonen dat dit wel het geval was, dan zou Alois zich onmiddellijk van zijn broer distan tiëren. Zo'n oordeel telde natuur lijk in Günzburg en daarom is het ook niet zo verwonderlijk dat vele burgers kennelijk niet staan te trappelen om het thema-Mengele aan te pakken. Reserve Op 23 januari van dit jaar demon streerden de Israëli's Tuwiah Friedmann en Joseph Alster van het documentatiecentrum voor na zi-misdaden in Haifa in de binnen stad van Günzburg en bij de fa briek van Mengele. De bevolking en de werknemers reageerden op zijn minst gereserveerd. Maar bete kent dat dat Günzburg een 'nazi- bolwerk' is? Wordt Josef Mengele door de bevolking, althans een deel daarvan, gedekt? Heeft de be ruchte oorlogsmisdadiger inder daad een tijd ondergeboken geze ten in het plaatselijke klooster? Mocht Hanne Hiob, de dochter van Bertolt Brecht, vorig jaar bijna niet in Günzburg optreden, omdat zij het zwijgen over de 'doodsengel' van Auschwitz, die zijn geboorte stad op 19-jarige leeftijd verliet om te gaan studeren in Frankfurt, München en Wenen, wilde 'door breken'? Waar is dat de twee directeuren van de Mengele-fabriek hoewel zij veel te jong zijn om met het na- tionaal-socialisme en de jodenver- nietiging in verbinding te worden gebracht - voornamelijk zwijgen. Zij willen niet worden 'lastig geval len'. Waar is ook dat de kreet: „Laat hem toch met rust" aan de borreltafel verkondigd wordt en dat de gepensioneerde leraar en dialectschrijver Baumeister een hymne op de Auschwitz-arts heeft gedicht: „D'Hoimat wirft auf di koin Stoi" in Hoog-Duits: Die Heimat wirft auf dich kein Stein - de geboortestreek gooit naar jou niet met stenen. Maar evenzeer is waar dat Günzburg nu al 15 jaar een burgemeester heeft die niets wil 'verdoezelen' en wiens vader door de nazi's is vermoord. Eén van de betere columns van Gerrit Komrij was een jaar of wat geleden gewijd aan het fenomeen Bastiaans, de Leidse hoogleraar psychiatrie die zich heeft toege legd op de behandeling van oorlog slachtoffers. Diens op primeurtoon uitgesproken vaststelling dat er een relatie kan bestaan tussen stress en kanker, sterkte Komrij in zijn besef dat de man bovenal een geslaagd p.r.-functionaris is die zich door het signaleren van steeds weer nieuwe rampspoed tot in lengte van dagen verzekerd weet van een druk beklante praktijk. Komrijs stuk getuigde vooral van een instinctieve haat en minder van feitenkennis. Tenslotte is hij geen wetenschapper, maar colum nist. r door Ton van Brussel Bastiaans raast de laatste weken wéér met donderend geweld door de media, waar hij steeds een ge willig oor heeft gevonden voor de promotie van wat inmiddels in de wandeling 'de methode-Bastiaans' is gaan heten. Die aandacht heeft iets merkwaardigs, want die me thode wordt door collega's niet se rieus genomen. Zijn 'rivaal' en op volger prof. H.G.M. Rooijmans zocht de publiciteit nooit. Hij schreef af en toe een ingzonden brief als gesprekken met Bastiaans in kranten feitelijke onjuistheden bevatten. Daarbij bleef het, totdat gisteren Vrij Nederland verscheen met een uitvoerig vraaggesprek met Rooymans van de hand van Arend Jan Heerma van Voss, in het verleden hoofdredacteur van de Haagse Post, tegenwoordig hoofd redacteur van een vakblad voor geestelijke volksgezondheid. Het is het enige gesprek dat Rooymans tot dusver heeft willen toestaan en wat hem betreft komt er voorlopig geen tweede. Pensioen De kans dat er Nederlanders be staan die het allemaal is ontgaan lijkt gering, maar voor de zeker heid toch maar even een korte im pressie van het voorafgaande. Bas tiaans was directeur van de Leidse Jelgersmakliniek tot 1 januari 1983 toen hij door Rooymans werd op gevolgd. In de dependance van de kliniek bleef Bastiaans zijn prak tijk voor oorlogslachtoffers voort zetten, hoewel er in inmiddels ge reed gekomen nieuwbouw een 'unit' voor hem was vrijgemaakt. Het werk van Bastiaans eindigt op 1 juni aanstaande. Dan gaat hij met pensioen, of althans, dan loopt de speciale regeling af die hem in de gelegenheid stelde zijn werk voort te zetten, buiten verantwoordelijk heid van de Jelgersmakliniek, die zijn praktijk zal overnemen. De 'methode-Bastiaans' zal echter niet in de huidige vorm worden voort gezet. Er is geen opvolger inge werkt en er is daarvoor ook nie mand beschikbaar. Bastiaans is in verzet gekomen tegen de dreigen de ontmanteling van zijn 'levens werk'. Hij wil langer blijven. Opnieuw wordt nu op last van staatssecretaris Van der Reijden en na druk uit het parlement en de pa- tientenwereld onderzocht of dat mogelijk is. Het gaat om een be handeling waarbij patiënten, onder meer door inspuiting met lsd, in een roes worden gebracht, zodat ze in staat zijn te praten over hun ver drongen oorlogservaringen. In een notedop zijn dat de feiten, zoals ze tot dusver bekend zijn geworden en die de indruk hebben gevestigd dat met Bastiaans' vertrek de be handeling van oorlogsslachtoffers op de tocht staat en dat alleen om dat zijn opvolger Rooijmans hem een sta-in-de-weg zou vinden. Geen kritiek "Dokters hebben niet de neiging elkaar te bekritiseren", zegt Rooy mans in het VN-gesprek. Hij heeft maar ten dele.gelijk. Dokters kriti seren elkaar in de praktijk doorlo pend, alleen zeggen ze dat niet waar de betrokkene bij is en zeker niet in de publiciteit. Zo valt aan de borrel op te tekenen dat 'elke spe cialist die lsd gebruikt voor de tuchtraad thuis hoort', maar desge vraagd is niemand bereid dat op papier te zetten, met een toelich ting uiteraard. Vandaar de situatie waarin het imago ontstond van een nooit door collega's bijgevallen grootheid, die echter wel over een tevreden klantenkring leek te be schikken. Rooijmans is de eerste psychia ter, die op het gevaar af te worden beticht van minder nobele motie ven, vraagtekens achter Bastiaans' werk durft te zetten en zo bijdraagt tot diens ontmaskering, al probeert hij zich in VN zoveel mogelijk tot formele argumenten te beperken. Heerma van Voss, zijn ondervra ger, verleidt hem af en toe toch tot een oordeel over de methode, waaraan volgens Rooymans nogal wat risico's kleven. Waarom is iedereen toch zo bang van Bastiaans? Waarom is er ook bij beleidsmakers de angst dat za kelijke kritiek, persoonlijk wordt uitgelegd? Het antwoord ligt voor de hand: Bastiaans is er in ge slaagd een beeld te creëren van een bepaalde categorie oorlogsslacht offers die alleen volgens zijn me thode met succes kan worden- be handeld. Maar als dat al zo is, waar om is dan een wetenschapppelijke evaluatie van zijn werk uitgeble ven? Waarom is er dan, zoals Rooy mans zegt, nergens ter wereld ie- mand die de methode heeft overge- Lobby Als een meneer Moerman zegt een therapie tegen kanker te heb ben ontwikkeld wordt er een staatscommissie ingesteld om te bezien of het waar is wat de man zegt, voordat er een cent geld van overheid of ziekenfondsen aan wordt besteed. In het geval van Bastiaans is dat niet gebeurd. De enige norm is in dit geval een stevi ge lobby van tevreden patiënten, maar het is met alle respect twijfel achtig of een geldgever zich alleen daarop kan verlaten. De kwestie wordt sinds jaar en dag delicaat genoemd. Het gaat tesnlotte om een kwetsbare groep oorlogsslachtoffers en niemand wil die voor het hopfd stoten. Dat deze categorie hulpvragers elders in de wereld, elders in Nederland en zelfs elders in Oegsgeest ook prima wordt behandeld volgens wel in de literatuur beschreven methoden, dreigt door het aanhoudende pu bliciteitsoffensief van Bastiaans naar de achtergrond te verdwijnen. De huidige impasse, waarin staatssecretaris Van der Reijden zich opnieuw, onder druk van par lement en patiënten tot een onder zoek naar voortzetting heeft laten verleiden, is zowel door de py- schiatrie zelf als door de overheid geschapen. Psychiaters hebben kennelijk lang gedacht dat het pro bleem vanzelf zou verdwijnen met de pensionering van Bastiaans, die echter de indruk wekt in het har nas te willen sterven. Het ziet er naar uit dat het parle ment hem nog eens twee jaar zal laten aanblijven, vanwege het 'deli cate karakter' van de kwestie. Nog afgezien van de zekerheid dat het 'karakter' over twee jaar ongetwij feld nog 'delicaat' zal zijn en uitstel dus geen oplossing biedt, maskeert het parlement op die manier het ei gen onvermogen om in het geval Bastiaans normen te hanteren die normaal gesprokken wel richts noer zijn. Bastiaans dient inderdaad twee jaar in dienst te blijven. De eerste tijd om zijn patiënten verantwoord over te dragen aan de Jelgers makliniek en vervolgens om de wetenschappelijke verantwoor ding te schrijven voor zijn werk. Als dat werkelijk zoveel uitzonder lijks en heilzaams te bieden heeft is er daarna vast wel iemand te vin den die hem wil opvolgen. De classis Amersfoort van de Christelijke Gereformeerde Ker ken wil schorsing van de Amers- foortse predikanten T. Harder en J. J. Rebel. Beiden zijn verbon den aan het protestants-christe lijke ziekenhuis 'De Lichten berg' in die stad, ds. Harder als bestuurslid, dr. Rebel als pastor. Zij steunden onlangs het initia tief van het ziekenhuis om een abortusvergunning aan te vragen en waren mede-auteur van een nota over het abortusbeleid in 'De Lichtenberg'. Als het gereformeerde kerk recht dit niet had verhinderd, had de classis gisteravond zélf een formele schorsing uitgespro ken. De kerkeraad van Amers foort - die achter de beide predi kanten staat heeft namelijk de kwestie voorgelegd aan de regio nale ('particuliere') synode van het oosten, en die komt pas op 22 mei bijeen. De meerderheid van de classi cal vergadering vindt abortus alleen toelaatbaar als het leven van de vrouw gevaar loopt. De nota van het ziekenhuis, zo oor deelde de classis, maakt abortus ook mogelijk als niet direct 'het lichamelijke leven van de vrouw' op het spel staat. Ze bevat een standpunt, dat in strijd is met Schrift en belijdenis. "Er wordt hier een glijdende schaal gehan teerd, waarvoor de bijbelse basis ontbreekt". Harder en Rebel spreken dat tegen. Toen de classis hen eind januari maande op hun stand punt terug te komen, weigerden zij dit. Begin maart benoemde de classis een commissie die met de» beide predikanten én de Amers- foortse kerkeraad moest gaan praten. Op grond van het verslag over deze gesprekken sprak de classis - gisteren in Harderwijk bijeen - uit, dat Harder en Rebel geschorst moeten worden. De commissie zegt in haar rap port, dat beide predikanten, "ook na herhaald de kant van de commissie", hun standpunt niet hebben gewij zigd. Zij had drie gesprekken met de voltallige kerkeraad van Amersfoort en sprak ook afzon derlijk met de predikanten. 'Geblokkeerd' voelt de com missie zich door een uitspraak van dr. Rebel voor de IKON-ra- dio. Hij zei daar, dat de manier waarop de classis te werk gaat "riekt naar tijden waarin men el kaar in naam van God te lijf ging". "Een middeleeuws ge doe". Volgens Rebel maakt zijn kerk nu door wat de Gerefor meerde Kerken in Nederland in de jaren 40 hebben doorgemaakt. heeft ook deze 'ferme taal' met dr. Rebel bespro ken. Deze verklaarde toen, dat de commissie door haar manier van handelen de beide predikanten in gewetensnood bracht. "Ik zie op dit moment geen uitweg", wa ren zijn letterlijke woorden. Ook ds. Harder voelde zich machteloos om uit deze proble men te komen. "Kerkeraad en commissie zitten niet op één spoor. We zullen daarmee moe ten leren leven als kerk en als classis en elkaar daarin moeten verdragen". Zei Harder volgens het commissieverslag. De kerkeraad van Amersfoort heeft tegenover de classis ver klaard, dat hij geen enkel wan trouwen heeft over de 'confessio nele trouw van onze predikan ten'. Het voorstel om Harder en Re bel (de laatste was voordat hij naar Amersfoort ging predikant in Sassenheim) 'schorsingswaar- dig' te verklaren kwam gisteren van de Nunspeetse predikant J. H. Velema, broer van de christe lijk gereformeerde hoogleraar in de ethiek dr. W. H. Velema (Apel doorn). J. H. Velema leidde ook een belangrijk deel van de classi- cale vergadering. De predikanten J. van Amstel (Ede) en W. Kok (Bunschoten) stelden de classis voor, direct tot schorsing over te gaan. Dat voor stel haalde het niet, mede om ge noemde kerkordelijke redenen. Amersfoortse kerkeraadsleden gaven na de classisvergadering blijk van teleurstelling, zelfs ver bittering. Dr. Rebel woonde de vergadering maar een uur bij. Harder zei na afloop, dat dit be sluit hem diep raakt. "Deze kerk is mijn moeder. Vandaag heb ik op de classis gezegd, dat ik mijn eigen moeder niet meer herken". Hij hoopt dat de generale synode - die in 1986 bijeenkomt - de zaak niet tot het uiterste zal door zetten. Dat zou uitzetting van de predikanten uit het ambt beteke nen. "Zelf ben ik niet uit op een kerkscheuring", zei ds. Harder met nadruk. 'Defensiebelasting'. De Raad van Kerken in Nederland heeft op zijn vergadering gisteren in Amersfoort nog geen besluit ge- i over de vraag of er een wettelijke regeling zou moeten komen voor mensen die een deel van hun belastingaanslag willen achterhouden uit protest tegen de kernbewapening. In juni zal de raad er weer over praten. Dan .zal waarschijnlijk een brief over de kwestie worden opgesteld. Sommige kerken pleiten voor een wettelijke regeling, terwijl andere vinden, dat van de over heid zo'n regeling in redelijkheid niet mag worden verlangd. Overleg. De Raad van Ker ken in Nederland heeft zijn be stuur gisteren gemachtigd, regel matig contact te hebben met het 'Overlegorgaan van joden en christenen' (Ojec). Hij bevestigde het besluit van 1983, dat over za ken die met Israel en de joden hebben te maken vooraf overleg met het Ojec zal worden ge pleegd. Schoonmaak. Als de Argen tijnse evangelist Luis Palau - de Billy Graham van Zuid-Ameri- ka' - van 5 tot 8 jurti hier een evangelisatiecampagne houdt, zullen 200 jonge deelnemers in witte overalls een schoonmaak actie uitvoeren in de binnenstad van Amsterdam. De jongeren willen hiermee twee dingen aan geven: dat het geloof ook handen en voeten moet hebben en dat je in eigen leven dikwijls 'schoon maak' moet houden om opnieuw, te beginnen. Dat vertelden de organisatoren van de campagne gisteren op een persconferentie in Utrecht.

Historische Kranten, Erfgoed Leiden en Omstreken

Leidsch Dagblad | 1985 | | pagina 17