Heeft het
allemaal
nog zin?
MMM I
De midlevencrisis, ofwel het plaatsen
van vraagtekens bij een bereikt ideaal
ZATERDAG 24 NOVEMBER 1984
PAGINA 23
André was lid van de maat
schap van een groot advoca
tenkantoor in Den Haag. Hij
had de reputatie een kundig
fiscaal specialist te zijn. Da
gelijks pleegde hij overleg
met de Fiscale Inlichtingen
en Opsporings Dienst om
zijn - meestal zeer vermogen
de - cliënten uit de handen
van Justitie te houden. Hij
vond zijn werk uitermate
boeiend en was er dag en
nacht mee in de weer.
Hoewel hij een appartement
bezat in een wintersportgebied
en daarnaast nog een boerderij in
Umbrië, kwam hij aan vakantie
nauwelijks toe. Zijn vrouw was
eveneens advocaat. Zij werkte
voor halve dagen op een ander
kantoor en deed daar voorname
lijk echtscheidingen. Wanneer
de kinderen 's middags uit (de
middelbare) school kwamen,
was ze gewoonlijk thuis.
André, 38 jaar inmiddels, ging
na kantoortijd dikwijls nog even
naar het café. Hij dronk veel, zak
te steeds vaker flink door, begon
afspraken te verwaarlozen, was
erg prikkelbaar. Voor zijn secre
taresse werd het steeds moeilij
ker zijn slechte functioneren te
camoufleren en na enkele maan
den werd het ook voor zijn kan
toorgenoten zichtbaar. Hij kreeg
het advies er voor een flinke
poos tussenuit te gaan.
André is nu 43 jaar en werkt als
docent maatschappijleer op een
grote scholengemeenschap. Hij
is blij met de keuze die hij heeft
gedaan. Hij vindt zijn werk niet
minder zwaar dan wat hij vroe
ger deed, maar het schenkt hem
eindeloos veel meer bevrediging.
Over de indertijd door hem ge
dane beroepskeuze vertelt hij:
"Mijn vader was advocaat. Om
dat ik geen duidelijke beroepen-
interesse had, was het vanzelf
sprekend dat ik ook advocaat
zou worden. Hoewel ik nooit
echt ambitieus ben geweest, ont
wikkelde ik me al vlug tot een
algemeen erkend specialist op
mijn terrein. Daardoor kreeg ik
grote zaken te doen en als ik er
dan in slaagde de schade voor
mijn cliënt meer te beperken dan
aanvankelijk voor mogelijk werd
gehouden, was ik trots op het re
sultaat. Toen kwam, eigenlijk
heel plotseling, het moment dat
die trots verdween en daarmee
kwam mijn hele beroepsmatige
functioneren op de helling te
staan".
"Ik vond dat iemand die de
zaak flink getild had, dat ook
best in zijn portemonnee mocht
voelen. Mijn inspanningen die
erop gericht waren om' dit te
voorkomen, waren in wezen dus
volstrekt overbodig. Eerst praat
te ik dit weg met argumenten als
'iedereen heeft toch recht op een
goede advocaat'. Dat vind ik ove
rigens nog steeds, maar ik vind
ook dat ik die goede advocaat
dan niet hoef te zijn. Ik wilde iets
gaan doen waarmee ik echt iets
voor anderen kan betekenen. In
mijn werk als lerae- heb ik soms
dat gevoel en dat vind ik, verge
leken bij vroeger, al heel wat".
Scharnierleeftijd
Bovenstaand relaas komt voor
in het boekje Demonen van de
middageen wetenschappelijke
publikatie over de zogenaamde
midlevencrisis waarin ieder
mens verzeild raakt bij het nade
ren van de leeftijd van 40 jaar. De
auteur, de 44-jarige Amsterdam
se psycholoog en Neerlandicus
dr. Leo G.M.Prick, geeft tal van
voorbeelden tot welke drastische
stappen mensen kunnen komen
tijdens hun midlevencrisis, die
ongeveer zes jaar beslaat (37 tot
43 jaar).
Tot voor kort was er nog niet
veel bekend over deze episode in
het leven van de mens. Prick is
één van de weinigen, en mis
schien wel de eerste in Neder
land, die zich serieus over het on
derwerp heeft gebogen. De ge
ringe belangstelling voor de psy
chologische ontwikkeling van
volwassenen verklaart Prick als
volgt: "In de psychologie heeft
de ontwikkeling van het kind al
tijd een grote plaats ingenomen.
De volwassenheid werd be
schouwd als het eindprodukt
van de ontwikkelingsperiode die
jeugdigen doormaken, een eind
produkt waar verder niets meer
mee gebeurt. Dat laatste is niet
zo. Mensen maken ook als vol
wassenen ontwikkelingen door
Op grond van ervaringen en ge
beurtenissen in hun leven gaan
ze anders denken, nemen ze an
dere houdingen aan".
Prick noemt de leeftijd van 37
jaar een scharnierleeftijd. "Rond
die leeftijd gaat men voor het
door Bert Paauw
dat ik leraar was nog levendig
een gesprek met de vader van
een leerling. Ik had hem daartoe
uitgenodigd in verband met de
matige leerprestaties van zijn
dochter van wie ik klasseleraar
was. Ik had de indruk dat zij erg
haar best deed; niettemin waren
haar cijfers laag en het zag ernaar
uit dat ze zou blijven zitten. Heel
voorzichtig opperde ik de moge
lijkheid dat het gymnasium te
moeilijk voor haar zou zijn en
suggereerde de overstap naar het
atheneum. Daarop reageerde de
vader furieus. Ze moest en zou
het gymnasium halen".
"Als het niet lukt met leren, zal
ik haar er doorheen sléén, wim
pelde hij m'n voorstel af. Ik
vroeg waarom hij zich zo had
vastgebeten in het idee dat zijn
dochter hoe dan ook het gymna
siumdiploma zou halen. Hijzelf
had, zo vertelde hij, maar een
paar jaar op de mulo gezeten. Hij
wilde niet leren en was ten slotte
van school gestuurd. Zijn ouders
waren tekortgeschoten, vond hij,
die hadden meer achter hem
heen moeten zitten".
"Nu was hij alweer zo'n 25 jaar
in dienst bij de PTT, had al die
jaren hard gewerkt, bedrijfscur-
sussen gevolgd en alle diploma's
behaald die er te behalen vielen.
Maar door het ontbreken van een
behoorlijke vooropleiding lag
het plafond van zijn mogelijkhe
den erg laag. Pas nog was er een
jonge man gekomen, die had
rechten gestudeerd en was chef
geworden van zijn afdeling; een
functie die hij ook had geam
bieerd. Het gaat er in deze maat
schappij niet om watje presteert,
ze kijken alleen maar naar diplo
ma's, zei hij".
"Bijna had hij zijn verhaal be
sloten met de conclusie dat
zoiets hem geen tweede keer zou
overkomen, maar omdat hij zich
maar al te goed realiseerde dat
het leven in deze geen twee kan
sen biedt, zei hij tot besluit: ik
heb me bezworen dat mijn kin
deren niet hetzelfde zal overko-
Overdoen
"Kijk, door zich te identifice
ren met het kind is de ouder in
de gelegenheid zijn carrière over
te doen. Die identificatie vervult
hem met trots zolang het goed
gaat en ze maakt plaats voor
schaamte zodra het mis gaat. Die
identificatie is juist zo beangsti
gend, omdat het uitgangspunt
daarbij niet de mogelijkheden
zijn die het kind in zich draagt,
maar het toekomstperspectief
dat de ouder zichzelf gedroomd
heeft, een droom waarvan de ou
der in de midlevencrisis tot de
conclusie komt dat hij hem zelf
niet meer zal realiseren".
Overigens zijn er ook wel men
sen die de droom alsnog trachten
te verwezenlijken, soms op zeer
ondoordachte wijze Bekend is
de niet-serieuze sollicitatiedrang,
voornamelijk bedoeld ter stre
ling van de eigenwaarde ("ben ik
nog in trek?").
Prick zegt veel reacties te heb
ben gehad op zijn onderzoek.
Reacties in de trant van: prettig
om er eens iets over te lezen, ik
dacht dat ik de enige was die er
last van had. "Als je weet dat het
vanzelfsprekend is in jouw situa
tie kun je het gemakkelijker ac
cepteren dan wanneer je je af
vraagt: wat overkomt me nou? In
het algemeen geldt dat een pro
bleem pas kan worden opgelost
als je het probleem onderkent en
het niet wegstopt".
"Een pasklare oplossing voor
iemand die kampt met een mid
levencrisis is er niet. Ieder mens
moet z'n eigen oplossing vinden
Een bepaalde relatie kan voor de
één wel, maar voor de ander niet
bevredigend zijn. Een bepaalde
baan geeft de één wel, de ander
geen voldoening".
"Na de midlevencrisis treedt
een periode van middelbare vol
wassenheid in die doorgaans als
heel bevredigend wordt ervaren.
Men heeft z'n leven ingericht
naar het haalbare, bepaalde din
gen geaccepteerd. Men kan dro
men van realiteit onderscheiden,
men jaagt geen onbereikbare
idealen meer na. Het is een perio
de van betrekkelijke rust, van
een zekere bevrijding".
Demonen van de middag; door Leo
G.M.Prick; uitgeverij Ambo bv,
Baarn.
mm
Bijlage van het Leidsch/Alphens Dagblad
Nieuw is het niet, maar met het meer en meer bespreekbaar worden
van psychologische problemen richt veler aandacht zich op het
verschijnsel 'midlevencrisis'. Een aanval van teleurstelling en
moedeloosheid rond het 40ste levensjaar waaraan maar weinigen
lijken te ontkomen. Leo Prick (44) verrichtte op dit gebied
wetenschappelijk onderzoek en vertelt in bijgaand artikel over zijn
bevindingen.
eerst voor zichzelf de balans op
maken. Wat heb ik bereikt? Hoe
moet het verder met mij? Wat is
er nog mogelijk? Ten aanzien
van de carrière komt men tot de
conclusie dat bepaalde ambities
en idealen niet realistisch meer
zijn. Dat is hard. Het opmaken
van de balans gaat vaak gepaard
met spijt over kansen die men in
het verleden heeft laten liggen en
het pijnlijke besef dat men nog
zoveel jaren in hetzelfde soort
werk voor zich heeft".
Bedreigend
"Door jongere collega's te wor
den voorbijgestreefd, vormt een
bedreigende ervaring. Maar ook
degenen die het maatschappelijk
ver hebben geschopt door kei
hard te werken, gaan zich afvra
gen of het bereikte wel alle tijd
en energie waard zijn geweest.
'Ik heb helemaal niet genoten
van m.'n opgroeiende kinderen,
zo wil ik niet verder', is dan de
reactie".
Volgens Prick begint de midle
vencrisis vrij spectaculair, met
een plotselinge schrik, een besef
dat het leven beperkt is. De aan
leiding om de balans op te ma
ken, en zichzelf allerlei vragen te
gaan stellen, kan velerlei zijn.
Problemen met de gezondheid
vormen vaak de aanleiding: de
eerste maagzweer, het eerste
hartinfarct, haaruitval, het niet
meer ongestraft een nacht kun
nen doorzakken. Prick: "Men
realiseert zijn fysieke grenzen.
Maar de aanleiding kan ook op
een ander vlak liggen, bijvoor
beeld een vriend die iets over
komt of de situatie dat men voor
een ingrijpend besluit staat".
Wil ik zo wel verder?, is de alles
overheersende vraag die men
sen zich in het begin van de mid
levencrisis stellen. Prick noemt
als voorbeeld degenen die in het
onderwijs werkzaam zijn. "Een
leraar begint met het geven van
lessen, na een paar jaar wordt hij
mentor, weer wat later voorzitter
van een sectie, hij krijgt organi
satorische taken, gaat eindexa
mens afnemen, steeds zijn er
nieuwe dingen. Op z'n 37ste jaar
weet hij het wel, heeft hij het al
lemaal al een keer meegemaakt.
Dan dringt zich de vraag op: wil
ik hiermee doorgaan tot m'n pen
sioen?"
Relatie
naar het werk gekeken, ook naar
de relatie. Bovendien is er over
het algemeen een verschil in be
leving van de crisis tussen man
nen en vrouwen. Mannen kijken
vooral naar hun werksituatie,
vrouwen naar de situatie thuis.
Prick: "Het bezig zijn met op
groeiende kinderen is een dag-
vullende taak. Maar kinderen
worden zelfstandig, gaan van de
lagere school naar de middelbare
school, hoeven niet meer te wor
den gebracht en gehaald. Vrou
wen zien dan een leegte op zich
afkomen, een leegte die alleen
maar zal toenemen".
Niet iedereen heeft in gelijke
mate te maken met de midleven
crisis. Prick:"De crisis zal inten
ser worden beleefd naarmate de
toekomstperspectieven slechter
zijn. Mensen die bij lange na niet
hebben bereikt wat ze wilden en
voor wie de toekomst ook niet zo
perspectiefvol lijkt, kunnen daar
lichamelijk en geestelijk schade
van ondervinden. Dat kan in het
ergste geval uitdraaien op zelf
moord".
Wat veelvuldig in de midleven-
periode voorkomt is het radicaal
wijzigen van de levensstijl. Dat
hoeft zeker niet als negatief te
worden bestempeld. Signalen
van een haperende gezondheid
leiden tot stoppen met roken en
trimmen. Vrouwen die met de
'lege nest situatie' worden gecon
fronteerd, besluiten buitenshuis
te gaan werken. Onbevredigende
relaties worden beëindigd (veel
scheidingen). Mannen stappen
over naar een ander vak. De in
leiding van dit artikel - het ver
haal van André - is daar een voor
beeld van. Onderstaand verhaal
van een verkoopmanager bij een
schoenenbedrijf is een ander
■fe
- Leo Prick (44): "Een pasklare oplossing is er niet'
een radicale wijzi-
Tien anderen
"Als manager had ik alleen oog
voor de verkoopstatistieken. Als
die statistieken omhoog gingen,
voelde ik mij goed. Plotseling
overviel me de gedachte: waar
ben ik eigenlijk mee bezig. Voor
mij tien anderen, er zijn belang
rijker zaken dan het verkopen
van schoenen. Ik was toen 37
jaar. Ik ben met ziekteverlof ge
gaan en heb uiteindelijk m'n
baan opgelzegd. Vervolgens ben
ik een antiekbedrijfje begonnen.
Dat geeft veel meer voldoening.
Ik heb nu heel andere contacten
met mensen die spullen komen
laten repareren waar ze aan zijn
gehecht".
Prick: "Het desgewenst radi
caal veranderen van beroep in de
midlevenfase is in hoge mate af
hankelijk van de financiële situa
tie waarin men verkeert. Het tra
gische is dat men, op de leeftijd
waarop men de vitaliteit bezit
om van carrière te veranderen en
deze nauwer te laten aansluiten
bij de levenswijze die men zich
zelf wenst, zich de economische
gevolgen van een dergelijke stap
niet kan permitteren. Wanneer
men enkele jaren later die moge
lijkheid wel bezit, is de daartoe
noodzakelijke spankracht ver
dwenen".
Ondanks het bovenstaande
vindt Prick niet dat de midleven
crisis als een negatieve periode
moet worden aangemerkt. "In de
psychologie wordt de term crisis
gebruikt om een periode van ver
snelde ontwikkeling aan te dui
den. De midlevencrisis is de
overgangsperiode van jonge naar
middelbare volwassenheid. De
jongvolwassene is georiënteerd
op de buitenwereld, betrokken
bij zijn eigen plaats, hij wil zich
waarmaken. De miadelbaar vol
wassene gaat zich de zin van al
lerlei dingen afvragen, zet vraag
tekens, zoekt naar de diepere be
tekenis van het leven, gaat zoe
ken naar werk waarin men iets
kan betekenen voor anderen. Er
is een omslag van functionele
contacten naar persoonlijke con
tacten".
Mannelijker
had bij het leggen van contacten.
Nadien wilde hij bewijzen dat hij
ook aantrekkelijk was. Op z'n
werk probeerde hij alle meisjes
te versieren, totdat hij zich zijn
gedrag rond z'n veertigste met
een schok realiseerde".
Aantjes
Ook in een ander opzicht is er
sprake van een omslag. Prick-
"Vrouwen gaan mannelijker ge
drag vertonen, willen zich maat
schappelijk waarmaken. Man
nen gaan zich vrouwelijker ge
dragen, gaan de maatschappelij
ke status juist relativeren. Uit on
derzoeken blijkt dat in de perio
de dat de kinderen nog jong zijn
vrouwen zich juist erg vrouwe
lijk en mannen zich erg manne
lijk gedragen om als voorbeeld te
dienen voor de kinderen. Wor
den de kinderen zelfstandiger en
gaan ze de deur uit, dan worden
de ouderlijke rollen diffuser,
minder uitgesproken".
Omdat mensen tijdens de mid
levencrisis 'naar binnen' gaan
kijken komt het vaak voor dat
problemen die in de puberteits-
en adolescentiefase niet zijn ver
werkt, weer worden opgepakt.
Prick geeft daarvan een aantal
voorbeelden.
"Een hoogleraar van 40 jaar be
kende mij dat hij zich erop had
betrapt dat hij bij besprekingen
en vergaderingen voorstellen
van sportieve types altijd de
grond in boorde. Hij was voor
zichzelf tot de conclusie geko
men dat het een verlate wraak
was voor ervaringen van de mid
delbare school, waar hij altijd
heel slecht in gymnastiek en
sport was geweest. Je weet wel.
het jongetje dat altijd het laatste
wordt gekozen bij partijtjes".
"Een andere man vertelde dat
hij op school vreselijk jaloers
was geweest op de populaire bin
ken die veel succes hadden bij de
meisjes, terwijl hij zelf moeite
Overigens vindt ook tijdens de
midlevenperiode wel een ver
dringing van problemen plaats,
die problemen dienen zich dan
tien vijftien jaar later opnieuw
aan. Prick haalt in zijn boek de
gebeurtenissen rond de voorma
lige CDA-fractieleider Aantjes
aan. Aantjes werd op 40-jarige
leeftijd opgenomen in een psy
chiatrisch ziekenhuis. 'Om eelt
op mijn ziel te krijgen', verklaar
de hij naderhand. Maar eelt is na
tuurlijk geen afdoende oplos
sing. Zijn vroegere lidmaatschap
van de Germaanse SS en alles
wat daarmee samenhing kon hij
kennelijk niet verwerken, want
toen hij voor in de vijftig was be
gon hij in interviews te laten
doorschemeren dat er in zijn
verleden meer had gespeeld dan
algemeen bekend was. Aantjes is
55 wanneer L. de Jong dat verle
den publiekelijk bekendmaakt.
Tijdens de midlevencrisis
wordt er volgens Prick heel wat
afgepiekerd, mensen slapen
slecht, breken zich het hoofd
over gemiste kansen. Dat laatste
draagt het gevaar in zich te hoge
eisen te stellen aan de kinderen.
Pnck:"Ouders identificeren zich
met hun kinderen. Het succes
van het kind is hün succes. En
succes is datgene wat die ouder
als succes voor ogen staat. De ou
der die diploma's altijd heeft ge
zien als een absolute voorwaarde
voor een beter leven, hoopt dat
zijn kind beter en verder zal le
ren dan hij zelf gedaan heeft".
Furieus
"Zo herinner ik me uit de tijd
De midlevencrisis dient zich doorgaans tussen het 37ste
eerst de balans voor zichzelf opmaakt.
