Zaligverldarmg Titus Brandsma
nog slechts kwestie van tijd
Spanningen in de kerk creatief maken
Friese pater 'martelaar voor christelijk geloof
Kouwenhoven bij sluiting synode:
ZATERDAG 24 NOVEMBER 1
LEEUWARDEN (GPD) -
„Hij had een echte Friese
aard. Hij was een man van
een degelijke vroomheid,
maar zijn vroomheid was
niet spectaculair. Hij maak
te er geen toneelstuk van.
Daarvoor was hij te veel een
Fries. Hij was niet het type
dat gemakkelijk in aanmer
king komt om zalig ver
klaard te worden. Zijn
grootheid kwam pas duide
lijk aan het licht door de
wijze waarop hij zijn gevan
genschap en dood heeft
aanvaard".
Die woorden schreef bisschop
Bernard Möller van Groningen een
jaar geleden over pater Titus
Brandsma, de kleine, in 1942 in Da
chau omgekomen Friese pater die
onlangs officieel door de paus als
„martelaar voor het christelijk ge
loof' is erkend. De zaligverklaring
van Titus Brandsma is nu nog
slechts een kwestie van tijd. In het
Vaticaan wordt gesproken van
maart of april, maar er is ook nog
een kleine kans dat de paus de za
ligverklaring zal uitspreken tijdens
zijn bezoek aan ons land in mei.
De aankondiging betekent de be
kroning van een proces van zalig
verklaring dat precies dertig jaar
heeft geduurd. Vele honderden pa
gina's werden volgeschreven, tallo
ze documenten verzameld en er
werden zo'n zestig getuigen ge
hoord.
Vier jaar geleden werd het laat
ste pak papier bij de congregatie
voor de heiligverklaringen ingele
verd. Daarna was het enkele jaren
stil rond Titus Brandsma. In het
openbaar sprak paus Johannes
Paulus II twee keer over de karme
liet, namelijk in oktober 1982 tij
dens de eerste Titus Brandsma-
herdenking in Rome en in januari
1983 toen alle Nederlandse bis-
schopppen bij de paus op bezoek
waren. Meteen daarna begonnen
de speculaties over de zaligverkla
ring, die nu dan toch eindelijk for
meel rond is.
Echte tobber
Anno Sjoerd Brandsma werd op
23 februari 1881 geboren op de
boerderij van zijn vader Titus in
Ugoklooster, halverwege tussen
Hartwerd en Burgwerd onder de
rook van Bolsward. Hij stamt uit
een door en door rooms-katholiek
geslacht, met vele vertakkingen
naar andere bekende Friese fami
lies van roomse snit. Er lopen in
Friesland en daarbuiten dan ook
heel wat mensen rond die in de
verte door bloedbanden in relatie
staan tot de Brandsma's en de Ter-
wisscha van Scheltinga's. Een telg
uit dat geslacht, waarvan Titus via
zijn grootmoeder afstamt, bewoont
vandaag de dag de monumentale
boerderij.
Anno Sjoerd, die zijn vaders
naam aannam bij zijn intrede in het
klooster in 1898, was het vijfde
kind en de eerste zoon van Titus en
Tsjitsje, die later nog een zoon kre
gen. Hij was een kind met een
slechte gezondheid. Een echte tob
ber, wiens tere gestalte de ouders
veel zorgen moet hebben gegeven.
„Een boer zat er niet in", merkt
biograaf Brocardus Meijer op.
Vijf van de zes kinderen voelden
een roeping om in het klooster in te
treden. Zoals gebruikelijk in Bols
ward, het Friese Rome, waren de
Franciscanen de eerste keus. De
beschouwende orde der Karmelie
ten begon Anno Sjoerd tijdens zijn
studiejaren aan het gymnasium in
het Brabantse Megen echter meer
te boeien. Hij begon zijn noviciaat
in Boxmeer. Op 17 juni 1905 werd
hij in de kathedraal in Den Bosch
tot priester gewijd.
Docent
Titus had toen al een moeilijke
tijd achter de rug. Hoewel het cont
emplatieve leven hem zeer hef was,
was zijn tere gestel nauwelijks be
rekend op het dagprogramma en
de slechts vier slaapuren die de
karmelieten werden toegemeten.
De orde besloot dat de Friese pa
ter naar Rome moest voor verdere
studie, meestal het teken dat de or
deleiding in de kloosterling een do
cent zag. Drie jaar deed Titus
Brandsma wijsbegeerte en sociolo
gie in Rome, waarna hij inderdaad
van 1909 tot 1923 docent wijsbe
geerte was in het studiehuis van de
karmelieten in Oss.
Het onderwijs en de journalis
tiek zijn de twee terreinen waarop
Titus Brandsma zich het meest
heeft bewogen. Hij schreef zelf
veel, zowel artikelen als brochures
en boeken, maar liet zich ook in
met de rooms-katholieke pers,
eerst uit belangstelling, later offi
cieel als geestelijk adviseur van de
rooms-katholieke journahstenver
eniging en censor van „De Gelder
lander". In 1923 was Brandsma be
noemd tot hoogleraar aan de dat
jaar opgerichte Katholieke Univer
siteit in Nijmegen. Hij doceerde
wijsbegeerte en geschiedenis van
de vroomheid. Vooral de Neder
landse mystiek had hem vanaf zijn
eigen studiejaren geboeid.
Fries
Hoewel Titus Brandsma sinds
zijn vertrek naar het gymnasium
nooit meer in Friesland woonde,
vergat hij zijn geboortegrond aller
minst. Hij behoorde tot de oprich
ters van het Roomsk Frysk Boun
in 1917, nam het initiatief tot het
opnieuw leven inblazen van de St.
Bonifatius-bedevaarten, en was lid
van verschillende Friese organisa
ties, zoals Frisia Catholica, dat nog
altijd bestaat en nu „Folk en Tsjer-
ke" heet.
Hij moet een van de eerste
rooms-katholieke geestelijken na
de Reformatie zijn geweest die in
het Fries preekte. Dat was in 1926
bij de eerste versie van de ver
nieuwde Bonifatiusbedevaart in
Dokkum. Ook op onderwijsgebied
diende Titus Brandsma Friesland.
Hij was bestuurslid van de Provin-
siale Underwysrie en hielp bij de
oprichting van de Fryske Akade-
my. Kort voor de oorlog kwam hij
op het geniale idee om met stenen
van oude Friese kloosters bij de
Bonifatiuskapel in Dokkum een
kruisweg te metselen.
De inzet voor de rooms-katholie
ke pers in de eerste oorlogsjaren is
Titus Brandsma fataal geworden.
Na alle beperkingen die de Duit
sers de Nederlandse pers reeds
hadden opgelegd, kwam in 1941 de
vuurproef. Alle dagbladen werden
verplicht advertenties op te nemen
van de NSB. Samen met kardinaal
Jan de Jong besloot Titus Brands
ma de Duitsers nul op het rekest te
geven. De twee Friezen, kardinaal
De Jong was een Amelander, spra
ken erover in Utrecht. Besloten
werd dat pater Brandsma de
rooms-katholieke bladen langs zou
reizen om tot een gezamenlijke
weigering te komen.
Oranjehotel
Behalve de Duitsers moesten
Brandsma en De Jong ook onwilli
ge hoofdredacties aanpakken,
"Hoe hopeloos verdeeld de kerk in
zichzelf ook lijkt, het kan en mag
nooit zo zijn dat in de gemeente
van Christus fronten voorgoed ko
men vast te liggen. De Heilige
Geest, die aan de kerk is beloofd en
die ook synodes wenst te leiden,
zorgt ervoor, dat we, ondanks diep
ingrijpende verschillen in ziens
wijzen, het ene spoor van Christus
telkens weer mogen ontdekken".
Dat zei dr. H. J. Kouwenhoven
gistermiddag in Lunteren bij de
sluiting van de gereformeerde sy
node van Dokkum. Na twee jaar is
deze synode nu teruggetreden.
Volgend jaar zal in Gouda de nieu
we voor het eerst bijeenkomen.
De voorzitter van de synode ver
heelde niet, dat verschillende be
sluiten grote onrust hadden ver
oorzaakt. Het meest omstreden be
sluit was wel de afwijzing van
plaatsing van kruisraketten in ons
land. De volgende synode krijgt
dan ook te maken met tientallen
bezwaarschriften daartegen. "In de
ogen van een deel van de kerk
heeft de synode schromelijk ge
faald. Maar anderen vonden het
bleek al spoedig. De bezetters had
den lucht gekregen van de activi
teiten van de karmeliet. Op 19 ja
nuari 1942, drie dagen nadat de
kardinaal een scherpe brief had
doen uitgaan naar alle rooms-ka
tholieke kranten, werd Titus in Nij
megen opgepakt. Hij kwam in het
„Oranjehotel" in Scheveningen te
recht, waar hij zo goed en kwaad
als het ging de dagordening van
het kloosterleven voortzette.
Pater Brandsma schreef een
scherp en uiterst helder document
tegen de NSB en wijdde zich ver
der aan de mystiek en het schrij
ven van gedichten en meditaties.
Veel van dat materiaal is bewaard
gebleven en maakt deel uit van het
omvangrijke archief dat tijdens het
langdurige proces rond de zalig
verklaring tot in details is bestu
deerd.
Op 16 mei 1942 werd pater
Brandsma op transport gesteld
naar Dachau, waar zijn schriele li
chaam onder het onmenselijk zwa
re regime bezweek. Op 26 juli 1942
maakte een kamparts met een
spuitje een eind aan zijn leven.
Vooral de wijze waarop hij met ge
loof, levensmoed en frisse humor
de laatste maanden van zijn leven
de verschrikkingen doorstond en
ook nog medegevangen tot grote
steun was, heeft de karmelieten er
na de oorlog toe gebracht het zalig
verklaringsproces in gang te zet
ten.
DR. KOUWENHOVEN
....minder schade....
juist heel moedig, dat ze haar nek
durfde uitsteken".
Kouwenhoven hoopte nu maar,
dat veel besluiten achteraf toch
van meer waarde zullen blijken te
zijn dan aanvankelijk werd ge
dacht. In het algemeen zei hij nog,
dat de spanningen binnen de kerk
niet tot elke prijs moeten worden
Navolger
De vele brieven en persoonlijke
getuigenissen die na de oorlog los
kwamen over de kleine Friese pa
ter met de heldere ogen achter het
kleine brilletje, lieten er geen twij
fel over bestaan dat Brandsma in
de termen viel om als navolger van
Christus binnen de rooms-katho
lieke traditie een plaatsje te ver
werven ten voorbeeld. „Bij een za
ligverklaring wordt het venster
van de hemel even opengezet",
schrijven de Carmelieten in een
brochure over Titus Brandsma. „In
de verering van heiligen wordt dui
delijk dat het ideaal van Christus
altijd weer opnieuw navolgbaar is,
in concrete situaties waarin men
sen leven. Het is dus ook een uiting
van erkentelijkheid omdat Chris
tus ook aan deze mens de genade
gaf om Hem zo gaaf mogelijk na
te volgen".
Over de geestelijke erfenis van
pater Titus Brandsma bestaat in
rooms-katholiek Nederland helaas
ook enige onverkwikkelijke on
enigheid. Sinds jaar en dag pro
beert Klaas Beuker, de man van de
Rooms-Katholieke Partij Neder
land en de actie „Trouw aan de
paus", Titus Brandsma voor zich
op te eisen. De paters Karmelieten,
het bisdom Groningen en de
rooms-katholieke kerkprovincie
Nederland hebben echter de afge
lopen jaren laten merken dat ze
ook zonder de hulp van de zeer
opgeheven. Ze kunnen ook crea
tief gemaakt worden. "Dan zouden
we elkaar minder schade berokke-
Aan het eind van haar zitting gis
teren in Lunteren heeft de gerefor
meerde synode de plaatselijke ker
ken nog opgeroepen om contacten
te leggen met ethnische minderhe
den. Dat moet bijdragen aan een
gezamenlijk werken voor een
rechtvaardiger, veelvormige sa
menleving. De synode rondde
daarmee de bespreking af van de
nota 'Op elkaar aangewezen' van
de Raad van Kerken.
Beroepen
Hervormde Kerk: beroepen te
St. Johannesga (Fr.) kandidaat E.
Kolkert Ermelo, te Ezinge-Feer-
werd-Garnwerd (Gr.) kandidaat R.
Fortuin Ezinge, te Hattem W. Tee-
kens Bruinisse; aangenomen naar
Etten-Ulft kandidaat mevrouw A.
Schlimmer Den Haag, naar Hilver
sum (voor vrijzinnig-hervormden)
mevrouw C. J. Jacobs Nijmegen.
conservatieve Beuker en de zijnen
in staat zijn de zaligverklaring van
Titus Brandsma op een waardige
wijze voor te bereiden.
Zo bestaan er een landelijk comi-
naar Sint Annaland kandidaat A
van Herk Stellendam; bedankt,
voor Brakel G. C. Kunz Dordrecht,
voor Middelharnis W. C. Hovius
Apeldoorn.
Gereformeerde Kerken: beroe
pen te Putten J. Muntendam Spij-
kenisse; aangenomen naar Den
Burg (Texel) kandidaat J. Salakay
Kampen, de benoeming tot pasto
raal werker van 'Het Bouwhuis'
(leefgemeenschap voor geestelijk
gehandicapten) te Enschede J. P.
van Vliet aldaar.
Gereformeerde Kerken Vrijge
maakt: beroepen te Delft en te
Dalfsen P. de Wit Lelystad, te Har-
lingen J. Borgdorff Axel, te Dron-
ten J. Kruidhof Hardenberg, te
Rotterdam-Noord P. Niemeijer
Zuidwolde (Gr.).
Nederlands Gereformeerde Ker
ken: beroepen te Heemstede-Lisse
V. Louwerse Langerak.
té en een comité voor het bisdom
Groningen en zijn er vergevorder
de plannen voor verschillende vie
ringen, zowel in Friesland als na
tionaal en natuurlijk in Rome.
Christelijke Gereformeerde
Kerken: beroepen te Doornspijk
A. van Heteren Werkendam; be
dankt voor Almelo G. Bijkerk En
schede.
Gereformeerde Gemeenten: be
dankt voor Enkhuizen A. Hofman
Aalburg, voor Almelo-Wierden J.
Koster Klaaswaal; beroepen te
Katwijk aan Zee J. Mijnders Vee-
nendaal.
Benoeming. De hervormde sy
node heeft gisteren ds. D C. Nico-
lai (Utrecht) benoemd tot secreta
ris binnenland van de Raad voor
de Zending als opvolger van ds. A.
de Haan, die in maart volgend jaar
met de Vut gaat. Ds. Nicolai was
predikant in de streekgemeente
'Oude Mijnstreek' en in Oostzaan.
Hij is nu districtssecretaris van de
Raad voor de Zending in de pro
vincie Utrecht en predikant van de
'Stadszending' in de stad Utrecht.
Overduin 2.15 ds. v.d. Beid.
Ver. ter voorbereiding van een herv.
deelgemeente 'De Rank' te Katwijk (au
la P. Groen-college): 10 ds. v.d. Lee,
Noordwijk.
Geref. Kerk: Vr.kerk 10 en 5 ds. Koster,
ha;
Triumfatork. 10 en 5 ds. v.d. Horst, ha.
Geref. K. Vrijg.: 10.15 leesdienst, 3.30 ds.
Heida.
Ned. Geref. Kerk: 8.45 ds. M. de Jong, 7
ds. Janse.
Chr. Geref. Kerk: 10 en 5 ds. Slagboom.
Vrije Chr. Geref. Gem. (Unizaal). 10 en 5
ds. v.d. Belt.
Geref. Gem. (Remisestr.): 10 en 5.
Geref. Gem. in Ned. (Louwestr.): 10 en
5.
Volle-evang.gem. ('Tripodia'): 9.45.
Onafh. baptistengem. (Sluisweg 16): 10
ds. J. A. Visser.
KOUDEKERK AAN DEN RIJN Herv
Gem. 10 hr. v. Wallinga, Leiderdorp, 7
zie geref. kerk.
Geref. Kerk. 10 dr. Bade, 7 dr v. Brug
gen, Wassenaar.
LEIDERDORP Herv Gem en Geref.
Kerk Dorpsk. 10 en 6.30 ds. v.d. Born;
Hoofdstr. 10 ds. Doesburg;
Scheppingsk. 9 en 10.30 ds. Stegeman.
Leythenrode 10 ds. De Leeuw.
Elis.ziekenhuis 9.30 hoogmis, 10.45 ds.
Brommet, ha.
Bapt.gem. (wijkgeb. Zijlkw.): 10 hr. De
Rk Kerk: zat. 7, zo. 10 en 11.30.
Ned. Geref. Kerk (Salvatori): 10.45 ds
De Lange, 7 ds. Biewenga, Z.meer.
Chr. Geref. Kerk: 10 en 7 (evang.diensl
ds. v. Dijken.
Geref. Gem. 10 (ha) en 4 en wo. 28 nov
7.30 ds. Hakkenberg.
Rk Kerk: Agathakerk zat. 7, zo. 10 en
11.30;
Poelpolder zat. 7, zo. 9 en 11.30;
Mariakerk zat. 7, zo. 8.30, 10 en 11.45;
Engelbew. zat. 7. zo. 9.30, 10 30 en 5.45.
NIEUWKOOP Herv. Gem. 9.30 ds.
Bronsgeest, Leiden, 6.30 ds. v.d. Geer,
Woerden.
Geref. Kerk: 9.30 ds. Veenstra, Leiden, 5
avondgebed.
Chr. Geref. Kerk: 9.30 en 6.30 ds. H. v.
Leeuwen, Driebergen.
Remonstr. Gem.: 10 mevr. ds. Bosman.
Evang. gem. (Kruispunt, Kennedyl. 33):
9.30.
NIEUWVEEN: Herv. Gem. 9.30 ds. De
Graaff, 6.30 kand. Rietveld, Woerden.
Geref. Kerk: 9.30 ds. v. Es, Hoofddorp, 7
dr. Bade, Koudekerk.
Rk Kerk: zat. 7, zo. 9 en 11
NIEUW-VENNEP: Herv. Gem. 9.30 ds.
Kret, Sassenheim, 7 ds. Bergsma.
Geref. Kerk: 9.30 en 4.30 ds. Rang.
Chr. Geref. Kerk: 9.30 en 4.30 ds. Visser,
ha.
Rk Kerk: zat. 7, zo. 10.
NOORDEN: Herv. Gem. 9.30 ds. Schrij
ver, Woerden, 7 ds. v.d. Kamp, Bleis-
wijk.
Geref. Kerk (W. Verlaat): 10 ds. Jeroen-
se. Hoofddorp, 7 ds. Becker, Ooltgens-
NOORDWIJK: Herv. Gem. Voorstr-
.(Binnen) 10 ds. Hoekstra. O.geest, 5 ds.
v. Sliedregt, Katwijk aan Zee, 7 ds. Keu-
ning;
Hoofdstr (Zee) 10 ds. Keuning; geref
Buurtkerk 5 ds. Kuiper;
De Rank (Golfbaan) 10 ds v.d Plas,
Bergambacht; Sole Mio 9 ds. Keuning
Geref. Kerk: Hoofdstr. (Zee) 10 ds. El-
gersma, 5 ds. Kuiper;
Vinkenl. (Binnen) 10 ds. Kuiper;
Stichtingskerk 11 hr. Th. de Bock,
Rk Kerk: Zee zat. 7, zo. 9.30 en 11;
Binnen zat. 7, zo. 8. 10 en 11.30
LEIDEN: Herv. Gem. Hoogl. kerk 10 ds.
Pannekoek, 11.45 studentenekklesia;
Marekerk 10 ds. De Jong, 5 ds. Geluk,
Woerden;
Maranathak. (L. Morsweg) 10 prof. Van
den Berg;
Oecumenische geloofsgemeenschap De
Regenboog (Merenwijk) 9.30 ds. De
Mey, 11.15 ds. De Mey en pastoor v.
Well;
Bethlehemk.(Driftstr.) 10 ds. Bouhuys;
Bevrijdingsk.(Montgomerystr.) 10 ds.
Rietveld, gezinsdienst, thema: 'Werk en
de kerk', mmv jeugdkoor 'Sycomore'
uit Moordrecht, 5 ds. Rietveld;
Vredesk.(BurggravenL) 10 mevr. ds.
Möring-Wilterdink, Voorburg;
Waalse kerk (tijdelijk Rapenburg 6):
10.30.
Jeugdkapel Vredeskerk 10;
jeugdkapel Bevrijdingskerk 10 jeugd
dienst in de kerk.
Acad. Ziekenhuis 9 rk. dienst, 10.15
mevr. ds. Terlouw-Sterk;
Diakonessenhuis 10.30 ds. H. Visser,
Katwijk aan Zee, elke zat. 10.30 rk.
dienst;
Endegeest: zie Oegstgeest.
Geref. Kerk: Vredeskerk zie herv. gem.;
Petrak. (Surinamestr.) 10 ds. Keyser,
Utrecht;
Oude Vest 10 ds. v.d. Velden;
Maranathak.(L. Morsw.) zie herv. gem.;
Bevrijdingsk.(Montgomerystr.) zie herv.
gem.;
bejaardenhuis Groenhoven 10 dr. v.d.
Zwaan;
Merenwijk: zie herv. gem.
Wijk Stevenshof, gebouwtje 'Dijkhof
(Rijndijk): 10 kand. A. Verwey.
Geref. K. Vrijg. (Herengr.): 10 lees
dienst, 2.45 ds. Mouissie.
Chr. Geref. K. (Steenschuur): 10 (met
doven) en 5 ds. Franken, Zeist, ha.
Geref. Gem. (N. Rijn): 10 en 4.30 lees-
Geref. Gem. in Ned. (Bethl.kerk
Driftstr.): 11.30 en 5.30.
Evang.-Luth. Gem. (Hoogl. Kerkgr.):
10.15 ds. Mostert.
Doopsgez.-Remonstr. Gem. (Lokhorstk.
Pieterskerkstr.): 10.30 mevr. ds. De
Clercq, Woerden.
Baptistengem. (O. Rijn 3): 10 ds. Bos
veld.
Evang. Gemeenschap (Middelstegr. 3):
10 evang. Dikkes.
Zendingswerk Middernachtsroep (Zoe-
terw.singel 21): 5 hr. J. de Leeuw.
Evangeliecentrum (Zijlsingel 2): zo. 10
hr. Zijlstra, woensdag 8 nam. film 'Als
een dief in de nacht', vnjd. 8 jeugdsa-
menk.
Pinkstergem. (O. Vest 13): 10 evang.
Joh. v. Wieringen.
Leger des Heils (hoek Groenesteeg/Ves-
testr 10 heiligingssamenk., 5 nam. ver-
lossingssam.
Evang. gem. Merenwijk (Flevoweg 5)
7.45 nam. avondmaal.
Nieuw-Apost. Kerk (H. Rijnd. 24): 9.30
en 4, wo. 8.
Zevendedagadventisten (Ontmoetings-
kerk Voorschoten), elke zat. 9.45 bijbel
studie, 10.45 predikdienst.
Chr. Wetenschap (Steensch. 6): 10.30.
Leidse Soefi-stichting (Pieterskerk): 11
mevr. mr. T. v. Hartingsveldt over 'De
juiste beslissing'.
Oud-Kath. K. (Zoeterw.singel): 10.
Rooms-Kath. K Haagweg zat. 7, zo. 9
en 10.45;
Herensingel zat. 7, zo. 9.30 en 11;
Rijndijk (Leiden-V.schoten) zat. 7, zo.
9.30 en 11.30;
Steenschuur zat. 7, zo. 8.30, 10, 11.30, 6
en 7 (lof);
Boshuizerkade zat. 7, zo. 9.30 en 11;
Lammenschansweg zat. 7, zo. 9 en 10.30;
Haarl.straat zat. 7, zo. 9.30, 10.45 en
12.15;
Merenwijk: zie herv. gem.;
H. Rijndijk (zie Zoeterwoude).
ABBENES: Herv. Gem. 9.30 ds. Wijn
gaarden.
AARLANDERVEEN: Herv. Gem. 10
ds. v. Driel, 7 zangdienst.
Geref. Kerk: 10 ds. Wilschut, 6.30 kand.
T. Smit, Leiden.
Chr. Geref. Kerk: 9.30 dienst, 6.30 ds.
Hofman, Ouderkerk a.d. Amstel.
Rk Kerk: zat. 7, zo. 10.30.
ALPHEN AAN DEN RIJN: Herv. Gem.
Adventskerk 10 ds. De Jonge, 5 ds. v.d.
Kamp, Rijns.woude; Kruiskerk (Gouw-
sluis) 10 prof. dr. Berkhof, Leiden; Op-
st.kerk 10 ds. v.d. Heiden, 6.30 ds. De
Jong, Leiden, Nabij 10 jeugdkapel; G.
Herderkerk 10 ds. Mulder, 6.30 zang-
dienst; De Bron 9.30 ds. Taselaar, 10.15
en 6.30 ds. Moll; Ashram (Marsdiep) 10
ds. Hoogendijk; Oudshoornse kerk 10
dr. H. van Vliet; Sionskerk (Planeten-
singel) 9.30 en 6.30 ds. Ouwendijk, ha.
Geref. Kerk: Mar.kerk 10 ds. Lamme,
Delft, 6.30 ds. Stolk; Salv.kerk 10 ds.
Stolk, 6.30 ds. Wilschut. Avondmaal.
Geref. K. Vrijg. (aula chr. techn. school):
9.30 en 5 ds. Veldman.
Ned. Geref. Kerk (school Willemstr.):
9.30 ds. Janse, 4.30 ds. M. de Jong.
Chr. Geref. Kerk: 9.30 en 4.30 dienst, 28
nov. 7.30 ds. v. Heteren.
Oud-Geref. Gem. (Hooftstr. 240): 9.30 en
4.
Bapt.gem. (Molenwerfstr. 1): 10 en 6.30
ds. Koekkoek.
Bapt.gem. Noord (school Kalkovenw.
62): 10 stud. Stavleu, 6.30 hr. J. Stnet-
Volle-evang.gem. ('De Ark', Pr. Hen-
drikstr. 54): 10 hr. v.d. Hoorn.
Pinkstergem. (school Batenstein 16): 10.
Remonstr. Kring (Van Mandersloostr.
36): 10 ds. Siccama.
Rk Kerk Bonifaciusk. zat. 7, zo. 9.45 en
11.30;
Piusk. zat 7. zo. 9 en 10.30;
De Bron zat. 7, zo. 9 en 11.30.
BENTHUIZEN: Herv. Gem. 9 30 en 6
ds. Exalto.
Geref. Gem. 9.30 en 6 leesdienst.
BODEGRAVEN Herv. Gem. Dorps
kerk 10 en 6.30 ds. Wieman;
Salv.kerk 10 en 6.30 ds. Richter;
Bethl.kerk 10 en 6.30 ds. v.d. Hoef.
Avondmaal.
Geref. Kerk: 10 ds. v.d. Berg, 6.30 ds. El-
derman.
Geref. K. Vrijg. (Ichthusk.): 9.30 ds.
Mouissie, 4.30 ds. v.d. Scheer.
Geref. Gem. (Stationsweg 17): 10 en 6.30
ds. Bac.
Evang.-Luth. Gem.: 10.30 ds. v. Itterzon,
Gouda.
Rk Kerk: zat. 7, zo. 8.30 en 10.
BOSKOOP: Herv. Gem. Dorpskerk 9.30
ds. Vlasblom, 6.30 ds. v.d. Pol;
De Stek 9.30 ds. Elderman. Avondmaal.
Geref. Kerk: 9.30 ds. v. 't Hoff, 5 ds. Wij-
ers, Krimpen a.d. IJssel. Avondmaal.
Chr. Geref. Kerk: 9.30 (ha) en 5 ds. Rib-
Geref. Gem.: 9.30 en 6 ds. Reinders.
HAZERSWOUDE: Herv. Gem. 9.30 en
6.30 ds. De Graaf.
Geref. Kerk: 10 ds. Welbedacht, 5 ds.
v.d. Woude, Wassenaar.
Rk Kerk: dorp zat. 7, zo. 9.30 en 11.30;
Anker zat. 7, zo. 8.45 en 11.15;
Rijndijk zo. 10.
HILLEGOM: Herv. Gem. 10 ds. Kris
pijn, 7 ds. Rothfusz, opendeurdienst.
Geref. Kerk: 10 ds. v.d. Wal.
Chr. Geref. Kerk: 10 ds. Biesma, 7 zie
herv. gem.
Rk Kerk: Mart. zat. 7, zo. 9 en 11;
Jozefk. zat. 7, zo. 10 en 11.30.
HOOGMADE: Herv. Gem. 10 ds. De
Vree, Leimuiden.
Rk Kerk: zat. 7. zo. 10.
DE KAAG: Herv. Gem. 10 ds. Kolde-
Rk Kerk: zat. 7. zo. 10
KATWIJK AAN DEN RIJN Herv.
Gem. Dorpsk. 10 ds. Boer, 6 dr. Beze-
mer, Scheveningen;
Ontm.kerk 10 ds. Gebraad, 6.30 ds.
Boer.
Ver. ter voorbereiding van een herv.
deelgemeente 'De Rank' te Katwijk (au
la P. Groen-college): zie Katwijk aan
Zee.
Geref. Kerk: 9.30 en 5 ds. v. Breevoort,
ha.
Rk Kerk: zat. 7. zo. 9.30 en 11.15.
KATWIJK AAN ZEE Herv Gem. N.
Kerk 10 ds. v. Sliedregt, 6 ds. Drieber
gen;
O. Kerk 10 ds. Kielder, Vianen, 6 ds. Vis-
Ichthusk. 10 ds. Schuurman, 5 ds. Vroe-
gindewey;
Pniëlk. 9.30 kand. P. J. Visser, 6 ds.
Schuurman,
aula Bestevaer-mavo (Rijnsoever) 10 ds.
LEIMUIDEN Herv. Gem 9 30 hr.
Stam, Nieuwkoop, gezinsdienst.
Geref. Kerk: 9.30 en 7 ds. v.d. Kooi. ha.
Rk Kerk: zat. 7. zo. 7.30. 9 30 en 11.15
LISSE: Herv Gem. Dorpskerk 10 ds. 't
Hooft, 7 ds. De Gelder;
Pauluskerk 10 ds. De Gelder.
Geref. Kerk: 10 dr. v.d. Kamp, Wasse
naar, 5 ds. Ferwcrda, S.heim
Geref. K. Vrüg 8.45 en 4.30 ds. De Put-
NOORDWIJKERHOUT: Dorpsk. 10
mevr. ds. v.d. Mey.
Rk Kerk: Victork. zat. 7. zo. 9.30 en 11;
Jozefk. zat. 7, zo. 9 en 10.30;
De Zilk zat. 7, zo. 10 en 11.30.
OEGSTGEEST: Herv Gem. Groene of
Will.kerk 10 ds Heemskerk;
Pauluskerk 10 ds. Vegter,
Gemeentecentrum (Lijtw.) 10.30 ds. v.
Rossum, 7 ds. De Zeeuw, Voorschoten
Geref. Kerk: 10 ds. Kooman.
Ned. Geref. Kerk (Gem.centrum): 8.45
en 4 (ha) ds. De Lange.
Van Wijckerslooth: 4 ds. Hemmes.
Endegeest: 10 ds. Friederich.
Volle-evangeliegem. (Gem.centrum): 4.
Rk Kerk: Will.kerk zat 7, zo. 9 en 10.30.
OUD-ADE: Rk Kerk zat. 7, zo. 8.30 en
10.30.
OUDE EN NIEUWE WETERING:
Herv. Gem. 9.30 ds. De Korte.
Geref. Kerk: 9.30 ds. Jaspers Focks, 5 (in
'De Spreng') ds. Aalders.
Rk Kerk: zat. 7, zo. 9.30 en 11.30.
ROELOFARENDSVEEN: Rk Kerk
Mar. Pres. zat. 7, zo. 9 en 11;
Petrus-B. zat. 7, zo. 9.30 en 11.30.
RIJNSATERWOUDE: Herv. Gem. 9 ds.
v.d. Kamp, 7 ds. v.d. Heiden, Alphen.
Chr. Geref. Kerk: 9.30 dienst, 2.15 ds.
RIJNSBURG: Herv. Gem. Laurentius-
kerk 9.30 en 5 ds. Wagter;
Bethelkerk 9.30 ds. Smaling. 'De Weg
wijzer' 10 ds. Snel, samen-op-weg-
Geref. Kerk: Petrak. 9.30 ds. Damsma, 5
ds. Snel;
Imm.kerk 9 en 10.30 ds. Baayen, 5 ds.
Mar.kerk 9.30 ds. Cziria, 5 ds. Damsma.
Geref. Kerk Vrijg.: 10 en 5.15 ds. Grut-
Chr. Geref. Kerk: 9.30 (ha) en 5 ds. v.
Evang. Christengem. (aula mavo): 10 br.
v. Gemeren, H.woude, 7.30 zendings-
Rk Kerk: zat. 7, zo. 10.30.
RIJPWETERING Rk Kerk zat. 7. zo. 9
en 10.30
SASSENHEIM Herv. Gem. 9 en 10.30
ds. v. Achterberg, 7 ds. Baas.
Geref. Kerk: 10 ds. Ferwerda, 7 zie herv.
gem.
Chr. Geref. Kerk: 10 ds. Compagner,
R.dam, 5 ds. Velema, Gouda.
Ned. Prot. Bond (Jul.laan 17): 10.30
mevr. Brostrom.
Rk Kerk zat. 7. zo. 9.30 en 11.
TER AAR: Herv. Gem. 9.30 ds. Klein
Kranenburg, 6.30 kand. Boer, Nieuw-
Geref. Kerk 9.30 ds. De Boer, Hoofd
dorp, 6.30 ds. Rootmensen, Ouderkerk
a.d. Amstel.
Rk Kerk: Aardam zo. 9 en 12;
kerk Langeraar zat. 7, zo. 9.30 en 11.30.
VALKENBURG: Herv. Gem. 10 prof.
dr v d. Beek, 6.30 ds. Vermeulen, jeugd-
Geref. Kerk 9.30 ds. v.d. Werff, Voor
hout, 6.30 prof. dr. v.d. Beek.
Geref. K. Vrijg.: 9.30 en 5 ds. Heida
VOORHOUT Herv Gem 10 ds. C.J de
Jong.
Rk Kerk: zat. 7, zo. 9, 10.30 en 11.45.
VOORSCHOTEN: Herv. Gem. Dorps
kerk 10 ds. De Zwart;
De Ontmoeting (Noordhofland) 10 ds.
Blanken, 7 ds. Wilzing. Den Haag,
jeugddienst;
Hulp en Heil (Schakenbosch) 10 ds.
Herv. evang. op geref. grondslag (aula
Lucas-college. Beeth.laan): 9.30 ds.
Boot, Boven-Hardinxveld, 4.30 ds. Geu
ze, Noorden.
Geref. Kerk: 10 ds. v.d. Schoot. Zie ook
herv. gem.
Geref. K. Vrijg. (Bachlaan): 10 en 5 ds.
Blokland.
Rk Kerk: Laur.kerk zat. 7, zo. 11.30,
M. Godskerk zat. 7, zo. 10.
British school in The Netherlands (Jan
v. Hoofl. 3): 10.15 anglicaanse dienst.
WADDINXVEEN Herv. Gem. Brugk.
9.30 ds. Goossen, 5 ds. Maasland;
Hoeksteen 9 30 ds. Korevaar, R.dam,
6.30 kand. P. J. Visser, A.dam;
Bethelk. 9.30 ds. Roetman, 5 ds. Goos-
Imm.kerk 10 en 5 ds. Hulst.
Geref. Kerk: Kruisk. 9.30 ds. Baas,
S.heim, 5 ds. Stroes, Nieuwerkerk a.d.
IJssel;
Ontm.kerk 10 ds. v.d. Sar, Z.meer.
WARMOND: Herv. Gem. 10 ds. Muis.
Rk Kerk: zat. 7, zo. 8.30, 10 en 11.30.
WASSENAAR: Herv. Gem. Dorpsk. 10
ds. Steenstra, 4.30 dr. Tukker, Urk, 7
muziekdienst;
Kievietk. 10 dr. v. Bruggen;
Messiask. 10 ds. v. Waasbergen;
Dorpscentrum 9.30 dr. Tukker.
Geref. Kerk: Zijllaan 10 ds. De Zeeuw,
V.schoten, 5 ds. Welbedacht, H.woude;
Zuid (Bloemcamplaan) 10 dr. Vlijm,
V schoten.
Ned. Prot. Bond (Kerkdam): 10.30 ds.
Werner.
Rk Kerk Will, zat 7. zo. 9.30 en 11;
Jozefk. zat. 7, zo. 9.30 en 11
G. Herderk. zat 5. zo 9 en 11
WOUBRUGGE: Herv Gem 9.30 hr.
Goedhart, Nieuwkoop, 6.30 ds. Koele-
wijn.
Geref. Kerk: 9.30 ds. Aalders, 6.30 ds.
Jaspers Focks.
Rk Kerk: zat. 7, zo. 10.
ZEVENHOVEN Herv. Gem. 10.30 ds.
v.d. Kamp, Rijns.woude.
Geref. Kerk: 9.30 ds. Verdoorn, Wadd-
.veen, 7 zie Noorden.
ZOETERWOUDE Herv. Gem 10 ds
Wolthaus.
Rk Kerk St. Jan zat. 7 30. zo. 9.30;
Chr Dienaark. zat. 7, zo. 10.
H. Rijndijk zat. 7, zo 10 en 11.30
ZWAMMERDAM Herv Gem 10 ds.
Eysenga. 6.30 ds. Hermans, Alphen
Geref. Kerk: 10 ds. Buikema, 6.30 ds.
Mondeel.
Remonstr. Gem.: 10 dr. Meijering.
