'Een huis voor het Woord'
ëji 1
lv#3' -luft; cA
Werkloosheid predikanten zal licht toenemen
Fraai kijk- en leesboek over het protestantse kerkinterieur
TT
n
K sfe.
1;
■W-W Ij it'FI i.
ff
AU
Lastige luis in kerkelijke pels
ZATERDAG 8 DECEMBER 1984
GEESTELIJK LEVEN
PAGINA 11
f
i 'S
1 i
t
- Wijf]} Jpi f
fel" Hf' --K;' -|U.'
'ii..
Het interieur van de kerk in Otterlo.
Bij de Staatsuitgeverij in Den
Haag is een prachtig lees- en kijk
boek verschenen over het protes
tantse kerkinterieur in Nederland
tot 1900. Het is een produktie van
het Kunsthistorisch Instituut van
de Vrije Universiteit in Amster
dam en de Rijksdienst voor de Mo
numentenzorg in Zeist.
Velen hebben er met grote toe
wijding en kennis van zaken aan
meegewerkt. C. A. van Swigchem,
T. Brouwer en W. van Os compo
neerden alle gegevens, foto's en te
keningen tot een geheel, dat 'voor
allen die belangstelling hebben
voor oude kerkgebouwen' bijzon
der interessant en boeiend is. Die
groep belangstellenden is blijk
baar groot genoeg om bij het ma
ken van zo'n boek de verleiding te
weerstaan uitstapjes naar allerlei
nevengebieden te maken. De sa
menstellers hebben hun opzet
geen moment uit het oog verloren.
Van Swigchem, vroeger hoofddi
recteur van Monumentenzorg,
nam de tekst voor zijn rekening,
Brouwer de tekeningen en Van Os
de documentatie.
Het boek heeft als titel 'Een huis
voor het Woord'. De bedoeling van
de makers was, zoveel mogelijk
verantwoorde informatie over dit
onderwerp bijeen te brengen in
een hanteerbare en betaalbare
vorm. Een boek waar men voor
zijn plezier in bladert en leest.
Streven naar volledigheid zou
dwaas zyn geweest. Daarvoor is
het terrein veel te uitgestrekt. Zo
wel bij de afbeeldingen als bij de
beschrijvingen moest heel veel
worden weggelaten. De samenstel
lers noemen hun boek dan ook een
'schets'. Zij kozen het jaar 1900 als
afsluiting van het behandelde tijd
perk, al houdt de geschiedenis van
het protestantse kerkinterieur daar
natuurlijk niet op. Er is een be
zienswaardig vervolg. Ook moder
ne inzichten over liturgie, restaura
tie en stijl moesten buiten be
schouwing blijven.
Het onderwerp is behandeld in
de breedte. Er zijn voorbeelden ge
kozen uit het hele land, waarbij
ook ruime aandacht wordt ge
schonken aan verschillende pro
testantse stromingen, zoals luthers
en doopsgezind. Het hervormde
aandeel overheerst, maar dat is lo
gisch, omdat in die sector verre
weg de meeste oude kerkgebou
wen worden gevonden.
De makers hadden ook oog voor
de 'diepte': het gebruik van de
kerkgebouwen, de historische ach
tergrond daarvan en de kunsthisto
rische betekenis van het interieur.
Behalve uit kerkarchieven werden
ook gegevens gehaald uit stadsbe
schrijvingen, kronieken, encyclo
pedieën, naslagwerken en diverse
verhandelingen.
Na een eerste verkenning vraagt
het boek achtereenvolgens aan
dacht voor de oorsprong van de
protestantse eredienst, de diversi
teit van de stromingen binnen het
Samenstelling
van deze pagina:
S. J. de Groot
Nederlandse protestantisme, het
karakter van de eredienst, het ge
bruik van het kerkgebouw (dat ui
teraard samenhangt met het litur
gische karakter ervan), de kerkin
richting, de manier waarop het in
terieur in de loop der eeuwen werd
verrijkt (met doophekken, preek
stoelen, beschilderde schotten.
wets-, tekst- en gedenkborden en
zovoort) en de veranderingen die
zich in dat interieur na verloop van
tijd hebben voorgedaan. Verschil
lende onderdelen van het interieur
worden in afzonderlijke hoofd
stukken nader onder de loep geno-
Tekst en beeld vullen elkaar
steeds aan. Elke dubbele pagina
behandelt een apart onderwerp,
waarbij woord en afbeelding naast
elkaar staan, soms met citaten ter
aanvulling. Aan de voet van zo'n
pagina wordt de lezer verwezen
naar bladzijden waar verwante the
ma's aan de orde komen. Achterin
het boek staan registers voor lezers
die iets over een bepaald onder
werp willen nakijken. In overeen
stemming met de bedoeling van
het boek is die bibliografie breed
opgezet.
De vraag mag worden gesteld,
waarom in dit boek dat toch gaat
tot 1900 - het kerkinterieur van de
afgescheidenen en gereformeer
den geheel ontbreekt. Dat interieur
is langzamerhand ook 'historisch'
geworden. Het is karakteristiek,
zeker voor de tweede helft van de
vorige eeuw.
Als voorbeeld kan de nu vrijge-
maakt-gereformeerde kerk aan de
Herengracht in Leiden worden ge
noemd, die onlangs met subsidie
van de overheid werd gerestau
reerd juist omdat ze zo markant het
type 'Doleantiekerk' vertegen
woordigt. Een dubbele pagina met
representatief gereformeerd foto
materiaal had er in een boek over
het protestantse kerkinterieur toch
wel af gekund.
Een paar keer wordt verzuimd,
in het bijschrift bij een foto te ver
melden wat er met een kerk later is
gebeurd. Zo begint het boek met
een fraaie foto van de kerk in Maas
land, maar daar staat niet bij, dat
Oud offerblok
dit centraal ingerichte interieur
(preekstoel in het midden en alle
stoelen en banken eromheen) na
de allesverwoestende brand van
kort na de oorlog grondig werd ge
wijzigd. Wie daar nu komt, mis
schien geïnspireerd door dit boek,
treft een heel andere situatie aan,
met de preekstoel op een hoek van
het koor en alle zitplaatsen daar
heen gericht (lengte-as).
En de kerk van Oude Niedorp
bestaat helemaal niet meer. Na de
brand van enige jaren geleden, die
slechts schamele muurbrokken
overliet, bleek herbouw niet moge
lijk en ook niet nodig, gezien de
combinatie van de kerkelijke ge
meente met Nieuwe Niedorp, waar
al een kerk staat.
Dan nog een foutje: het vierde in
terieur op pagina 196 stelt niet de
kerk van Wijk in Noord-Brabant
voor, maar van Wijhe in Overijssel.
Dit zijn maar een paar opmerkin
gen bij details. Wie zich op een of
andere manier - bouwkundig, his
torisch, kunsthistorisch, kerkelijk
of godsdienstig - tot het oude
kerkgebouw voelt aangetrokken,
komt in dit voorbeeldig verzorgde
boek - waaraan een aantal jaren is
gewerkt ruim aan zijn/haar trek
ken. Er staat vrijwel alles in wat be
langstellenden er in grote lijnen
van willen weten.
('Een huis voor het Woord', Staats
uitgeverij Den Haag, 326 bladzijden,
49,50).
Discriminatie. De hervormde
Raad voor de zaken van Kerk en
Gezin en de hervormde Raad voor
de zaken van Kerk en School heb
ben elk in een afzonderlijke brief
het CDA-bestuur gevraagd, niet te
aanvaarden dat homofielen op
grond van levensbeschouwelijke
overtuiging worden gediscrimi
neerd. De brieven zijn verzonden
naar aanleiding van het ontwerp
voor een resolutie over homofilie,
dat de CD A-partij raad op 15 de
cember zal bespreken. Daarin
wordt een beroep op het evangelie
aanvaard als grond om mensen we
gens homofiele geaardheid niet in
een bepaalde functie aan te stellen.
De Raad voor Kerk en Gezin
geeft in overweging, de meest ge
schikte kandidaat bij een bepaalde
vacature in aanmerking te laten
komen. De Raad voor Kerk en
School vraagt het CDA-bestuur
een duidelijke keus te maken voor
de homofiele medemens in het
christelijk onderwijs.
Doodvonnis. Het bestuur van
de Raad van Kerken in Nederland
heeft minister Van den Broek van
buitenlandse zaken gevraagd, bij
de Indonesische regering te pleiten
voor het veranderen van het dood
vonnis voor een aantal gevangenen
in levenslange gevangenisstraf. De
raad wijst speciaal op het lot van
twee mensen die ter dood zijn ver
oordeeld wegens vermeende be
trokkenheid bij politieke gebeurte
nissen in en na 1965.
In tegenstelling tot West-Duitsland
- waar sprake is van een overvloed
aan theologen komt het pro
bleem van de werkloze predikan
ten in Nederland nog maar zelden
voor. Maar het is, volgens ds. C.
Blomaard (Den Haag), niet on
denkbaar, "dat ook wij in de nabije
toekomst met dit verschijnsel te
maken krijgen". Hij is secretaris
van de Bond van Nederlandse Pre
dikanten en verwacht een lichte
toeneming van de werkloosheid in
de komende jaren.
Blomaard noemt in het blad
'Woord en Dienst' vier oorzaken.
De eerste is, dat het aantal aan
komende predikanten zo toeneemt
•dat ze niet allen tijdig een beroep
van een gemeente krijgen. Het
werk in ziekenhuizen, inrichtingen
van justitie, de krijgsmacht en
scholen zou weieens eerder kun
nen af- dan toenemen. Het aantal
predikantsplaatsen daalt ook, zij
het langzamer dan was verwacht.
Een prognose voorspelt in de ko
mende jaren een overschot aan
kandidaten.
Een andere oorzaak ziet ds. Blo
maard in de 'merkwaardige positie
van de parttimers'. Het beroep op
hen is voor een bepaalde periode
uitgebracht. Over verlenging van
die periode moet tevoren overleg
worden gepleegd, waarbij de ge
meente niet tot verlenging ver-'
plicht is. Dus kan de parttime-pre
dikant op straat komen te staan.
Dan is er geen andere 1
ning dan de algemene bijstands
wet. Wel heeft hij of zij in de actie
ve periode het inkomen zien ver
minderen door sociale premies en
dergelijke, maar als puntje bij paal
tje komt is er voor de werkloos ge
worden parttimer geen WW-uitke-
ring. "Bij een toenemend aantal
parttimers zal deze kant van hun
rechtspositie nader bekeken moe
ten worden", schrijft ds. Blomaard.
Het moderamen (bestuur) van de
hervormde synode heeft hier oog
voor. Daar is het getal part-timers
het grootst.
Hulpeloos
Een derde oorzaak is dat ge
meenten niet langer in staat zijn
hun predikant te betalen. Het ver
schijnsel van de part-timer ver
sluiert dit probleem enigszins. Zo
lang de mutatiemogelijkheden
voor de predikanten nog ruim wa
ren, konden zij een onvermogend
geworden gemeente vrij gemakke
lijk inruilen voor een andere. Maar
als het beroepingswerk gaat stag
neren, wordt die uitwijk geblok
keerd.
De vierde oorzaak van werkloos
heid hebben predikanten aan zich
zelf te wijten. Zij hebben het dan
zo bont gemaakt, dat ze uit hun
ambt worden ontzet. Een onvrij
willig werkloos geworden werkne
mer komt niet in aanmerking voor
een WW-uitkering. Daar moeten
ook predikanten rekening mee
houden. In de Gereformeerde Ker
ken bestaat de mogelijkheid dat de
kerk toch zo-iemand nog even
helpt met een overbruggingsuitke
ring om een andere baan te zoeken.
"Werkloze predikanten die in de
kerk voorlopig niet terecht kunnen
zijn vrij hulpeloze wezens", schrijft
ds. Blomaard. De Bond van Neder
landse Predikanten heeft aandacht
in de kerken voor dit probleem ge
vraagd. Zijn secretaris: "Het heeft
vele kanten en mag niet onbespro
ken blijven".
Ds. Blomaard besluit zijn ver
haal in 'Woord en Dienst' met het
advies, zich nu reeds te bezinnen
op een situatie waarin werkloos
heid onder predikanten duidelij
ker vorm gaat
"Nederland functioneert niet al
leen wat betreft de ontwikkeling
van het katholicisme maar ook ten
aanzien van de joods-christelijke
betrekkingen als een verschrikke
lijk lastige luis in de pels van de
wereldkerk". Dat zegt de theoloog
dr. Hans Jansen, vroeger predikant
in Noordwijk en schrijver van het
standaardwerk 'Christelijke theo
logie na Auschwitz' (waarvan deel
twee op het punt van verschijning
staat).
Ondervraagd door het Nieuw Is-
raelitisch Weekblad, met als inzet
een mogelijke ontmoeting van de
joodse gemeenschap met de paus
in mei volgend jaar, vreest Jansen
een negatief resultaat als de paus
voorbijgaat aan de schuld van de
kerk aan het antisemitisme. "Dan
zal de joodse gemeenschap op
nieuw worden bevestigd in haar
overtuiging dat de kerk schuld zal
blijven ontkennen". "Dan wordt
de hoop op een werkelijke dialoog
de bodem ingeslagen". "Het be
zoek mag niet aan de beleefdheid
worden opgeofferd".
Als de paus vindt, dat de kerk in
haar theologie en beleid niet mede
plichtig is aan Auschwitz, dan
moet hij dat uitleggen, vindt Jan
sen. Tot nu toe heeft de Rooms-Ka-
tholieke Kerk het antisemitisme
op rekening geschreven van indivi
dueel falen. Volgens dr. Jansen is
het Vaticaan geweldig geschrok
ken van de reactie van de Neder
landse joden op de uitnodiging,
omdat in andere landen een derge
lijk contact nooit gepaard is ge
gaan met discussies.
Beroepen. Hervormde Kerk:
beroepen te Kinderdijk A. van de
Beek Genemuiden; aangenomen
het beroep tot pastoraal-missionair
predikant te Rotterdam-Delfsha-
ven kandidaat W. L. Terlouw
Utrecht, naar Numansdorp E. J.
Bos Hattem, naar Deurne-Asten-
Helenaveen-Someren (bijstand in
het pastoraat) M. S. J. de Jong, aan
staand emeritus-predikant te Mij
drecht.
Doopsgezinde Broederschap:
aangenomen de benoeming tot
pastoraal werker (deelwerk) te
Steenwijk mevrouw Ch. Elema
Nieuw-Vennep.
Pausbezoek. In verband met
de voorbereidingen van het paus
bezoek zal pater Roberto Tucci vol
gende week vier dagen in Neder
land verblijven. Tucci is directeur
van Radio Vaticana en 'reisleider'
van de paus. Onder meer zal hij
met het dagelijks bestuur van de
Stichting Pausbezoek de plaatsen
bezoeken, die in het programma
zijn opgenomen. Deze week was
Tucci voor hetzelfde doel in België
en Luxemburg.
LEIDEN: Herv. Gem. Hoogl. kerk 10 ds.
Pannekoek, 11.45 studentenekklesia;
Marekerk 10 ds. De Jong,5 ds. Smaling,
Rijnsburg;
Maranathak. (L. Morsweg) 10 ds. Kool
stra, ha;
Oecumenische geloofsgemeenschap De
Reger'
sius, 1
Well;
Bethlehemk. (Driftstr.) 10 ds. v. Achter
berg, opendeurdienst, mmv combo
'Dawwagiem' V.schoten;
Bevrijdingsk. (Montgomerystr.) 10 ds.
Rietveld, 5 ds. Koolstra;
Vredesk. (Burggravenl.) 10 ds. Nauta;
Petrakerk (Surinamestr.) 10.30 hr. K. J.
v. Boggelen, dovendienst;
Waalse kerk (tijdel. Rapenburg 6): 10.30.
Jeugdkapel Vredeskerk 10; jeugdkapel
Bevrijdingskerk 10.30.
Acad. Ziekenhuis 9 rk. dienst, 10.15 ds.
Bovenberg en mevr. ds. v. Beinum, ha;
Diakonessenhuis 10.30 hr. H. J. v. Straa-
len, elke zat. 10.30 rk. dienst;
Endegeest: zie Oegstgeest.
Geref. Kerk: Vredeskerk zie herv. gem..
Petrak. (Surinamestr.) 10 dr. v.d.
Zwaan, 10.30 hr. K. J. v. Boggelen, do
vendienst;
Oude Vest 10 dr. Vlym;
Maranathak. (L. Morsw.) zie herv. gem.;
Bevrijdingsk. (Montgomerystr.) zie
herv. gem.;
bejaardenhuis Groenhoven 10 mevr. ds.
Jacobi-v. Duijn, L.dorp;
Merenwijk: zie herv. gem.
Wijk Stevenshof, gebouwtje 'Dijkhof
(Rijndijk): 10 kand. H. P. de Roest.
Geref. K. Vryg. (Herengr.): 10 en 5 ds.
Houtman.
Chr. Geref. K. (Steenschuur): 10 en 5 ds.
Den Hertog.
Geref. Gem. (N. Rijn): 10 ds. Boogaard,
4.30 ds. Kuyt.
Geref. Gem. in Ned. (Bethl.kerk
Driftstr.): 11.30 en 5.30.
Evang.-Luth. Gem. (Hoogl. Kerkgr.): zie
doopsgez.-remonstr. gemeente.
Doopsgez.-Remonstr. Gem. (Lokhorstk.
Pieterskerkstr 10.30 samen met luth.
gem., ds. Koek en ds. Mostert, gezins-
dienst.
Baptistengem. (O. Rijn 3): 10 ds. Bos
veld.
7.45 r
Zendingswerk Middemachtsroep (Zoe-
terw.singel 21): 5 hr. De Leeuw.
Evangeliecentrum (Zylsingel 2): zo. 10
en wo. 8 hr. Zijlstra.
Pinkstergem. (O. Vest 13): 10 hr. Elker-
Leger des Heils (hoek Vestestr./Groe-
nest.): 10 heiligingssame'nk.. 7 verlos-
singssam.
Njeuw-Apost. Kerk (H. Rijnd. 24): 9.30
en 4. wo. 8.
Zevendedagadventisten (Ontmoetings-
kerk Voorschoten): elke zat. 9.45 bijbel
studie, 10.45 predikdienst.
Christelijke Wetenschap (Steensch. 6):
10.30.
Kerk van J. Chr. v.d. Heiligen der L. Da
gen (BrahmsL): 9.30, 10.30 en 11.20.
Oud-Kath. K. (Zoeterw.singel): zat. 7.
Rooms-Kath. K.. Haagweg zat. 7, zo. 9
en 10.45;
Herensingel zat. 7, zo. 9.30 en 11;
Rijndijk (Leiden-V.schoten) zat. 7, zo.
9.30 en 11.30;
Steenschuur zat. 7, zo. 8.30, 10, 11.30, 6
en 7 (lof);
Boshuizerkade zat. 7, zo. 9.30 en 11,
Lammenschansweg zat. 7, zo. 9 en 10.30;
Haarl.straat zat. 7, zo. 9.30, 10.45 en
H. Rijndijk (zie Zoeterwoude).
ABBENES: Herv. Gem. 9.30 d
Chr. Geref. Kerk: 9.30 leesdienst, 3.30
ds. v. Amstel, Ede.
Rk Kerk: zat. 7, zo. 10.30.
ALPHEN AAN DEN RIJN: Herv. Gem.
Adventskerk 10 ds. De Jonge, 5 ds. Bo-
gers; Kruiskerk 10 ds. Bogers; Op-
st.kerk 10 ds. v.d. Heiden, 6.30 ds.
Bouw, Oud-Loosdrecht; Nabij 10 jeugd
kapel; G. Herderkerk 10 ds. Verheul, ha,
6.30 ds. Mulder, ha; De Bron 9.30 ds. Ta-
selaar, ha, 10.15 ds. Nieuwenhuis, ha,
6.30 ds. Nieuwenhuis, ha; Ashram
(Marsdiep) 10 ds. Mulder, ha; Ouds-
hoornse kerk 10 ds. Ouwendijk, mmv
kinderkoor; Sionskerk (Planetensingel)
9.30 hr. W. Groenenboom, Capelle a.d.
IJssel, 6.30 ds. Geluk, Baarn.
Geref. Kerk: Mar.kerk 10 en 6.30 ds. Wil
schut; Salv.kerk 10 ds. Rietveld, Zoeter-
meer, 6.30 ds. Couvee. Voorburg.
Geref. K. Vrijg. (aula chr. techn. school):
9.30 ds. Spijker, 5 ds. Sliggers.
Ned. Geref. Kerk (school Willemstr.):
9.30 ds. Blokhuis, Schiedam, 4.30 ds. M.
de Jong.
Chr. Geref. Kerk: 9.30 dienst, 2.30 ds.
Blom. 11 dec. 7.30 ds. Tanis.
Oud-Geref. Gem. (Hooftstr. 240): 9.30 en
4.
Bapt.gem. (Molenwerfstr. 1): 10 en 6.30
ds. Koekkoek.
Bapt.gem. Noord (school Kalkovenw
62): 10 hr. v. Gemeren, 6.30 hr. Vork.
VoUe-evang.gem. ('De Ark', Pr. Hen-
drikstr. 54): 10 hr. v.d. Hoorn.
Pinkstergem. (school Batenstein 16): 10.
Leger des H. (Corn, de Vlamingstr): 10
en 6.30.
Rk Kerk: Bonifaciusk. zat. 7, zo. 9.45 en
11.30;
Piusk. zat. 7. zo. 9 en 10.30;
De Bron zat. 7, zo. 9 en 11.30.
BENTHUIZEN: Herv Gem. 9.30 kand.
Hoek, Alblasserdam, 6 ds. Exalto.
Geref. Gem. 9.30 leesdienst. 7 ds. De
BODEGRAVEN: Herv. Gem. Dorps
kerk 10 ds. Wieman, 6.30 ds. Jansen,
Gouda;
Salv.kerk 10 ds. Richter, 6.30 ds. v.d.
Hoef;
Bethl.kerk 10 ds. v.d. Hoef. 6.30 ds. Wie-
Geref. Kerk: 10 ds. Elderman, 7 ds.
Schoep, Gouda.
Geref. K. Vrijg. (Ichthusk.): 9.30 en 4.30
ds. Bac.
Evang.-Luth. Gem.: 10.30 mevr. H. W.
Muller, A.dam.
Rk Kerk: zat. 7. zo. 8.30 en 10.
BOSKOOP: Herv. Gem. Dorpskerk 9.30
ds. Vlasblom, 6.30 ds. Romein, Ede;
De Stek 9.30 ds. v.d. Pol.
Geref. Kerk: 9.30 en 5 ds. Hagen, Wes
tendorp.
Chr. Geref. Kerk. 9.30 en 5 ds. Ribbers.
Geref. Gem.: 9.30 leesdienst, 3.30 ds.
Rietdijk.
Rk Kerk: zat. 5.30 (De Stek) en 7. zo. 9.30
en 11.
HAZERSWOUDE: Herv. Gem. 9.30 en
6.30 ds. De Graaf.
Geref. Kerk: 10 ds. Ferwerda, S.heim, 5
ds. Snel, Rijnsburg.
Rk Kerk: dorp zat. 7, zo. 9.30 en 11.30;
Anker zat. 7, zo. 8.45 en 11.15;
Rijndijk zo. 10.
ds. Rothfusz, ha.
Geref. Kerk: 10 ds. v.d. Wal, ha.
Rk Kerk: Mart. zat. 7, zo. 9 en 11.
Jozefk. zat. 7, zo. 10 en 11.30.
HOOGMADE: Herv. Gem. 10 ds. Boon-
DE KAAG: Herv. Gem. 10 ds. Kolde-
10.
Rk Kerk:
KATWIJK AAN DEN RIJN Herv
Gem. Dorpsk. 10 ds. Aarents. 6 ds. Boer;
Ontm.kerk 10 ds. Boer, 6.30 hr. Hoffe-
naar. Voorhout, interk evangelisatie-
Ver. ter voorbereiding van een herv.
deelgemeente 'De Rank' te Katwijk (au
la P Groen-college): zie Katwijk aan
Zee.
Geref. Kerk: 10 hr. Brouwer. 5 ds. v.
Breevoort.
Rk Kerk: zat. 7. zo. 9.30 en 11.15.
KATWIJK AAN ZEE: Herv. Gem. N.
Kerk 10 ds. Vroegindewey, 6 ds
Schuurman,
O. Kerk 10 ds. Driebergen, 6 ds. v. Slie-
dregt;
Ichthusk. 10 ds. v. Roon, 5 ds. De Jong;
Pnielk. 9.30 ds. v. Sliedregt, 6 ds. Drie
bergen;
aula Bestevaer-mavo (Rynsoever) 10 ds.
Smaling, Rijnsburg.
1 Beid.
deelgemeente 'De Rank' te Katwyk (au
la P. Groen-college): 10 ds. v.d. Steen,
Geref. Kerk: Vr.kerk 10 ds. v. Breevoort,
5 ds. Koster;
Triumfatork. 10 ds. Koster, 6.30 zie Ont-
moetingskerk.
Geref. K. Vrijg.: 10.15 en 3.30 ds. Heida.
Ned. Geref. Kerk 8.45 ds. M. de Jong,
Alphen, 7 ds. Janse.
Chr. Geref. Kerk: 10 en 5 ds. Slagboom.
Vrije Chr. Geref. Gem. (Unizaal): 10 en 5
ds. v.d. Belt.
Geref. Gem. (Remisestr.): 10 en 5.
Geref. Gein. in Ned. (Louwestr.): 10 en
5.
Volle-evang.gem. ('Tripodia'): 9.45.
Onafh. baptistengem. (Sluisweg 16). 10
ds. W. van Reijn, Kerkrade.
KOUDEKERK AAN DEN RIJN: Hen'
Gem. 10 ds. Lapré, 7 zie geref. kerk
Geref. Kerk: 10 dr. Bade, 7 ds. Lapré
LEIDERDORP Herv Gem. en Geref.
Kerk Dorpsk. 10 ds. Knorth, ha, 3 ds.
Bovenberg, Leiden, met gehandicapten,
6.30 mevr. ds. Westera;
Hoofdstr. 10 ds. v. Loenen, ha.
Scheppingsk 9 en 10.30 (jongeren-
dienst) ds. v.d. Born.
Leythenrode 10 ds. De Leeuw,
Elis.ziekenhuis 9.30 hoogmis, 10.45 ds.
Brommet.
Bapt.gem. (wijkgeb. Zijlkw.) 10.
Rk Kerk: zat. 7. zo. 10 en 11.30.
LEIMUIDEN: Herv. Gem 9.30 ds v.d
Staat, Uithoorn.
Geref. Kerk: 9.30 ds. v.d. Kooi, 7 ds. Bos
wijk, Lisse.
Rk Kerk:
i. 7.30. 9.30 en 11.15.
LISSE: Herv. Gem. Dorpskerk 10 ds. 't
Hooft. 7 ds. De Gelder;
Pauluskerk 10 ds. De Gelder, ha
Geref. Kerk: 10 ds. Boswyk. 5 ds. Aal-
ders, Woubrugge
Geref. K. Vrijg.: 8.45 en 4.30 stud. Dron-
kers. Kampen.
Ned. Geref. Kerk (Salvatori) 9 ds. v. Dy-
ken, 3 ds. Stui, Kampen.
Chr. Geref. Kerk: 10.30 en 4.30 ds. v Dij-
Geref. Gem.: zo. 10 en 4 en wo. 7.30 ds.
Hakkenberg.
Rk Kerk Agathakerk zat. 7. zo. 10 en
Poelpolder zat. 7, zo. 9 en 11.30;
Mariakerk zat. 7, zo. 8.30, 10 en 11.45;
Engelbew. zat. 7, zo. 9.30, 10.30 en 5.45.
kerk.
Chr. Geref. Kerk: 9.30 leesdienst, 2.15
ds. Roos.
Remonstr. Gem.: 10 prof. dr. Andriaan-
Evang. gem. (Kruispunt, Kennedyl. 33):
9 en 10.45, 4.30 in-
NIEUWVEEN: Herv. Gem. 9.30 ds. De
Graaff, 6.30 ds. Ouwendijk, Alphen.
Geref. Kerk: 9.30 ds. Snel, Rynsburg, 7
ds. Wattel, Hoofddorp.
Rk Kerk. zat. 7, zo. 9 en 11.
Geref. Kerk: 9.30 ds. Wijngaarden, 4,30
ds. Rang.
Chr. Geref. Kerk: 9.30 en 4.30 ds. Visser.
Rk Kerk: zat. 7, zo. 10.
NOORDEN. Herv. Gem. 9.30 en 7 ds.
Geref. Kerk (W. Verlaat): 10 hr. v. Wal-
linga, L.dorp, 7 ds. Fernhout, Alphen
NOORDWIJK Herv Gem Voorstr-
.(Binnen) 10 ds. v.d. Lee, 5 kand. Kir-
penstein; geref. k. Vinkenl. 7 ds v.d.
Lee; Sole Mio 9 ds. v.d. Werff, Voorhout;
Hoofdstr. (Zee) 10 ds. Jansen, Leiden. 5
ds. Kuiper;
De Rank (Golfbaan) 10 ds. v. Eijk, Gou-
Geref. Kerk: Hoofdstr. (Zee) 10 ds. Kui
per, zie ook herv. gem
Vinkenl. (Binnen) 10 ds. Elgersma. 7 ds.
■v.d. Lee;
Stichtmgskerk 11.15 ds. Elgersma
Woensdag 12 dec. 7.30 m herv k Hoofd
str. geref-herv.-rk adventsdienst
Rk Kerk Zee zat. 7. zo. 9.30 en 11.
Binnen zat. 7, zo. 8. 10 en 11.30.
NOORDWIJKERHOUT Dorpsk. 10
mevr. ds. v.d. Mey.
Rk Kerk: Victork. zat. 7. zo. 9.30 en 11;
Jozefk. zat. 7. zo. 9 en 10.30;
De Zilk zat. 7, zo. 10 en 11.30.
OEGSTGEEST: Herv. Gem. Groene of
Will.kerk 10 ds. Kooman;
Pauluskerk 10 ds. Vegter;
Gemeentecentrum (Lytw.) 10.30 prof
dr. Leertouwer, 7 ds. Heemskerk.
Geref. Kerk: 10 ds. Heemskerk
Geref Kerk Vryg. (aula Dr. Schilder
school): 9 ds. Blijdorp, Wageningen. 5
ds. Roosenbrand. R.dam.
Ned. Geref. Kerk (Gem.centrum): 8.45
en 4 ds. De Lange.
Van Wijckerslooth: 4 ds. Kooman.
Endegeest: 10 pater Boshouwers.
Volle-evangeliegem. (Gem.centrum): 4
Rk Kerk Will.kerk zat. 7. zo. 9 en 10.30.
Geref. Kerk: 9.30 ds. De Korte. 5 ds.
Rk Kerk: zat. 7. zo. 9.30 en 11.30.
ROELOFARENDSVEEN Rk Kerk
Mar Pres. zat. 7. zo. 9 en 11;
Petrus-B. zat. 7. zo. 9.30 en 11.30
RIJNSBURG: Herv. Gem. Laurentius-
kerk 9.30 kand. Paap. Utrecht, 5 ds. v
Niel;
Bethelkerk 9.30 ds. v. Niel
Geref. Kerk: Petrak. 9.30 ds. Baayen, 5
ds. Ribberink;
Imm.kerk 9 en 10.30 ds. Cziria, 5 ds.
Damsma, jeugddienst,
Mar.kerk 9.30 ds. Damsma, 5 ds.
Baayen.
Geref. Kerk Vrijg.: 10 en 5.15 ds. Grut-
Chr. Geref. Kerk: 9.30 en 5 ds. v. Sorge.
Evang, Christengem. (aula mavo): 10 br
H. de Raaf, Leiden.
Rk Kerk: zat. 7, zo. 10.30.
ha.
Geref. Kerk: 10 ds Baas, ha. 7 zie herv
gem.
Chr. Geref. Kerk: 10 en 5 ds Aarnoudse.
Ned. Prot. Bond (Jul.laan 17): 10.30 ds
Blaauw, A.dam.
Rk Kerk: zat. 7. zo. 9.30 en 11
TER AAR: Herv Gem. 9.30 ds. Klein
Kranenburg, 6.30 ds. Koelewyn.
Geref. Kerk: 9.30 ds. Broer, 6.30 ds. Jas
pers Focks.
Rk Kerk: Aardam zo. 9 en 12.
kerk Langeraar zat. 7, zo. 9.30 en 11.30
VALKENBURG. Herv Gem. 10 prof.
v.d. Beek. 6.30 kand De Boer (Valken
burg).
Geref. Kerk 9 30 en 6.30 ds. Oegema, ha.
Geref. K. Vryg.: 9.30 leesdienst. 5 ds.
Heida.
VOORHOUT: Herv. Gem. 10 ds. C. J. de
Jong
Rk Kerk: zat. 7. zo. 9. 10.30 en 11.45.
VOORSCHOTEN. Herv. Gem. Dorps
kerk 10 ds. v. Leusden. Leidschendam,
7 oecum. zangdienst. ds. De Zeeuw,
De Ontmoeting (Noordhofland) 10 ds.
v.d. Schoot; 'De Ark' (Leidseweg 31) 10
jongerendienst.
Hulp en Heil (Schakenbosch) 10 ds.
Lentz, ha.
Herv evang. op geref. grondslag (aula
Lucas-college, Beeth.laan): 9.30 ds. G.
Jansen, Werkhoven, 4.30 ds. De Vos,
A.dam.
Geref. Kerk: 10 ds. De Zeeuw, zie ook
herv. gem.
Geref. K. Vryg. (Bachlaan): 10.30 en 5
ds. Blydorp.
Aulagemeenschap Noordhofland: 10.30
woorddienst.
Rk Kerk: Laur.kerk zat. 7, zo. 11.30;
M. Godskerk zat. 7, zo. 10.
British School in The Netherlands (Jan
van Hoofl. 3): 10.15 anglicaanse dienst.
WADDINXVEEN Herv. Gem. Brugk.
9.30 ds. Geluk, Woerden. 5 ds. Vroegin
dewey, A.foort;
Hoeksteen 9.30 ds. Goossen, 6.30 ds.
Kunz, Dordrecht,
Bethelk. 9.30 ds. Maasland, 5 ds. Goos-
Imm.kerk 10 ds. Hulst, 5 ds. v. Itterzon.
Gouda.
Geref. Kerk: Kruisk. 9.30 ds. De Moor, 5
ds. Schoep, Gouda;
Ontm.kerk 10 prof. mr. Reugebrink,
Leiderdorp.
Rk Kerk: Victork. zat. 7, zo. 10; Ont
m.kerk zat. 7, zo. 11.45.
WARMOND: Herv. Gem. 10 ds. Den
Tonkelaar, Geldermalsen.
Rk Kerk zat. 7, zo. 8.30, 10 en 11.30.
WASSENAAR Herv. Gem. Dorpsk. 10
ds. Steenstra, 4.30 ds. Wolters,
Kievietk. 10 dr v. Bruggen,
Messiask. 10 ds. v Waasbergen,
Dorpscentrum 9.30 drs. Paul. Zoeter-
Geref. Kerk: Zijllaan 10 ds. v.d. Woude,
5 ds. Gesink, Noordwijk;
Zuid (Bloemcamplaan) 10 ds. Schuman.
Zaandam.
Ned. Prot. Bond (Kerkdam): 10.30 ds.
Friederich, O.geest. cantatedienst.
Rk Kerk
10
ZEVENHOVEN Herv Gem 9 30 ds
Goverts. Lynden.
Geref Kerk 9.30 kand. Eigenhuis. Pur-
merend, 7 ds. Rang.
Rk Kerk: zat. 7. zo. 9 en 10.45.
naarkerk.
Rk Kerk: St. Jan zat 7 30. zo. 9.30.
Chr. Dienaark. zat. 7, zo. 10. om 5 u. in
terk. adventsvesper;
H. Ryndyk zat. 7. zo. 10 emn 11.30.
ZWAMMERDAM Herv. Gem. 10 ds.
Eysenga, 6.30 ds. Zevenbergen, Den
Haag
Geref Kerk 10 ds. Buikema. 6.30 ds
Boswyk, Lisse
Remonstr. Gem.: gez. dienst in Bos
koop.
