Geen bedrijf met
meer medewerkers
in de hele wereld
Labor verzekerd
van winst door
herstel economie
Hooglandse kerk hoeft 's winters niet meer dicht
Reportage
Gist-Brocades dresseert bacteriën en schimmels
VRIJDAG 30 NOVEMBER 1984
PAGINA 21
DELFT (GPD) Wie bac
teriën of schimmels weet
te dresseren om ze daarna
op grote schaal in te zetten
bij het maken van nuttige
produkten, houdt zich be
zig met biotechnologie.
Een stap verder is de re-
combinant-DNA-techno-
logie, waarbij het moge
lijk wordt eigenschappen
van bestaande bacteriën
of schimmels zodanig te
veranderen dat ze een nut
tige toepassing krijgen.
Eind vorige maand open
de minister Van Aardenne
een nieuw microbiolo-
g'sch laboratorium bij
ist-Brocades in Delft. Bij
die gelegenheid maakte
hij bekend dat de over
heid 100 miljoen gulden
aan Gist-Brocades be
schikbaar wil stellen als
bijdrage in een onder-
zoek- en investeringspro
gramma voor de komende
vijf jaar dat bijna een mil
jard gulden omvat.
door
Dick Fijlstra
Gist-Brocades kan met recht een
biotechnologisch bedrijf ge
noemd worden. De indruk die al-
ierwege bestaat dat Europa en
met name Nederland op dat ge
bied een grote achterstand heeft
op de Verenigde Staten en Japan
is onjuist. Volgens dr. G. Bresser,
voorzitter van de raad van be
stuur van Gist-Brocades zijn de
Europese bedrijven op het ge
bied van gist en enzymen lei
dend op de wereldmarkt. Ook op
het gebied van de recombinant-
DNA-techniek hebben de Euro
pese bedrijven geen achterstand.
Bresser zei dat tijdens een toe
lichting op de halfjaarcijfers in
september. Gist-Brocades, om
zet in 1983 ruim 1,56 miljard gul
den, een winst van 50,3 miljoen
gulden en 6000 medewerkers,
waarvan 3670 in Nederland, is de
grootste gistproducent in de we
reld. Dat geldt ook voor de pro-
duktie van penicilline, terwijl al
leen het Deense bedrijf Novo
groter is op het gebied van enzy
men. Samen hebben zij bijna
tachtig procent van de wereld
markt in handen.
Volgens Bresser heeft Europa
alleen op het gebied van de re-
combinant-DNA-techniek een
tijdelijke achterstand gehad op
de Verenigde Staten, een gevolg
van de strenge bepalingen die in
Europa rond het DN A-onder
zoek golden. Die achterstand is
echter geheel ingelopen.
Gist-Brocades ontstond in
1967 uit een fusie van de Konink
lijke Gist- en Spiritusfabriek en
de Koninklijke Pharmaceutische
Fabrieken v/h Brocades-Sthee-
man Pharmacia. Bedrijven
met een lange traditie, die elkaar
uitstekend aanvulden. Een voor
beeld van een fusie die meer op
leverde dan één plus één is twee.
Research neemt een zeer be
langrijke plaats in binnen het be
drijf. Rond tien procent van het
totale personeelsbestand houdt
zich met onderzoek bezig, onder
zoek dat zich richt op micro-or
ganismen die bepaalde produk
ten zouden kunnen maken en in
een tweede fase hoe dergelijke
micro-organismen op industriële
schaal te laten produceren.
Egyptenaren
Het gebruik maken van micro-
organismen is niet iets van de
laatste tijd. De oude Egyptena
ren ontdekten bij toeval dat wan
neer het deeg van gemalen graan
een paar dagen bleef staan voor
het te bakken, de smaak en de
structuur van het baksel duide
lijk verbeterde. Zij wisten toen
nog niet dat dat kwam door in de
lucht zwevende wilde gisten, die
De penicillinefabriek van Gist-Brocadestoeval speelde vaak een belangrijke rol in de ontwikkeling van
de biotechnologie. (foto Gist-Brocades)
in het deeg terecht kwamen en
het lieten rijzen, maar ze maak
ten er wel dankbaar gebruik van.
Niet veel later leerde men gisten
en bacteriën te temmen, met als
resultaat bijvoorbeeld bier, wijn
en kaas.
Vele jaren later speelde toeval
opnieuw een belangrijke rol in
de ontwikkeling van de biotech
nologie. Alexander Fleming zag
in 1928 tot zijn verbazing dat de
schimmel Penicillium notatum,
die toevallig in zijn kweek van de
bacterie Staphylo-coccus terecht
kwam, die bacterie doodde.
Daarmee ontdekte hij de penicil
line, waarmee bacteriële infec
ties bestreden kon worden.
De kennis waarom dat alle
maal gebeurde is pas van de laat
ste twintig jaar. Micro-organis
men zijn te vergelijken met klei
ne fabriehyes, met aan het hoofd
een bedrijfsleiding in de vorm
van een langgerekt DNA-mole-
cuul (DNA is Desoxyribo Nu-
cleid Acid) dat in elke celkern
aanwezig is en waarin de erfelij
ke informatie ligt opgeslagen.
Dat DNA geeft voortdurend op
drachten aan de machines in de
fabriek, waarin ook arbeiders
rondlopen, enzymen, gecompli
ceerde eiwitmoleculen die ver
antwoordelijk zijn voor allerlei
biochemische reacties binnen
het micro-organisme. Op voor
waarde dat het DNA het wil.
De volgende stap in de ontwik
keling van de biotechnologie
was het isoleren van die enzy-
men en ze in te zetten voor aller
lei nuttige activiteiten. Het meest
sprekende voorbeeld is het was
middel Biotex dat in de jaren
zestig op de markt kwam en dat
enzymen bevatte (afkomstig van
het Deense bedrijf Novo) die in
staat waren proteine af te bre
ken, (eiwitten zoals bloedvlek
ken). Het succes was zo groot dat
tegenwoordig vrijwel alle was
middelen biologisch zijn gewor
den, dat wil zeggen dat er enzy
men in zitten. Gist-Brocades
heeft op dat gebied ook niet stil
gezeten en levert naast enzymen
voor waspoeders bijvoorbeeld
een enzym dat in de Verenigde
Staten in vloeibare wasmiddelen
wordt toegepast.
Opzienbarend
De voorlopig laatste stap in de
biotechnologie is de meest ingrij
pende en de meest opzienbaren
de. De recombinant-DNA-tech-
niek. Dankzij de ontdekking van
een enzym dat in staat bleek het
DNA op een bepaalde plaats
door te knippen en inmiddels
zijn er meer dan negentig ver
schillende bekend, was men in
staat stukjes uit het DNA te
knippen en er andere stukjes tus
sen te plakken. Via dat veredelde
knip- en plakwerk was men in
staat de erfelijke eigenschappen
van het ene micro-organisme
over te brengen op het andere,
waardoor het dingen kon gaan
doen die het voorheen niet kon.
Die ontdekking heeft tot nogal
overspannen verwachtingen ge
leid. Nu zou het mogelijk zijn al
lerlei nieuwe geneesmiddelen te
ontwikkelen. Er zouden bacte
riën gemaakt kunnen worden die
bijvoorbeeld vervuilde grond
zouden kunnen schoonmaken,
kortom een complete omwente
ling stond voor de deur. Zover is
het nog lang niet. Voorlopig vin
den die DNA-experimenten
vooral in laboratoria plaats. En
de weg van het laboratorium
naar de fabriek is een lange. Van
de zeshonderd researchmede-
werkers van Gist-Brocades hou
den zich maar twintig met het
echte recombinant-DNA-onder-
zoek bezig, maar wel met succes.
Een belangrijk deel van de re
search is gericht op de industrië
le toepassing van wat er in het
laboratorium is ontwikkeld. De
bacteriën, de schimmels of de
gisten die bereid zijn gevonden
bepaalde stoffen te produceren,
moeten dat op zo'n groot moge
lijke schaal doen. Het is heel wat
anders bacteriën te dresseren in
een klein glazen kolfje, waar je
als onderzoeker alles in de hand
kan houden, dan die zelfde bac
terie in vaten van honderddui
zenden liters zijn werk te laten
doen.
Interferon
Het is ook het probleem waar
al die in de afgelopen jaren in de
Verenigde Staten ontstane bio-
technologische bedrijfjes mee
worstelen. De successen om via
genetisch ingrijpen in de bacte
rie E. coli produkten te maken
als insuline, interferon, menselij
ke groeihormonen en een vaccin
tegen mond- en klauwzeer, zijn
onmiskenbaar. De volgende
stap, die produkten ook op een
commercieel haalbare manier te
produceren is een enorme moei
lijke.
De grote kracht van Gist-Bro
cades schuilt onder meer in de
ervaring die het bedrijf in de
loop van vele jaren heeft opge
daan in schaalvergroting: de
ideeën uit het laboratorium in de
alledaagse fabriekspraktijk te
vertalen.
Een ontwikkeling die overi
gens nooit stilstaat, vertelt ir. W.
de Witte, woordvoerder van Gist-
Brocades. „We zijn er de afgelo
pen jaren in geslaagd onze mede
werkers (de micro-organismen)
steeds harder te laten werken en
dat gaat nog steeds door". De
produktie van penicilline noemt
hij onder meer als voorbeeld.
Door verbeteringen aan de
schimmel, verandering in het
dieet en de omstandigheden
waaronder de schimmel groeit is^
de produktie de afgelopen vijf
tien jaar meer dan driemaal zo ef
ficiënt geworden.
Gist-Brocades mag een uniek
bedrijf genoemd worden. Ze vin
den dat zelf in ieder geval wel. Er
is in de wereld geen ander bedrijf
dat dezelfde combinatie van pro
dukten maakt: gist, enzymen en
antibiotica. Van ontwikkelingen
in de ene sector profiteert de an
dere. Er zal in de wereld ook
geen bedrijf zijn met zoveel me
dewerkers. Miljarden en miljar
den, die mits met liefde behan
deld, tot grootse dingen in staat
ACHTERGROND
Robert James Lee Hawke, zeg
maar Bob, wordt op 9 december 65
jaar. Maar de premier van Australië
denkt er niet over om met pen
sioen te gaan. Integendeel, hij is
nog maar net begonnen. Wanneer
morgen de Australiërs naar de
stembus gaan, zal Hawke een
steun in de rug krijgen om verder
te gaan met het bijna twee jaar ge
leden ingezette beleid.
Daarover bestaat geen twijfel. Opi
niepeilingen geven duidelijk aan,
dat Hawke's populariteit groter is
dan ooit en dat zijn Australian La
bor Party een flinke winst zal boe
ken, waardoor de sociaal-democra
ten in het Huis van Afgevaardig
den (Tweede Kamer) hun absolute
meerderheid nog verder vergroten.
door
Leo Maat
De populariteit van Hawke is ge
makkelijk verklaarbaar. De coali
tie van de liberalen en nationalis
ten, onder leiding van de liberaal
Malcolm Frazer, was in haar jaren
lange regering niet in staat om Au
stralië de rijke toekomst te ver
schaffen, die de vele immigranten
er hopen te vinden.
Het ging met Australië, vanwege
de gigantische bodemschatten wel
de schatkamer van het zuidelijk
halfrond genoemd, onder liberaal
bestuur bergafwaarts. Zowel de in
flatie als de werkloosheid steeg tot
boven de tien procent, terwijl de
economische groei achterbleef bij
de naburige landen in zuid-oost
Azië.
Bij de verkiezingen van maart 1983
leed premier Fraser dan ook een
smadelijke nederlaag tegen zijn
opponent Hawke, een oud-voorzit
ter van de Australische versie van
de FNV, de machtige Australian
Council of Trade Unions, die nog
maar een paar jaar in de politiek
zat.
Hawke belegde onmiddellijk na
zijn overwinning een topconferen
tie van werkgevers- en werkne
mersorganisaties en wist een op
merkelijk nationaal compromis te
bewerkstelligen. Loon- en prijsaf
spraken zorgden ervoor dat zowel
de inflatie beteugeld werd (nu 3.2
procent), als de werkloosheid be
streden (nu acht procent).
Landbouw
Zelfs het weer werkte mee aan het
opmerkelijke economische herstel
van 's werelds grootste kangeroe-
eiland. Onder Fraser werd de land
bouw, nog altijd een belangrijke
peiler van 's lands economie, goed
voor zo'n 40 procent van de export,
geteisterd door jarenlange droogte.
Hawke was nog niet koud minis
ter-president of het begon te rege-
Nu heeft het land weer de snelst
groeiende economie van alle 24 in
dustrielanden van de Oeso. Jaar
lijks neemt het bruto nationaal
product met bijna tien procent toe.
Waar eens de wol het voornaamste
exportproduct was, komt nu de ex
port van mineralen opzetten. Au
stralië staat eerste op de wereld
ranglijst van leveranciers van alu
minium en bauxiet. Tweede op de
lijst van exporteurs van zink, nik
kel en lood. Terwijl ook de winning
van tin, koper, zilver en goud, ijze-
Morgen verkiezingen Australië
De sociaal-democratische premier
Aan dit rijtje is uranium toe te voe
gen, waarvan Australië meer bezit
dan enig ander land ter wereld.
Maar het is deze stof die tegelijk de
regering-Hawke in een lastig par
ket brengt. Zeer tegen de zin van
de linkervleugel van de partij mag
de winning en de export van ura
nium doorgaan en zelfs iets wor
den uitgebreid, zij het dat er niet
aan 'dubieuze landen' geleverd
mag worden.
Australië is onder Labor een deel
van de nucleaire wereld geworden,
roept de Nuclear Disarmament
Party. Een partij die onlangs is op
gericht uit onvrede met de pragma
tische, haast behoudende koers
van de regering Hawke en die een
sterk groeiende aanhang heeft. Uit
recente opiniepeilingen blijkt dat
de NDP Labor flink in de wielen
kan rijden.
Hawke's bedoeling van deze ver
vroegde verkiezingen is namelijk
niet alleen zijn meerderheid in het
Huis van Afgevaardigden te verste
vigen, maar vooral om ook in de
Senaat Labor's positie te verbete
ren. Labor is nu in de Senaat af
hankelijk van de steun van de De
mocraten, de derde partij van het
land na Labor en de unie van libe
ralen en nationalisten. De opkomst
van de linkse NDP, onder leiding
van de populaire rock en roll-ster
Peter Garrett, kan wat dat betreft
roet in het eten gooien.
Militair
De NDP streeft naar sluiting van
alle buitenlandse (Amerikaanse)
militaire bases in Australië, een
verbod op de plaatsing of tijdelijke
aanwezigheid van kernwapens in
Australië's territorium (inclusief
de wateren en het luchtruim) en de
onmiddellijke stopzetting van de
uranium-winning.
Dit eenvoudige programma heeft
een grote aantrekkingskracht op
de linkervleugel van Labor, die
nog eens aangemoedigd wordt
door een veel beginsel-vastere op
stelling van de sociaal-democraten
in het buurland Nieuw-Zeeland.
Australië, Nieuw-Zeeland en de
Verenigde Staten hebben het An-
zus-pact gesloten, dat in wederzijd
se militaire bijstand voorziet. In
wezen komt het erop neer, dat Au
stralië zijn land en havens beschik
baar stelt voor het Amerikaanse le
ger en de militaire inlichtingen
dienst in ruil voor het voorrecht
moderne Amerikaanse wapens te
mogen kopen en kennis te nemen
van de geheime informatie, die de
Amerikanen verzamelen.
De liberale oppositieleider Andrew
Peacock, die Fraser na zijn verkie-
zings-debacle is opgevolgd als par
tijleider, hamert er in zijn verkie
zingscampagne op dat Australië
het Anzus-pact geen geweld mag
aandoen. Als Nieuw-Zeeland on
der de socialist David Lange geen
volledige rol in de Anzus wil spe
len, dan zal een liberale regering
besprekingen met de VS beginnen
om een bilaterale alliantie met de
VS aan te gaan, zo zei Peacock on
langs. "De nationale veiligheid van
Australië kan niet in voortdurende
onzekerheid gelaten worden".
De kritiek van links en rechts óp
het beleid van de regering-Hawke
geeft het impliciet al aan: Labor
vaart een middenkoers en niet al
leen in het buitenlands beleid. De
nationale verzoening op sociaal ge
bied heeft Australië bepaald geen
windeieren gelegd. Bij een gebrek
aan krachtige rechtse oppositie,
moest het er eens van komen dat
de linkervleugel van Labor zich
ging roeren. De verkiezingen van
morgen zullen daarom vooral wat
de verdeling van de Senaatszetels
van belang zijn, want alleen daar is
de macht van Labor echt in het ge
ding.
De Hooglandse kerk in Leiden,
waar elke zondag een dienst van
de wijkgemeente Kooiwijk-Pniël
en van de Studentenekklesia
wordt gehouden, hoeft deze win
ter niet dicht. Vorige winter
moest dat wél, omdat de stook
kosten veel te hoog waren. Maar
nu is een verwarmingssysteem
aangeschaft dat stukken goedko
per is.
Het is een infrarood-straling,
die voor het eerst en met goed
resultaat in een kerk in Schagen
is toegepast. De Hooglandse
kerk is de tweede. De warmte-
stralers, die gemakkelijk zijn te
demonteren, worden boven de
kronen in het schip van de kerk
aangebracht. Als de verwarming
vjjf minuten vóór de dienst
wordt ingeschakeld, is het tij
dens de dienst ter plekke be
haaglijk warm. Maaf buiten het
schip blijft de kerk koud. Voor
de kerstnachtdienst zal in het
koor een noodverwarming wor
den opgesteld.
Hoewel de aanschaf f50.000
kost en dit bedrag niet in de be
groting van 1985 is opgenomen,
zag de kerkvoogdij in deze nieu
we vinding dé kans om de kerk
in de koude periode op een ver
antwoorde manier open te hou
den, temeer omdat op een zeer
aanzienlijke kostenverminde
ring mag worden gerekend: van
f70.000 naar f3.000. De nieuwe
verwarming kost naar schatting
f 120 per zondag.
Monumentenzorg en de brand
weer hadden geen bezwaren. De
apparatuur is niet storend, ook
letterlijk niet (geruisloos), voert
de waterdamp (die steen en hout
zou aantasten) onmiddellijk af en
voldoet aan alle eisen van veilig
heid. In december wordt de ver
warming in gebruik genomen. -
Pausbezoek
De commissie voor geestelij
ke zaken van de Doopsgezinde
Broederschap heeft het dagelijks
bestuur van de Broederschap
geadviseerd, de uitnodiging voor
de oecumenische ontmoeting
met de paus (13 mei volgend jaar
in Utrecht) te aanvaarden.
Voornaamste overweging is,
dat zowel in de Raad van Kerken
in Nederland als in vele plaatse
lijke en regionale verbanden een
verbondenheid is gegroeid tus
sen doopsgezinden en rooms-ka-
tholieken 'rond het verstaan van
de bijbelse boodschap'. "Aan
vaarden van de uitnodiging doet
recht aan die verbondenheid".
De commissie meent wel, dat
in de uitnodiging ten onrechte
sprake is van een 'dialoog',
"want de opzet gedoogt kenneljk
geen gesprek op voet van gelijk
waardigheid". "Helaas is ook ge
bleken, dat bij het bezoek van de
paus ook binnen de Rooms-Ka-
tholieke Kerk zelf geen ruimte
zal zijn voor gesprek met hen die
binnen deze kerk een kritische
positie innemen. Deze critici ver
zetten zich in het bijzonder tegen
het machtsdenken van de leiding
van hun kerk. Daarom zullen wij
als doopsgezinden, met onze na
druk op het algemene priester
schap van de gelovigen, speciaal
met hen onze verbondenheid be
seffen".
- Vanmorgen werd bekend,
dat ook de Hervormde Kerk
zich bij de paus zal laten verte
genwoordigen, maar onder drie
voorwaarden: gelijkwaardig
heid van alle deelnemers, ruim
te in de voorbeden tijdens de ge
bedsdienst voor solidariteit
met het volk Israël en voorzet
ting van het oecumenische ge
sprek met leiders van Vaticaan
se instanties in de komende
maanden.
Het hervormde synodebe-
stuur zou inzage van de toe
spraak van de paus op prijs stel
len, zoals ook de toespraken die
tot de paus worden gericht ge
ruime tijd tevoren moeten wor
den ingezonden.
In het blad 'De Wekker' van
vandaag staat een christelijke
gereformeerde reactie op het be
sluit van het gereformeerde sy-
nodebestuur om zich bij de paus
te laten vertegenwoordigen.
Het gaan naar de paus wordt
'niet verstandig' genoemd. Er
zijn nog altijd 'zeer wezenlijke
verschillen', die Rome van de
Reformatie scheiden. "Die wor
den ondergeschikt gemaakt aan
de gedachte dat een grote kerk
als de Gereformeerde Kerken bij
deze happening niet buiten
beeld kan blijven". "Als straks
de paus komt, kunnen we niet
doen alsof hü niet bestaat, maar
vieren zullen we het niet".
Schrijft redacteur D. Koole.
- Twaalf rooms-katholieke
hoogleraren van de Groningse
universiteit hebben mede na
mens zestien collega's van ande
re universiteiten en hogescholen
een brief aan de paus geschre
ven. Daarin spreken zij hun be
zorgdheid uit over de situatie in
de Nederlandse kerkprovincie.
Zij verwachten, dat het bezoek
van de paus in mei volgend jaar
daarin geen verandering zal
brengen, tenzij de paus werkelijk
bereid is te luisteren naar wat de
gelovigen in dit land bezighoudt.
De hoogleraren willen vóór
zijn bezoek een onderhoud met
de paus. En ook tijdens het be
zoek willen zij met hem over de
problemen in rooms-katholiek
Nederland praten. De brief
schrijvers herinneren de paus
aan zijn eigen uitspraken over
een 'loyale oppositie'.
Beroepen
Hervormde Kerk: beroepen
te Aduard-Den Ham (Gr.) kandi
daat mevrouw C. M. Geels (deel
werk), te Lichtenvoorde F. A.
Gijzel Uithuizen, te Elahuizen-
Oudega (Fr.) kandidaat E. Kol-
kert Ermelo, te Ulrum-Niekerk
(1/3) en voor gemeentewerk in de
classis Winsum (2/3) J. C. Kr^jen-
brink Vorden, te Alphen aan den
Rijn-Oudshoorn (Oudshoornse
kerk) H. J. ter Bals Amstelveen;
aangenomen naar Drumpt (Bet.)
G. Allers Zevenaar, naar Noord-
hom-Niezijl-Saaksum (Gr.) T.
van der Heijden Oud-Vossemeer,
naar Nijkerk (deelgemeente Vre-
deskerk) N. de Mooij Callantsoog
(voorheen zendingspredikant).
Christelijke Gereformeerde
Kerken: aangenomen naar Klun-
dert kandidaat D. van der Zwaag
Buitenpost.
Gereformeerde Gemeenten:
bedankt voor Rijssen A. Hooger-
land Dirksland.
Kerkbezichtiging. Morgen
tussen 2 en 4 uur kan de geres
taureerde Oudshoornse kerk
(Lage Zijde) in Alphen aan den
Rijn weer worden bezichtigd.
Ook de organist is aanwezig.
Zondag. In een gezamenlijke
verklaring betreuren de Evange
lische Kerk en de Rooms-Katho-
lieke Kerk in de Duitse Bondsre
publiek het, dat de zondag vaak
nauwelijks meer van een werk
dag is te onderscheiden. "Het rit
me van inspanning en ontspan
ning, van werk en rust, is verlo
ren gegaan". "De onrust van de
arbeid beantwoordt aan de hang
naar consumptie. Waar alles op
prestatie is gericht, blijft de ziel
leeg".
De verklaring wordt zondag,
de eerste zondag van de Advent,
in alle gemeenten en parochies
voorgelezen.
