rwi
M
laat uw stem eens horen'
Een onderzoek naar de vrijheidsbeleving van Nederlanders
ZATERDAG 15 DECEMBER 1984
PAGINA 17
Bijlage van het Leidsch/Alpheus Dagblad
door Bert Paauw
Zoals eerder deze week aangekondigd,
organiseert de Gemeenschappelijke
Pers Dienst, waarbij ook deze krant is
aangesloten, een uitgebreide enquête
over de vrijheidsbeleving van
Nederlanders. Onder het motto 'Hoe
vrij en blij voelen we ons veertig jaar
na beëindiging van de Duitse
bezetting?', worden op bijgaande
pagina's honderd vragen voorgelegd.
Op tal van terreinen - onder meer
onderwijs, leefsituatie, godsdienst,
politiek, werk - kunnen lezers anoniem
hun meningen geven. De drie
wetenschappelijke onderzoekers die
de reacties op de enquête zullen
analyseren (in onderstaand artikel
komen zij aan het woord),
benadrukken dat inzendingen van
iedere geïnteresseerde, ongeacht de
leeftijd, welkom zijn. En indien men
zich daartoe geroepen voelt, kan ook
een begeleidende brief worden
meegestuurd. De uitkomsten zullen
volgend jaar mei rond Bevrijdingsdag
worden gepubliceerd.
De onderzoekers die de enquête zullen analiseren. V.l.n.r. drs. A. Hagenaars, prof. M. van de Vail en prof. B. van Praag. (foto's Roland de Bruin»
Volgend jaar mei is het veer
tig jaar geleden dat er een
einde kwam aan de Duitse
bezetting van Nederland. De
genen die de bezetting èn de
bevrijding hebben meege
maakt zullen deze periode
niet makkelijk vergeten.
Sterker, de ervaringen van
destijds zullen ongetwijfeld
een stempel hebben gedrukt
(en nog steeds drukken) op
denkbeelden en gedragingen
van vele Nederlanders. Voor
hen zal bijvoorbeeld het be
grip vrijheid een aparte bete
kenis hebben.
"Na de oorlog wist iedereen wat
vrijheid was. Die vrijheid was
veel waard, het gaf een gelukkig
gevoel. Nu leeft dat lang niet
meer zo sterk". Dat zegt prof.
Bernard van Praag, hoogleraar in
de wiskundige economie aan de
Erasmus universiteit in Rotter
dam. Hij is één van de drie we
tenschappers die zich zullen bui
gen over de reacties op de enquê
te over vrijheidsbeleving. De an
dere twee zijn prof. Mark van de
Vall, hoogleraar aan het instituut
voor sociaal beleidsonderzoek
van de Leidse universiteit en me
vrouw drs. Aldi Hagenaars, we
tenschappelijk medewerker aan
de Leidse universiteit (verbon
den aan het Centrum voor onder
zoek van de economie van de pu
blieke sector).
Hoe vrij en blij zijn we nu,
veertig jaar na de bevrijding?
Dat is de achterliggende vraag
van de enquête, waarbij me
vrouw Hagenaars benadrukt dat
de ontworsteling aap een vreem
de overheerser maar één aspect
is van de vrijheidsbeleving. "Na
tuurlijk zal een aantal mensen
geneigd zijn in eerste instantie
terug te kijken op de bezettings
periode, de oorlog. Maar voor an
deren betekent vrijheid een te
rugblik op de jaren zestig. Vrij
heidsbeleving is afhankelijk van
de periode waarmee je de huidi
ge situatie vergelijkt. Bovendien,
het begrip vrijheid kent zoveel
verschillende kanten. Je kunt
ook denken aan financiële vrij
heid, geestelijke vrijheid, politie
ke vrijheid".
Palet van kleuren -mi
Van de Valk "Vrijheidsbele
ving is iets subjectiefs. Er is nog
nauwelijks onderzoek gedaan
naar die beleving. Waar het ons
om gaat is te achterhalen of er
verschillen zijn tussen, bijvoor
beeld, diverse generaties of tus
sen mannen en vrouwen". Van
Praag: "Ik verwacht dat de uit
komsten een palet van kleuren
zullen vormen, er zal zeker geen
zwart-wit beeld uit naar voren
komen. Van belang is of iemand
vrijheid heeft ervaren als een
schaarstegoed. Als je nooit hebt
ervaren dat jou de vrijheid is ont
nomen, dan is het misschien net
zo iets vanzelfsprekends als het
inademen van zuurstof'.
Van de Vall geeft een persoon
lijk voorbeeld. "Mijn vrijheids
besef wordt nog altijd gekleurd
door twee jaar kampervaring uit
de oorlog. Maar iemand die nu 20
jaar is, moet het begrip vrijheid
heel anders ervaren". Mevr. Ha
genaars: "Misschien voelen 20-
jarigen zich wel helemaal niet
vrij omdat ze niet aan werk en
een huis kunnen komen of om
dat ze zich aan teveel regels ge
bonden voelen".
Van Praag: "Leeftijd is in elk
geval heel belangrijk. Mensen
die zijn opgegroeid in de rijke,
welvarende jaren zestig waarin
op tal van terreinen veel moge
lijk was, zullen zich tegenwoor
dig wellicht ingeperkt voelen.
Maar dat hoeft voor de huidige
20-jarigen helemaal niet het ge
val te zijn".
Mevr. Hagenaars: "Wat ook
moet worden beseft is dat vrij
heid voor de één onvrijheid voor
de ander kan betekenen. Neem
de vrijheid van meningsuiting.
Die kan erg bedreigend zijn voor
een ander. De ideëen die aanhan
gers van de Centrumpartij
spuien zijn daarvan een voor
beeld. Dan kom je al snel op het
punt: wel of niet verbieden? Dat
is een afweging tussen vrijheid
en onvrijheid".
"De Verzorgingsstaat heeft een
hoop zaken geregeld, veel moge
lijk gemaakt, maar er ook voor
gezorgd dat veel dingen niet
meer mogen. We hebben nu de
bromfietshelmen, de autogor
dels, veel vergunningenstelsels
en noem maar op. Allemaal re
gels, uitgevaardigd ter stroomlij
ning van de gang van zaken in de
maatschappij of ter zelfbescher
ming van mensen. Sommigen
zullen vinden dat de reglemente
ring is doorgeslagen, dat al die
regels bevoogdend werken. Maar
ook als je het vrijheidsideaal
ruim neemt kom je terecht op
het punt dat vrijheid vaak gelijk
tijdig grote onvrijheid met zich
brengt. De vrijheid van staken is
ook de onvrijheid van mensen
die dan bijvoorbeeld niet meer
kunnen reizen".
Brede kring
Van Praag: "Deze enquête
vormt een prachtige gelegenheid
om er achter te komen hoe in
brede lagen van de bevolking
over dit soort problemen wordt
gedacht. De meningen van pres
siegroepen weten we wel. Die
zijn over het algemeen luidruch
tig genoeg. Maar de moeilijkheid
van metingen is altijd om er ach
ter te komen hoe in bredere
kring over een bepaald onder
werp wordt gedacht".
Van de Vall: "Het Haagse cir
cuit, zeg maar de kleine groep
machtigen die de beleidslijnen
uitstippelt, wil nog wel eens ver
vreemden van de zogenaamde
zwijgende meerderheid. Ook al
omdat die zwijgende meerder
heid niet verschijnt op vergade
ringen van politieke partijen. Het
is een bekend verschijnsel dat
dergelijke vergaderingen maar
door enkele tientallen mensen
worden bezocht. De meeste men
sen blijven thuis, al hebben ze
best een mening over tal van za
ken. Die meningen boven tafel
krijgen is een oud probleem. De
krant is een geweldige ingang
want de mensen mogen dan niet
naar een vergadering gaan, ze le
zen thuis wel de krant. En de en
quête kunnen ze vanachter de
keukentafel invullen, volkomen
In totaal telt de enquête hon
derd vragen, waarbij uiteenlo
pende onderwerpen als oplei
ding, leefsituatie, buurt, wonen,
werk of geen werk, vrije tijd,
godsdienst en politiek de revue
passeren. Mevrouw Hagenaars:
"We stellen niet plompverloren
wat vragen over de vrijheidsbele
ving. We willen de mensen een
beeld geven welke aspecten er
allemaal kunnen kleven aan het
begrip vrijheid. Vanuit dat to
taalbeeld komen we tot enkele
specifieke vragen over de vrij
heidsbeleving".
Opleiding
Het drietal gaat nader in op en
kele van de bovengenoemde as
pecten. Allereerst opleiding en
onderwijs.
Van Praag: "Vrijheid kun je
beschouwen als de mogelijkheid
dat iedereen de kans heeft door
te dringen tot het onderwijstype
dat hij verlangt. Hier in Neder
land is dat, denk ik, niet zo. Nog
altijd leeft het idee: als je voor
een dubbeltje geboren bent, dan
word je nooit een kwartje. Heel
anders ligt dit in de Verenigde
Staten. Daar is een enorme maat
schappelijke mobiliteit".
Van de Vall: "Hier wordt min
of meer de situatie geaccepteerd
dat kinderen van ouders met een
lage opleiding niet doordringen
in de hogere opleidingen. Terwijl
een hogere opleiding een verbe
terde toegang biedt tot ons cul
tuurbezit".
Mevrouw Hagenaars: "Vrij
heid van onderwijs kun je ook
zien als de vrijheid om je eigen
keuze te bepalen. Als dat wordt
beperkt door een studentenstop,
dan kun je ook spreken van on
vrijheid. Overigens is het tegen
woordig nog maar de vraag of
een hogere opleiding maatschap
pelijk wegen voor je open
maakt".
Het onderwerp godsdienst
draagt volgens prof. Van Praag
ook de tegenstelling vrijheid-on
vrijheid heel nadrukkelijk in
zich. "Godsdienst biedt aan de
ene kant geborgenheid, is aan de
andere kant vaak beklemmend.
Van de Vall vult aan: "Vrijheid
hoeft niet per se als wenselijk te
worden beschouwd. Op gods
dienstig gebied zijn er mensen
die zeggen: er is een bijbel waar
je je aan dient te houden. De in
houd die iemand aan het godsbe
grip geeft heeft alles met vrijheid
te maken. Als je gelooft in een
god na de dood, dan kan dat in
het aardse bestaan leiden tot een
berusten in onvrijheden".
Werk of geen werk M
Het hebben van werk, of niet.
Prof Mark van de Vall: verschil
len achterhalen.
komt (uiteraard) in de enquête
ook aan de orde. Van de Vall:
"Mensen die geen werk hebben
of werkloos zijn geworden, voe
len zich misschien iets ontno
men". Van Praag: "Maar mensen
die wel een baan hebben kunnen
dat gevoel ook best hebben, bij
voorbeeld als zij zichzelf als
loonslaven beschouwen. En
neem de arbeidstijdverkorting.
Sommige mensen zullen die ont
wikkeling vertalen in meer vrij
heid, voor anderen betekent het
de beperking datje niet meer zo
veel mag werken als je wilt".
Mevrouw Hagenaars brengt
het werken van vrouwen ter
sprake. "Dat is in Nederland pas
laat op gang gekomen. Wordt dat
tegenwoordig vanzelfsprekend
gevonden en laat de thuissituatie
dat wel toe? En hoe zit het met
de familiebanden. Vroeger wa
ren die banden nauwer, maar of
ze als steun dan wel als knellend
werden ervaren, is voor mij niet
duidelijk. Wekelijkse bezoeken
aan familieleden werden nor
maal gevonden, maar misschien
had men er wel een hekel aan".
Via de enquête hopen de on
derzoekers op tal van terreinen
een beter inzicht te krijgen. Me
vrouw Hagenaars somt nog het
één en ander op. "Worden zaken
die door politici als verworven
heden naar voren worden ge
bracht - inspraak, onderne
mingsraden en dergelijke - ook
als verworvenheden ervaren?
Waardeert de oudere generatie,
die nog een tijd zonder inspraak
heeft meegemaakt, het meer?
Vindt de generatie die ermee is
opgegroeid het zo vanzelfspre
kend dat men er bij lange na niet
mee tevreden is? Of leeft die me
dezeggenschap misschien hele
maal niet bij de mensen?"
Overtredingen
"En in hoeverre vinden men
sen het acceptabel om de wet te
overtreden? De wet is per slot
van rekening de weerslag van
wat wel en wat niet is toegestaan.
Zoals bekend lopen mensen qua
gedachten en gedragingen vaak
vooruit op wetswijzigingen.
Soms zie je massale overtredin
gen. Het kraken van huizen, het
overschrijden van de maximum
snelheid, het zwartrijden in tram
en bus, het zwarte werk circuit.
Hoe vaak moet je fiets gestolen
zijn om er zelf één te gaan ste
len?"
Van de Vall: "Je hebt een
Prof. Bernhard van Praag: leeftijd
heel belangrijk.
maatschappelijk vrijheidsbegrip
en een by de wet vastgelegd
geïnstitutionaliseerd vrijheids
begrip. Die twee moeten elkaar
natuurlijk wel voor een flink deel
overlappen, anders krijg je des
integratie en chaos". Mevrouw
Hagenaars: "Hoe meer die twee
uiteenlopen, des te meer overtre
dingen kun je constateren. Men
gaat vergelijkingen trekken in de
trant van: waarom mag hij wel
belasting ontduiken en zou ik
niet mogen zwartwerken?
Dat de uitkomsten van de en
quête 'gekleurd' zullen zijn door
de bevindingen en gebeurtenis
sen in de recente, economisch
minder florissante jaren, achten
de drie wetenschappers aller
minst bezwaarlijk.
Van de Vall: "Vrijheidsbele
ving is geen star ding, het heeft
natuurlijk te maken met de tijd
waarin je leeft". Van Praag: "Ui
teraard vormen de uitkomsten
een weerslag van de huidige om
standigheden. Ze vormen een in
teressante weerspiegeling van de
gevoelens die momenteel in de
maatschappij leven. Eigenlijk
zou er regelmatig via dit soort
onderzoeken de vinger aan de
pols moeten worden gehouden".
Brieven
Mevrouw Hagenaars: "We me
ten ook niet de objectieve
werkelijkheid van de afgelopen
jaren. Wat we willen weten is hoe
mensen op dit moment tegen het
verleden aankijken en hoe ze
zich nü voelen. De antwoorden
die de mensen op de enquêtevra
gen geven, hoeven ze niet toe te
lichten. Het mag wel als men
daartoe de behoefte voelt. Bege
leidende brieven die mensen wil
len sturen om hun standpunten
te verklaren, ontvangen we
graag. Hoe meer respons, hoe be
ter. En om misverstanden te
voorkomen, wil ik nadrukkelijk
opmerken dat iedereen aan de
enquête kan meedoen, ouderen,
middelbaren, maar ook jonge
ren. We zijn in alle reacties geïn
teresseerd".
Van de Vall: "De enquête is
naar mijn mening van politiek
belang. Politici houden wel de
gelijk rekening met onder de
mensen levende gevoelens".
Van Praag "Overigens is de
enquête niet bedoeld als politiek
drukmiddel. Je moet het meer
zien als een neutraal instrument,
waarvan de informatie interes
sant is voor de beleidsmakers.
Daarom is het uitermate nuttig
voor lezers om mee te doen. Hier
heeft men nu eens een goede mo
gelijkheid om z'n stem te laten
horen".
Drs. Aldi Hagenaars: wel of niet
verbieden?
