Een Russisch AB C
ZATERDAG 5 JANUARI 1985
Waar vind je druk beklante ijskraampjes in de vrieskou? Waar jongeren die in een
hang naar exotiek Nederlands gaan studeren? Waar veraangenaamt klassieke
muziek de treinreis en waar wordt Kerstmis op nieuwjaar gevierd? Een Russisch
alfabet als bescheiden handreiking bij de speurtocht naar de grote onbekende X.
Bijlage van het Leidsch/Alphens Dagblad
Kraampjes behoren in het straatbeeld. De ijskar sluit op zijn vroegst bij tien graden onder nul.
door Ton van Brussel
Aankomst
Vier maanden van voorbereidende ge
sprekken: "Alles is mogelijk, u zegt het
maar". Drie uur vertraging door mist in
Oost-Berlijn en drie uur door motor-
pech bij het overstappen. Vijftien minu
ten bekeken bij de paspoortencontrole:
"Draait u nog eens rond. Die foto is wel
wat oud niet". Nog eens een kwartier
doorzocht bij de douane: "Journalist hè.
En u zegt dat u met dat kleine dingetje
gesprekken gaat opnemen?". Een klein
uur in de auto naar het hotel: "Ik was al
op weg naar huis, had u vandaag niet
meer verwacht". Dan eindelijk, als prijs
bij aankomst na middernacht, uitzicht
op een besneeuwd Kremlin.
Zo was het in de tsarensprookjes van
vroeger: "En op de koepels van het pa
leis lag een dik pak hagelwitte sneeuw".
Zo bleek het later in'de lessen geschie
denis niet meer te zijn: "Het klimaat is er
in alle opzichten grauw en somber".
Zo zag het er nu toch uit: vriendelijk
en sprookjesachtig.
Bouwen
een lokaler vermaak toescheen, nam ik
de metro naar het permanent circusge
bouw, dat er op een afstand exact als een
kleurige tent uitziet.
Een nostalgische avond volgde, want
circus is daar nog echt circus: geen elek
tronisch Star Wars geweld zoals dat in
New York in drie pistes tegelijk wordt
geserveerd, maar een programma dat
qua inhoud herinnert aan wat bij ons
eind jaren vijftig werd gebracht, met dit
verschil dat alle acts tot in uiterste per
fectie zijn uitgewerkt. Doen ze 'het' hier
met vijf ballen, dan gebeurt het daar met
zes; een muur van mensen is net even
groter, koorddansers draaien hun hand
niet om voor een extra salto en clowns
putten zich uit in spitsvondigheden.
Volledige werkgelegenheid zorgt voor
een overdaad aan artiesten en een veel
koppig orkest.
Hoogtepunt voor de Russische fami
lies blijkt het deel na de pauze, wanneer
zich een Wagneriaans spel van hel en
verdoemenis afspeelt met veel koper
werk, vuur en lichteffecten. Genoemd
moet nog de plotselinge opkomst van
een ook voor onze begrippen wel heel
schaars geklede juffrouw, zonder al te
zware opdracht. Een verschijning die la
ter desgevraagd wordt toegelicht met de
mededeling: "Dat kan best tegenwoor
dig".
een dergelijke tijdspassering niet altijd
gelegen. Zo dacht een aan mijn tafeltje
aangeschoven Duitser de gang der spij
zen te bespoedigen door het bedienend
personeel, als variant op de spiegeltjes,
van ballpoints en wegwerpaanstekers te
voorzien. Waarop hij in mijn richting een
vette knipoog en een 'nu gaat het beter,
let maar op' liet volgen. Een half uur la
ter verliet de man knorrig en hongerig
de eetzaal.
Voor een snelle hap, haastte men zich
naar de bar van één
le hotels, waar doorgaans een aangena
me variant op de sandwich voor handen
is. Wie meer tijd heeft kan uit uiteenlo
pende keukens kiezen. Uiteraard is er
die van de Russen zelf (behalve kaviaar,
voortreffelijke gevulde bouillons, veel
vlees, weinig groenten, veel bladerdeeg
variaties), maar er zijn ook de regio-res
taurants waar de de kookwijze van de
verschillende Sowjet-republieken wordt
gepraktizeerd. Chinees at ik de laatste
jaren nergens zo goed als in de sfeervolle
dinerzaal van hotel Peking en wie het
wil zoals thuis kan, zeker in de grote ho
tels, heel redelijk terecht.
Hotels
Ruslandgangers weten doorgaans niet
tevoren waar zij de nacht zullen door
brengen. Wie kan kiezen en een duur ho
tel boekt, krijgt het ook, maar pas bij
aankomst wordt de keuze gemeld. Tot
verbazing van veel gespreksgenoten ter
plekke wist ik al een week voor vertrek
waar mijn bed zou staan, terwijl mij bij
de internationa- boeking geen keus was gelaten. In Mos
kou logeerde ik in het National; beter
bleek niet voor handen. Het hotel biedt
uitzicht op de zijzijde van het Kremlin.
De gids vermeldt het verblijf van uiteen
lopende groten zoals Lenin en de Ameri
kaanse oliemagnaat en kunstverzame
laar Armand Hammer. Het is een van de
oudste hotels van de stad, het is op tal
van punten gemoderniseerd, maar
ademt niettemin nog steeds de aangena
me sfeer van weleer. In het National ver
blijven vooral veel zakenmensen, veelal
doorgewinterde Moskou-gangers, die
's avonds samenscholen in de bar en
hun verhaal doen (waarover later).
Feest
Interview
niemand
8,5 miljoen
met flats, die
Waar je ook loopt in Moskou, overal
wordt gebouwd. Vriend en vijand moe
ten het toegeven: volkshuisvesting
wordt nergens ter wereld zo gekoesterd
als in de Sowjet-Unie, waar per jaar 4,5
miljoen nieuwe wooneenheden worden
gebouwd. In een stad als Moskou woont
huis met een tuintje. De
voners moeten het doen
t ijltempo 'pre-fab' uit de
grond worden gestampt. In Moskou ko
men jaarlijks 80.000 nieuwe apparte
menten beschikbaar en dat is weliswaar
precies volgens plan, maar nog steeds
niet voldoende om iedereen een woning
van kwaliteit te geven.
De gemeente Moskou gaat er boven
dien vanuit dat er in het jaar 2.000 negen
miljoen Moskovieten zullen zijn. Van
daar dat onlangs een nieuw uitbrei
dingsplan werd gelanceerd, dat ook
voorziet in de aanleg van nieuwe metro
lijnen.
Niemand neemt aanstoot aan de grijze
monotomie die de snelheid van bouwen
heeft opgeleverd. Rondom de flats is
veel groen en, zoals menigeen verze
kerd: binnen is het heel gezellig. Wie
naar een nieuwe flat mag verhuizen ziet
dat als een voorrecht. Schaduwzijde is
de kou. Als het twintig graden onder nul
wordt, blijken de dikke muren van vroe
ger een betere isolatie te bieden en is het
niet ongebruikelijk dat mensen veel op
bezoek gaan bij familie, die nog wel over
een warme vooroorlogse woning be
schikt.
Dezjoernuja
Oude vrouwen gaan niet met pen
sioen, ze worden dezjoernja's, is een ge
vleugelde uitdrukking. In hotels tref je
er op elke etage één aan, hoewel tegen
woordig ook jonger van jaren. De 'etage-
vrouw' zetelt achter een veelal state-
gisch tussen liftkoker en trappenhuis
geplaatst bureautje en is vraagbaak en
waakhond tegelijk. Haar dag duurt 24
uur; 's morgens rond tien uur volgt af
lossing en na drie dagen begint de wacht
opnieuw. Wie niets stouts in de zin heeft,
ontmoet louter voordeel van haar aan
wezigheid. Ze regelt taxi's en internatio
nale telefoongesprekken, ze waakt over
de, plichtsbetrachting van de kamer
meisjes en dorst valt bij haar te laven
met mineraalwater of bier.
Bezoek op de kamers wordt evenwel
nauwlettend in de gaten gehouden. Lo
gés zijn taboe en daarop blijkt voor nie
mand een uitzondering te worden ge
maakt, getuige tenminste de klaagzang
van acteur Omar Sharif die onlangs in
een interview liet weten dat zijn ontbe
ring tijdens recente filmopnamen in de
Sowjet-Unie niet louter uit het barre
weer bestond, maar ook werd gevoed
door deze dames, die iedere vrouw in
zijn gezelschap vriendelijk, maar reso
luut naar de lift begeleidden.
Bij aankomst vorige maand bleek
Moskou volledig in de ban van Kerst
mis. Navraag leerde dat de bomen en
ballen niets met de geboorte van het ba-
by'tje Jezus van doen hebben. Russen
vieren nieuwjaar, beschouwen het als
een uitgesproken familiefeest met pak
jes en hapjes en vinden dat zo'n hoogte
punt, dat ze voor de voorpret een maand
uittrekken. In parken staan opgetuigde
kerstbomen met veelkleurige verlich
ting. In Gums warenhuis in Moskou en
in het v/at minder grote, maar gelijk be-
voorraade staatswarenhuis in Leningrad
was een ruim assortiment versieringen
voor handen. De kunstboom ook hier in
een niet te stuiten opmars.
Geld
dig. Dit zijn onbespoten appels en zoals
u ziet, geheel glimmend gepoetst".
Een half uur voor het bedoelde einde
van de ontmoeting liep mijn tolk stee
vast naar de telefoon om de volgende af
spraak te verzetten. Eenmaal daar aan
gekomen, wees niets op irritatie. Inte
gendeel, op excuses volgde steeds een:
"Helemaal niet erg, het zal wel een inte
ressant gesprek zijn geweest. Ik hoop
dat wij u dat ook kunnen bieden".
De ver tevoren vastgestelde agenda
werd tijdens mijn verblijf volledig afge
werkt, in die zin dat het eerste gesprek
van de dag steeds exact op tijd begon,
maar veel later eindigde dan de bedoe
ling was. Voor vragen stellen was vol
doende gelegenheid, maar pas in tweede
instantie. Veel gesprekspartners bleken
niet vertrouwd met de hier gangbare in
terview- en gesprekstechnieken en zet
ten zich na het handen schudden aan
een langdurige monoloog, waarin per
soon en zaak van vele kanten werden be
licht. Een niet altijd even interessant
verdrijf dat echter werd veraangenaamd
door rijkelijk geserveerde koffie en thee
en een keur aan begeleidende zoetighe
den als koekjes en toffees. Eenmaal
werd halverwege een gesprek een schaal
binnengebracht met glimmende appels,
waarvan ik er een uit gewoonte met het
puntje van mijn overhemd schoonwreef.
De toeziende blik vertoonde verbijste
ring. "Maar meneer, dat is hier niet no-
Lenin
Geen cafés, geen disco's, een nauwe
lijks wisselend modebeeld, geen grap
pen en grollen tolererende overheid,
geen flitsende televisieprogramma's of
films in de bioscoop. Hoe jong kun je
zijn in Moskou? De westerse
ming, gevoed als zij wordt door de knel
lende vraagstukken thuis, komt in moei
lijkheden bij de speurtocht naar aanwij
zingen voor een ook daar opstandige
jeugd. Boeken en sport, ze zijn er in
overvloed, maar wie neemt daarmee ge
noegen? Uitspattingen (flower-power,
punk) die ginds doorgaan voor de typi
sche kenmerken van een systeem in ver
val, gingen aan de Sowjet-Unie voorbij.
Tijdens mijn verblijf ook niets van dat
al, behalve wellicht wat meer openbaar
dronkenschap.
Een Nederlandse lerares die haar Am
sterdamse leerlingen met leeftijdgeno
ten in Moskou wilden laten kennisma
ken, klopte voor een avondje aan bij de
jeugdbeweging Komsomol. Zij verhaal
de echter niet van enige gedachtenwis-
seling, maar van 'hangen' en 'disco', om
dat de jeugdige Moskovieten daaraan de
voorkeur bleken te geven. Ze was nu
weer in Moskou, maar had van de orga
nisatie van 'nog eens zo'n avondje' afge-
Mijn eerste en enige echte vrije dag in
Moskou was een zondag, een uitgelezen
dag voor een rondgang. Om half negen
had zich op het Rode Plein voor het
mausoleum van de grote leider al een
onafzienbare rij bezoekers gevormd.
"Een uur ben je gauw kwijt" zei de gids
met ik wie later op dte dag een middag-
tour afwerkte, "maar kleine groepjes
buitenlanders mogen eerst", een voor
recht dat de wachtenden als volstrekt
normaal bleek voor te komen.
Eén minuut later stonden we binnen
vis vis met een zorgvuldig gebalsemde
Lenin; 21 januari 1924 lijkt gisteren.
Weer één minuut later zetten we de wan
deling voort langs de muur, waarin an
dere leiders zijn bijgezet. Maar ook de
Amerikaanse journalist en communist
John Reed, wiens "The ten days that
shook the world" over de revolutieda
gen echter in geen enkele boekhandel
voorradig bleek.
Elk heel uur wordt de jeugdige wacht
gewisseld. Bij extreem lage temperatu
ren gebeurt dat elk half uur. Een sobere
ceremonie, die niettemin veel bezoekers
trekt, vooral wanneer in de avonduren
de hekken zijn weggehaald en het
schouwspel van dichtbij te bezien valt.
Metro
De populariteit van de spijkerbroeken
is ongebroken, het Adidaspetje rukt op,
al vallen in het straatbeeld nu ook exem
plaren van kennelijk locale fabricage
waar te nemen waarop in plaats van het
sportmerk, 'vrede' te lezen staat.
In een huurauto werd na een taxeren
de blik in mijn richting, een bandje van
de popgroep Dire Straits in de cassette
recorder geschoven. "Via, via gekre- NlPllWS
gen", zo meldde mijn jeugdige chauf-
feur. "Natuurlijk wij hebben popconcer
ten. Er zijn rockgoepen. Goede en slech
te, net zoals bij jullie. Maar alles wat
schaars is, is gewild hè. En Dire Straits is
schaars. Dat is hier niet te koop".
De Moskouse metro is een begrip in de
wereld. De ondergrondse werd in 1935
geopend; veel stations hebben nog de ty
pische art-nouveau kenmerken. Verlich
ting en de panelen van de inmense hou
ten roltrappen worden voortdurend ge
poetst, de perrons geveegd. Treinen
(zonder graffiti) laten nooit langer dan
een minuut op zich wachten en vervoe
ren dagelijks ongeveer de helft van de 8
miljoen Moskovieten raison van twin
tig cent per persoon. De 200 km rails
dient binnen 25 jaar tot 300 km te zijn
uitgebreid.
Kirov
Officieel heet het 'Het Nationale Aca-
damische Kirov-theater voor Opera en
Ballet' en het biedt ook vandaag nog aan
beide kunstvormen onderdak. Het is het
beroemdste theater van Leningrad en ik
zag er Assepoester van Prokovjev. Een
prachtige uitvoering, die het vermoeden
bevestigde dat deze balletgroep, waar
van ooit de naar de VS uitgeweken Mik
hail Barisjnikov deel uit maakte, wel
licht op een hoger niveau staat dan het
bij ons bekendere Bolsjoi.
Natuurlijk passen ook ditmaal de ge
bruikelijke kanttekeningen: ballet in de
Sowjet-Unie kent een gedateerde ensce
nering; de (sobere) decors sluiten op dat
beeld aan. Daarentegen is het orkest van
hoge kwaliteit en bewegen de dansers
zich in technisch opzicht op uitzonder
lijk niveau. De aanwezigheid van een
overvloedig kindertal op de bühne, ver
raadt de ook elders zichtbare hand van
een bovenmatig publieksgerichte cho
reograaf.
Voor een buitenlandse journalist in
een wereldstad doet het wat vreemd aan
verstoken te blijven van nieuws. Russi
sche kranten maken zo hun eigen selec
tie en uit de dagelijkse bloemlezing van
mijn tolk bleek dat die nauwelijks aan
sluit op onze behoefte. Tweemaal per
week verschijnt het Engelstalige Mos
cow News, met in vogelvlucht de hoog
tepunten uit het nieuws. Vastgesteld
kan worden dat Oost en West een ruime
belangstelling koesteren voor die zaken
die als een falen van de respectievelijke
systemen kunnen worden aangemerkt.
Voor vertrek meldden de kranten hier
dat in het winterse Moskou een over
daad aan zomerse sandalen in de win
kels was gesignaleerd. Moskou sloeg
hard terug met het nieuws van forse
huurverhogingen in de VS en in de
Bondsrepubliek. Worden Nederlanders
boos als het half-elf-journaal nieuws van
zeven uur brengt; in de Sowjet-Unie
werden zeven dagen later in het journaal
beelden van de giframp in Bhopal op
primeurtoon gepresenteerd, omdat het
ijsdansen en de bijeenkomst van natuur
kundigen voor de vrede daags tevoren
teveel aandacht vroegen.
Onderwijs
Circus
Theaterkaartjes zijn voor Russen
moeilijk te krijgen. Alles is voortdurend
uitverkocht, niet in de laatste plaats om
dat Intourist er voor de vele buitenlan
ders altijd een stel reserveert. Op een
vrije avond kon ik kiezen uit het staats
circus en de opera. Omdat het eerste mij
Eten buiten de deur is voor Russen
een bijzondere gebeurtenis. Haastige
buitenlanders ervaren dat als een grote
handicap, want in restaurants wordt aan
de naar westerse begrippen toch al be
daagde tred van de Oosterburen een ex
tra dimensie toegevoegd. Voor een aar
dig avondmaal dienen enige uren be
schikbaar te zijn en hoewel de kwaliteit
van het gebodene zeker aanleiding kan
geven tot een rustige consumptie, komt
De Russische dollar heet roebel, maar
heeft gezien de gebrekkige rol in de in
ternationale geldhandel, aanmerkelijk
minder waarde. Ze mogen slechts ter
plekke worden aangeschaft (vier gul
dens voor een roebel) en dat dient mond
jesmaat te gebeuren, want in de oorden
waar buitenlanders doorgaans verblij
ven zijn ze allesbehalve populair en wie
met een voorraadje blijft zitten, kan zich
er slechts met een fors verlies van ont
doen (een roebel is een rijksdaalder).
In hotels met meer restaurants is er
één waar met roebels kan worden be
taald. De aantrekkelijke schotels bleken
steeds in belendende zalen in ruil voor
vreemde valuta verkrijgbaar. In de bar,
de souvenirwinkel en voor excursies en
theaterbezoek is de roebel eveneens on
bruikbaar. Meest populair is natuurlijk
de dollar, maar andere muntstukken
'worden ook geaccepteerd. Wie zijn bud
get in de gaten wil houden, is voordtu-
rend gewikkeld in een rekensommen-
spel. Een biertje in de bar werd met vijf
entwintig gulden betaald. Als wisselgeld
rolden vervolgens marken, kronen,
francs en dollars over de toonbank.
om1
Talloze standbeelden herinneren i
lijks staat aan lange rij
lichaam te werpen.
i de grote leider Lenin en dage-
blik op zijn gebalsemde
(foto's Dirk Ketting)
In Moskou staat een vrachtwagenfa
briek, die elke 100 seconden een nieuw
exemplaar aflevert. In de fabriek, één
van de grootste van het land, werken
65.000 mensen, in het gezelschap van ve
le robots. Het complex biedt de aanblik
van een industriedorp, met behalve fa
briekshallen, uiteenlopende sportvoor-
zieningen en een school. Het is de Mid
delbare Technische Beroepsopleiding
no 1, die niet meer jongens (en een hand
jevol welwillende meisjes) aanneemt
dan de fabriek kan plaatsen. Er is een
basisjaar en daarna volgen behalve ge
specialiseerd onderwijs, stages op de
werkvloer. Regel is dat de oudere werk
nemer een nieuwkomer in de geheimen
inwijdt, met de bedoeling dat spanning
tussen vraag en aanbod van arbeids
krachten wordt voorkomen. Wie een
baan krijgt, moet in regel niet direct
weer hoeven bijleren, maar zijn vak al
redelijk verstaan. Een bescheiden hal
biedt ruimte aan een neven-activiteit: de
produktie van limousines voor de partij
top.
(Lees verder op volgende pagina)
