Afgescheidenen, een veracht volkje
veracht volkje
In Ulrum is het 150 jaar geleden allemaal begonnen
maal begonnen
ZATERDAG 6 OKTOBER 1984
GEESTELIJK LEVEN
PAGINA 11
"Dingsdagavond den 14den october heb
ben wij na biddend en knielend opzien
tot den Heer ons afgescheiden van de
valsche kerk en in de mogendheden des
Heeren het ampt aller geloovigen aange
nomen, hetwelk Hij, de Heere, de Almag-
tige, de Eenige en Drieëenige God beves-
tige! Met Psalmgezang en dankzegging is
die plegtigheid besloten
Dat schreef de predikant Hendrik de
Cock, toen 33 jaar, de volgende dag in het
notulenboek van de hervormde gemeen
te in Ulrum (Noordwest-Groningen),
waar in 1834 nu precies 150 jaar gele
den - de eerste grote rechtzinnige af
scheiding van de Nederlandse Hervorm
de Kerk begon.
Al werd deze afscheiding geen volks
beweging - 50 jaar later telden de afge
scheiden gemeenten zo'n 140.000 leden -,
ze heeft het volksbestaan in het begin
toch diep beroerd. Moord en doodslag
bleven - in tegenstelling tot wat bij de
Reformatie in de 16de en 17de eeuw ge
beurde - weliswaar uit, maar het ru
moer in godsdienstig en politiek Neder
land over de 'dweperijen der fijnen' en
hun radicale breuk met de 'vaderlandse
kerk' was zo hevig, dat geen afgescheide
ne mocht verwachten, er zonder kleer
scheuren af te komen.
Ze ondervonden, schrijft D. Vermeulen
in de deze week ven
trouw gescheiden',
Christus' woorden:
volgd hebben, zij zu
gen". "De intolerant
ten". "Hoogverlichte
gingen op hun ven
mensenliefde".
heiding geen volks-
later telden de afge-
zo'n 140.000 leden
?staan in het begin
Moord en doodslag
ïlling tot wat bij de
ie en 17de eeuw ge
beurde - weliswaar uit, maar het ru
moer in godsdienstig en politiek Neder
land over de 'dweperijen der fijnen' en
hun radicale breuk met de 'vaderlandse
kerk' was zo hevig, dat geen afgescheide
ne mocht verwachten, er zonder kleer
scheuren af te komen.
Ze ondervonden, schrijft D. Vermeulen
in de deze week verschenen bundel 'In
trouw gescheiden', de waarheid van
Christus' woorden: "Indien zij mij ver
volgd hebben, zij zullen ook u vervol
gen". "De intolerantie van de toleran-
ten". "Hoogverlichte mensen, die prat
gingen op hun verdraagzaamheid en
mensenliefde".
Een clandestiene bijeenkomst van Afgescheidenen, ergens
eenheid rond de belééfde belijde
nis, met haar nadruk op de per
soonlijke relatie met God, belang
rijker dan een eenheid van belijden
op papier. Geen eenheid zonder
het hartelijk met elkaar eens te zijn
over de 'waarheidsvraag'.
Het boek is een bijdrage aan dit
herdenkingsjaar. "Een geschenk
aan de plaatselijke kerken ter her
innering aan de trouw van God",
schrijven M. Drayer en Van 't Spij
ker in hun woord vooraf.
Wat opvalt is, dat de schrijvers
zich hoeden voor ophef. J. H. Vele-
ma erkent onomwonden, dat er in
de eerste jaren na de Afscheiding
allerlei separatistische verschijnse
len waren te signaleren. Een zucht
tot scheiding en afzondering. Ook
onder de afgescheidenen zelf. En
de krasse taal van de rechtzinnige
Kohlbrugge tégen de Afscheiding
verzwijgt hij evenmin: vleselijk
mensenwerk, uiting van kerkelijk
activisme, voorbarig, een bewijs
dat men zélf de wet wilde volbren
gen en niet kon wachten 'op de dag
des Heeren en op Zijn heil'.
Toch concludeert Velema, dat in
de 'Acte van Afscheiding' elk
spoor van separatisme ontbreekt.
"De Cock stond met de rug tegen
de synodale muur. Hij kon geen
kant meer op. Hij is de kerk niet
uitgegaan - dan had hij veel eerder
deze stap gezet -, maar is in feite
de kerk uitgezet. Door 1816 was de
kerk in haar wezen aangetast.
Reglementair had ze toen geen be
lijdenis meer". Vraag van Velema:
"Scheidde men zich af van de kerk
óf van een genootschap dat geen
recht meer had op de naam kerk.
ook al werd er nog gepreekt en al
werkte de Here er nog met Zijn
Geest?" "Het ging om gehoor
zaamheid aan de Koning der
kerk".
Van 't Spijker erkent, dat De
Cocks taal soms minder hoffelijk
was. "Maar het was de taal van de
profeten. Oprecht. Dicht bij de
Schrift. Aan die Schrift wenste hij
door middel van de belijdenis heel
de kerk en al haar dienaren gebon
den te zien".
'Wonderlijk veel'
Starreveld, T. Brienen en Drayer
schrijven in de laatste hoofdstuk
ken over de verhouding tussen het
'Reveil' (1823-1860) en de Afschei
ding, over de 'Nadere Reformatie'
(tot halverwege de 18de eeuw), die
innerlijke doorleving van het refor
matorische geloofsgoed uit de 16de
eeuw beoogde, en over de pogin
gen na de Doleantie van 1886 om
dolerenden en afgescheidenen sa
men te brengen.
Duidelijk wordt, hoe de Afschei
ding van 1834 zich binnen het Ne
derlandse protestantisme - en
door emigratie ook daarbuiten -
hecht heeft kunnen verankeren.
Het boek gaat aan 'vandaag'
voorbij. Dat viel kennelijk buiten
de opzet. Drayer en Van 't Spijker
vinden deze tijd ook 'wonderlijk
veel' lijken op die van de Afschei
ding. Er is eigenlijk niets nieuws
onder de zon. "Daarom is er geen
betere herdenking dan het hartelij
ke voornemen om als leden én
ambtsdragers getrouw te blijven
bij de volkomen leer der zalig-
van A. en H. Algral
heid", zo besluit hoogleraar Van 't
Spijker.
Dat appèl lijkt al te gemakkelijk.
Ook christelijk-gereformeerden
worden beïnvloed door opvattin
gen en ervaringen in en buiten de
kerk. Over allerlei dingen kunnen
ze verschillend denken. De schrij
vers moeten dat weten. Wie na an
derhalve eeuw opnieuw trouw
vraagt en de breuk met de kerk van
de Reformatie dus betekenis toe
kent ook voor deze tijd, zal con
creet op de actuele situatie moeten
ingaan. Dan zal blijken, dat die in
menig opzicht toch anders is dan
ten tijde van De Cock. Ook kerke
lijk.
De kerk die de afgescheidenen
verlieten heeft het koninklijke
reglement inmiddels van zich afge
schud en haar reformatorische or
de hersteld. De rechtzinnige leer
en prediking - 'naar Schrift en be
lijdenis' heet dat - zijn onder het
oude bestuur ook nooit verdwe
nen. Zou de 'Koning der kerk' daar
nog iets mee te maken kunnen
hebben? Zoals destijds, naar De
Cock stellig geloofde, met de Af
scheiding? Is die oude kerk met
haar oprichting uit het verval haar
'valsheid' dan toch nog te boven
gekomen en weer betrouwbaar ge
worden? En zou De Cock niet
schrikken als hij kon zien, wat de
versplinterde 'gereformeerde ge
zindte' er in die anderhalve eeuw
van heeft gemaakt?
Dat gegeven vraagt al om een
herbezinning op de motieven ach
ter 1834. Een bescheiden aanzet tot
die actualisering van de Afschei
ding zou de waarde van dit herden
kingsboek hebben verhoogd.
Rk Kerk: Agathakerk zat. 7, zo.
11.30;
Poelpolder zat. 7, zo. 9 en 11.30;
Manakerk zat. 7, zo. 8.30 en 10;
Engelbew. zat. 7, zo. 9.30, 10.30 e
10 t
Geref. Kerk: Vr.kerk 10 ds. v. Breevoort,
5 ds. Koster;
Triumfatork. 10 ds. Koster, 5 ds. v.d.
Horst, opendeurdienst.
Ned. Geref. Kerk: 8.45 ds. Janse, 7 ds.
Biewenga, Z.meer.
Chr. Geref. Kerk: 10 en 5 ds. Slagboom.
Vrije Chr. Geref. Gem. (Unizaal): 10 en 5
ds. v.d. Belt.
Geref. Gem. (Remisestr.): 10 en 5.
Geref. Gem. in Ned. (Louwestr.): 10 en
5.
Volle-evang.gem. ('Tripodia'): 9.45.
Onafh. Baptistengem. (Sluisweg 16): 10
ds. J. A. Visser, ha.
KOUDEKERK AAN DEN RIJN: Herv.
Gem. 10 ds. Lapré, 7 ds. v. Breevoort,
Katwijk.
Geref. Kerk: 10 ds. Veenstra, Leiden. 7
zie herv. gem.
LEIDERDORP: Herv. Gem. en Geref.
Kerk Dorpsk. 10 ds. v. Loenen, 6.30 ds.
Stegeman, cantatedienst, mmv Leider
dorps kamerkoor en Els van Onselen
(sopraan);
Hoofdstr. 10 prof mr. Reugebrink;
Scheppingsk. 9 en 10.30 ds Stegeman.
Elis.ziekenhuis 10 rector Vijftigschild.
Bapt.gem. (wijkgeb. Zijlkw.): 10 hr. De
Vries, ha.
Rk Kerk: zat. 7, zo. 10 en 11.30.
5.45.
NIEUWKOOP: Herv. Gem. 9.30 ds.
Bronsgeest, 6.30 ds. Cnossen. Delft,
jeugddienst.
Geref. Kerk: 9.30 ds. Stroes. Nieuwer-
kerk a d. IJssel, 5 avondgebed.
laan 33): 9.30.
Remonstr. Gem.: 10 ds. Paardekooper.
Rk Kerk: zat. 7, zo. 9 en 10.45.
NIEUWVEEN: Herv. Gem. 9.30 ds. v.
Andel, Bergschenhoek, 6.30 ds. v. Roon,
Katwijk aan Zee.
Geref. Kerk: 9.30 hr. v. Wallinga, L.dorp,
7 ds. Biewenga, Kamerik.
Rk Kerk:
i. 9 en 11.
NIEUW-VENNEP: Herv. Gem. 9.30 dr.
Schram, Abcoude.
Geref. Kerk: 9.30 ds. Wijngaarden, 4.30
ontmoetingsdienst, ds. Boeyinga, Bloe-
14.30. ds. Visser.
mendaal.
Chr. Geref. Kerk. 9.30 e
Rk Kerk: zat. 7, zo. 10.
NOORDEN: Herv. Gem. 9.30 en 7 ds.
Geref. Kerk (W. Verlaat): 10 dr. Haitsma,
Boskoop, 7 hr. Kat, Ouderkerk a.d. Am-
stel.
NOORDWIJK: Herv. Gem. Voorstr-
(Binnen) 10 ds. v.d. Lee. 5 ds v. Slie-
dregt, Katwijk aan Zee; Vinkenl. 7 ds.
Hoofdstr. (Zee) 10 ds. Keuning, 5 ds. v.d.
per;
Vinkenl. (Binnen) 9.30 ds. Elgersma, 7
ds. Kuiper;
Stichtingskerk 11 ds. Slofstra; Sole Mio
9 ds. Elgersma
Ned. Prot. Bond (aula O.Zeew.) 10.30 ds.
Fnedench, O.geest.
Rk Kerk: Zee zat 7, zo. 9.30 en 11;
Binnen zat. 7. zo. 8. 10 en 11.30.
Toen na de Franse tijd het land
zich begon te herstellen, kwam ko
ning Willem I, een 'verlicht' vorst,
op het onzalige idee de Hervormde
Kerk een nieuwe organisatie te ge
ven. In 1796 was aan de bevoor
rechte positie van de kerk een eind
gekomen. Er werd een 'ministerie
van eredienst' ingesteld en top
ambtenaar J. D. Janssen moest er
voor zorgen, dat een 'algemeen
reglement' voor het kerkbestuur
de Dordtse kerkorde van 1618 zou
vervangen. Een eigenmachtige en
onwettige daad van de koning, oor
deelt Vermeulen, want hij was
hiertoe niet bevoegd en het ge
beurde zonder medewerking en
zelfs zonder medeweten van de
kerk.
Bezwaren werden afgewezen. De
predikanten moesten maar beden
ken, dat ze dankzij de koning hun
salaris hadden ontvangen - dat in
de Franse tijd niet was uitbetaald
- en dat de vorst nu op zijn beurt
dankbaarheid en vertrouwen van
hen verwachtte.
Het nieuwe reglement had niet
alleen gevolgen voor de organisa
tie, maar ook voor de leer van de
kerk. W. van 't Spijker schrijft in
zijn opstel: "De kerk was een ver
lengstuk van het staatsapparaat ge
worden. Op papier werd de belijde
nis niet veranderd, maar de band
aan die belijdenis ging los. Hen
drik de Cock zag, dat de waarheid
van Gods Woord, zoals in de belij
denis vervat, in het geding was".
door
S. J. de Groot
K. Boersma die deze uitgave
van Kok in Kampen, 150 bladzij
den, prijs f 25, opent met een 'korte
vertelling' over de Afscheiding
stelt vast, dat de kerk niet meer
volgens de bijbelse regels werd ge
regeerd. "Er was één landelijk ge
nootschap gekomen met plaatselij
ke afdelingen, van bovenaf gere
geerd door een kleine groep, die
nog wel 'algemene synode' heette,
maar die naam niet mocht dragen,
omdat ze niet van onderop door
het verband van vrije plaatselijke
kerken zelf was gekozen. Men wil
de geen binding meer aan de
Schrift als het Woord van God en
aan de belijdenis. Wie dat wenste,
mocht daaraan natuurlijk blijven
vasthouden, mits hij de ander maar
de vrijheid liet om zijn eigen den
ken hoger te stellen dan een ach
terhaalde bijbel en een verouderde
belijdenis. Scherp gezegd: de leu
gen kreeg evenveel ruimte als de
waarheid".
Stalvee
De moeilijkheden met De Cock
begonnen, toen hij iri een brochure
fel te keer ging tegen een paar 'ver
lichte' geschriften met aanvallen
op de gereformeerde leer. Ook
doopte hij kinderen uit andere ge-
LEIDEN: Herv. Gem. Hoogl. kerk 10 ds.
De Mey-Meulendijk, mmv cantorij,
11.45 studentenekklesia;
Marekerk 10 dr. Meijers, 5 ds. De Jong;
Maranathak. (L. Morsweg) 10 ds. Kra
mer, ha;
Oecumenische geloofsgemeenschap De
Regenboog (Merenwijk) 9.30 ds. Horten-
sius, 11.15 ds. Hortensius en pastoor v.
Well;
Bethlehemk. (Driflstr.) 10 dr. P. B. Dirk-
Bevrydingsk. (Montgomerystr.) 10 ds.
Rietveld, ha, voor nam. zie Vredeskerk;
Vredesk. (Burggravenl.) 10 ds. Nauta,
bevestiging ds. H. E. Schouten, en ds.
Schouten, intrede, 5 gezinsdienst herv.
en geref. jeugdwerk, ds. Westera-Fran
ke, 5.45 broodmaaltijd, 6.30 musical
'Ruth, een verhaal over vrouwen' door
jeugdkoor Singelkerk A.dam;
Waalse kerk (Breestr.) 10.30 ds. Ribs;
jeugdkapel Vredeskerk 10;
jeugdkapel Bevrijdingskerk 10.30.
Acad. Ziekenhuis 9 rk. dienst, 10.15 ds.
v. Beinum;
Diakonessenhuis 10.30 ds. W. de Leeuw,
elke zat. 10.30 rk. dienst;
Endegeest: zie Oegstgeest.
Geref. Kerk: Zuiderk. (Lammen-
schansw.) zie Vredeskerk en Oudevest-
Petrak. (Surinamestr.) 10 ds. Boven
berg;
Oude Vest 10 ds. Koolstra, ha, 4 leerhuis
Zuiderkerk ('gevangenispastoraat en
nazorg'), 5 avondgebed;
Maranathak. (L. Morsw.) zie herv. gem.;
Bevrijdingsk. (Montgomerystr.) zie
herv. gem.;
bejaardenhuis Groenhoven 10 ds. Key-
ser, Utrecht, ha;
Merenwijk: zie herv. gem.
Wijk Stevenshof, gebouwtje 'Dijkhof
(Rijndijk): 10 ds. Jansen.
Geref. K. Vrijg. (Herengr.): 10 ds. Hout
man, 5 ds. De Putter.
Chr. Geref. K. (Steenschuur): 10 en 5 ds.
Den Hertog.
Geref. Gem. (N. Rijn): 10 en 4.30 ds.
Boogaard.
Evang.-Luth. Gem. (Hoogl. Kerkgr.):
10.15 ds. Mostert.
Doopsgez.-Remonstr. Gem. (Lokhorstk
Pieterskerkstr.): 10.30 ds. De Clercq.
Baptistengem. (O. Ryn 3): 10 ds. Bos
veld, ha.
Evang. Gemeenschap (Middelstegr. 3).
10 br. Dikkes.
Zendingswerk Middernachtsroep (Zoe-
terw.singel 21): 5 nam. hr. Roos.
Evangeliecentrum (Zijlsingel 2): zo. 10
hr. Zijlstra, di. 8 film 'Meer dan een tim-
Pinkstergem. (O. Vest 13): 10 hr. Elker-
Leger des Heils (hoek Groenesteeg-Ves-
testr.): 10 heiligingssamenk., 7 verlos-
singssam.
Nieuw-Apost. Kerk (H. Rijnd. 24): 9.30
en 4, wo. 8.
'Christelijke Wetenschap' (Steensch. 6):
10.30.
Genootschap der Vrienden (Quakers):
10.30 (Rapenburg 6).
Koning Willem J, die in 1816 de
Hervormde Kerk de 'reglementen'
oplegde.
meenten, omdat ouders bezwaren
hadden tegen de preken van de do
minee ter plaatse. Uit wijde omge
ving kwamen mensen in Ulrum
naar de kerk.
Eerst werd De Cock gesehorst,
aanvankelijk met behoud van,
daarna zónder salaris. Maar na een
eis tot onvoorwaardelijke onder
werping (2 oktober 1834) - waar
aan hij niet voldeed volgde zijn
definitieve afzetting door het pro
vinciale kerkbestuur van Gronin
gen. Hoe kan iemand, die vroeger
een gezond verstand had, zich nu
aan het hoofd stellen van zulken,
die wat kennis in de godsdienst be
treft door hun stalvee schier wor
den overtroffen! Zo schreef een
collega over de rebel van Ulrum.
J. C. L. Starreveld in een opstel
over 'Reveil en Afscheiding': "De
taal van De Cock en de onderwer
pen die hij aan de orde stelde vie
len als stenen in de stille vijver van
de op rust en eenheid bedachte
kerkmens van de 19de eeuw. Een
tegendraadse beweging". Hij
ddPsde er niet voor terug, kerkelij
ke leiders als 'verleiders' te ont
maskeren en herders als 'grijpende
wolven'. Zijn zinspreuk was: 'Zien
de op het gebod, blind in de uit
komst'.
Boersma zegt het onbewimpeld:
"De Cock was rondborstig en on
genuanceerd". Maar vele gemeen
teleden verkommerden in het
geestelijke klimaat van die dagen.
Hij gaf stem aan hun gevoelens.
"De kracht ging uit de kerk. In de
theologie van de 'Groninger rich
ting' werd heel veel anders uitge
legd dan men gewend was. Een
voudige mensen klaagden dat er
iets veranderd was in de prediking,
maar zij konden er geen naam aan
geven. Leerstukken als 'verzoe
ning door het bloed van Christus'
en 'vernieuwing van het leven door
Kerk van J. Chr. v.d. Heiligen der L. Da
gen (Brahmsl.): 9.30, 10.30 en 11.20.
Oud-Kath. K. (Zoeterw.singel): 10;
Rooms-Kath. K.: Haagweg zat. 7, zo. 9
en 10.45;
Herensingel zat. 7 (mmv jongerenkoor
The Lord's Folks), zo. 9.30 en 11;
Rijndijk (Leiden-V.schoten) zat. 7, zo.
9.30 en 11.30;
Steenschuur zat. 7, zo. 8.30, 10, 11.30, 6
en 7 (lof);
Boshuizerkade zat. 7, zo. 10;
Lammenschansweg zat, 7, zo. 9 en 10.30;
Haarl.straat zat. 7, zo. 9.30, 10.45 en
12.15;
Merenwijk: zie herv. gem.;
H. Rijndijk (zie Zoeterwoude).
ABBENES: Herv. Gem. 9.30 ds.
Goverts.
AARLANDERVEEN: Herv. Gem. 10
ds. v. Driel, 7 kand. v.d. Schans,
Utrecht.
Geref. Kerk: 10 ds. Modderaar, 6.30 ds.
Wilschut.
Chr. Geref. Kerk: 9.30 leesd., 2.45 ds. v.
Rk Kerk: zat. 7, zo. 10.30.
ALPHEN AAN DEN RIJN: Herv. Gem.
Adventskerk 10 ds. Bogers, 6.30 ds. De
Jonge; Kruiskerk 10 ds. De Jonge; Op-
st.kerk 10 en 5 ds. v.d. Heiden; Nabij
9.30 jeugdkapel; G. Herderk. 10 ds.
Nieuwenhuis, 6.30 ds. MoLl; De Bron
9.30 ds. Verheul, 10.15 (jeugddienst) ds.
Moll, 6.30 ds. Taselaar; Ashram 10 ds.
Mulder; Driehoorne 7 nam.; Ouds-
hoornse kerk 10 ds. Smits, A.foort;
Sionskerk (Planetensingel) 9.30 en 6.30
ds. Ouwendijk.
Geref. Kerk: Mar.kerk 10 ds. Stolk,
6.30o ds. Verhoeven, Haarlem; Salv-
.kerk 10 ds. v. Es, Hoofddorp, 6.30 ds.
Stolk. Zie ook herv. gem.
Geref. K. Vrijg. (aula chr. techn. school):
9.30 ds. Spijker, 6.30 ds. Mouissie.
Njed. Geref. Kerk (school Willemstr.):
9.30 ds. De Jong, ha. 4.30 br. Kleingeld.
Chr. Geref. Kerk: 9.30 leesd., 2 ds. Beek
huis.
Oud-Geref. Gem. (Hooftstr. 240): 9.30 en
4.
Bapt.gem. (Molenwerfstr. 1): 10 ds.
Koekkoek, 6.30 ds. Koekkoek en dr.
Kits, mmv koren.
Bapt.gem. Noord (school Kalkovenw.
62): 10 hr. Vork, 6.30 ds. A. v.d. Berg.
Volle-evang.gem. ('De Ark', Pr. Hen-
dnkstr. 54): 10 hr. v.d. Hoorn.
Pinkstergem. (school Batensteïn 16): 10.
Rk Kerk: Bonifaciusk. zat. 7, zo. 9.45 en
11.30;
Piusk. zat. 7. zo. 9 en 10.30;
De Bron zat. 7. zo. 9 en 11.30.
BENTHUIZEN: Herv. Gem. 9.30 ds.
Baas, Molenaarsgraaf, 6 ds. Exalto.
Geref. Gem. 9.30 en 6 ds. Bregman, Rijs-
sen, 11 okt. 7.30 ds. Hage.
BODEGRAVEN: Herv. Gem. Dorps
kerk 10 ds. v.d. Hoef, 6.30 ds. Wieman;
Salv.kerk 10 ds. Richter, 6.30 ds. v.d.
Hoef:
geloof en bekering' moesten wor
den omgebogen. Er was een gewel
dig verlangen naar geloofsbele
ving, naar de verborgen omgang
met God".
Zo ontstonden al in de 18de
eeuw steeds meer godsdienstige
gezelschappen ('conventikels')
naast de officiële kerk, "die de hon
ger naar het levende brood moes
ten stillen". Die gezelschappen en
hun godsdienstige sfeer hebben
voor de Afscheiding veel bete
kend. Zonder deze is er veel van
wat in 1834 en daarna is gebeurd en
gezegd niet te begrijpen.
'Fijnen' pesten
De kerkbesturen en ook indivi
duele predikanten hebben er in sa
menwerking met overheid, politie
en justitie alles aan gedaan om de
onrust in hun kalme kerk de kop in
te drukken. De straf voor De Cock
(f150 boete en drie maanden ge
vangenisstraf) wegens het stichten
van wanorde in de kerk werd het
sein voor een eindeloze reeks ver
volgingen: boetes, arrestaties, in
kwartiering van soldaten (zonder
de verplichte vergoeding), huisuit
zetting, openbare verkoping van
meubels en kleding, vernieling van
eigendommen, ontslag, bedrei
ging, spot en straatterreur, het ver
bieden van bijeenkomsten met
meer dan 20 personen en het uit
eenjagen van godsdienstoefenin
gen in de openlucht of in boeren
schuren, brandstichting en zelfs
aanrandingen.
Meestal waren het arme mensen
die met de Afscheiding meegin
gen. Ook wel wat boeren. En hier
en daar zelfs een intellectueel, zo
als de Amsterdamse advocaat
Maurits van Hall, en een fabrikant.
Maar in het algemeen konden be
ter gesitueerden het tegenover hun
vrienden niet maken om achter
een geminacht groepje mensen
met een afgezette dominee aan te
gaan.
Aan de pesterijen kwam een
eind, toen in 1853 een nieuwe wet
op de kerkgenootschappen werd
ingevoerd. Pas veel later had de re
gering er geen bezwaar meer tegen,
dat de afgescheidenen zich 'gere
formeerd' noemden.
Tegen de muur
'In trouw gescheiden', een bun
del van zeven opstellen, is geschre
ven vanuit een christelijk-gerefor-
meerde gezichtshoek. Eén kwaad
woord over de beweging van De
Cock en de zijnen zal men er niet in
vinden. De Christelijke Gerefor
meerde Kerken van nu zijn met
hun meer dan 75.000 leden een vi
taal overblijfsel van wat anderhal
ve eeuw geleden in Ulrum is be
gonnen. Zij lieten zich in 1892 -
trouw als ze waren aan de geest
van de Afscheiding - ook niet ver
enigen met de dolerenden (de hui
dige Gereformeerde Kerken) van
Abraham Kuyper. Voor hen was de
Bethl.kerk 10 ds. Wieman, 6.30 ds. Oos-
terom, A.dam-Watergraafsmeer.
Geref. Kerk: 10 ds. v.d. Berg. 6.30 ds. El-
derman.
Geref. K. Vrijg. (Ichthusk.): 9.30 en 4.30
ds. Mouissie.
Evang.-Luth. Gem.: 10.30 ds. Rave,
Monnickendam, ha.
BOSKOOP: Herv. Gem. Dorpskerk 9.30
ds. v.d. Pol, 6.30 ds. Vlasblom;
De Stek 9.30 ds. Vlasblom.
Geref. Kerk: 9.30 hr. Smouter, Rhoon, 5
hr. Cornelisse, Nieuwerkerk a.d. IJssel.
Chr. Geref. Kerk: 9.30 en 5 ds. Ribbers.
Geref. Gem.: 9.30 leesd., 7 ds. Boogaard:
HAZERSWOUDE: Herv. Gem. 9.30 ds.
Wolters, Wassenaar, 6.30 ds. De Graaf.
Geref. Kerk: 9.30 ds. Welbedacht, 5 ds.
Noordam, Bleiswijk.
Rk Kerk: dorp zat. 7, zo. 9.30 en 11.30;
Anker zat. 7, zo. 8.45 en 11.15;
Rijndijk zo. 10.
HILLEGOM: Herv. Gem. zie geref.
Geref. Kerk: 10 ds. v.d. Wal, 5 ds. Kris
pijn.
Chr. Geref. Kerk: 10 en 5 ds. Eerland,
Putten.
Rk Kerk: Mart. zat. 7, zo. 9 en 11;
Jozefk. zat. 7, zo. 10 en 11.30.
HOOGMADE: Herv. Gem. 10 ds. Boon-
Rk Kerk: zat. 7, zo. 10.
DE KAAG: Herv. Gem. 10 ds. Germans.
Rk Kerk: zat. 7, zo. 10.
KATWIJK AAN DEN RIJN: Herv.
Gem. Dorpsk. 10 ds. Aarents, 6 ds. Ge
braad;
Ontm.kerk 10 ds. Gebraad, 6.30 ds. Aar-
Ver. ter voorbereiding van een herv.
deelgemeente 'De Rank' te Katwijk (au
la P. Groen-college): zie Katwijk aan
Zee.
Geref. Kerk: 9.30 drs. Wamelink, Noord-
wijk, 5 ds. v. Breevoort.
Kapel vliegkamp Valkenburg: 10 oe-
cum. dienst, aalm. L. v. Doorn en ds. L.
M. Verseput.
Rk Kerk: zat. 7. zo. 9.30 en 11.15.
KATWIJK AAN ZEE: Herv. Gem. N.
Kerk 10 ds. v. Roon. 6 ds. Visser;
O. Kerk 10 ds. Heemskerk, Maartens
dijk, 6 ds. Franken, Zeist, gecomb.
dienst doven en horenden, met belijde
nis en.doop;
Ichthusk. 10 ds. Visser, 5 ds. Bouman,
Scheveningen;
Pniêlk. 9.15 zang, 9.30 ds. Schuurman,
gezinsdienst, 6 ds. Heemskerk;
aula Bestevaer-mavo (Rijnsoever) 10 ds
Vroegindewey;
Overduin 2.15 ds. v.d. Beid.
Ver. ter voorbereiding van een herv.
deelgemeente 'De Rank" te Katwijk (au
la P. Groen-college): prof. dr. Berkhof,
Leiden.
LEIMUIDEN: He™. Gem. 9.30 en 7 ds.
Schalk.
Geref. Kerk: 9.30 en 7 ds. Averes.
Rk Kerk: zat. 7, zo. 7 30, 9.30 en 11.15.
LISSE: Herv. Gem. Dorpskerk 10 ds.
De Gelder;
Pauluskerk 10 en 7 ds. 't Hooft.
Geref. Kerk: 10 ds. Broer, Ter Aar, 5 ds.
Boswijk.
Geref. K. Vryg.: 8.45 ds. De Putter, 4.30
ds. Houtman.
Ned. Geref. Kerk (Salvaton): 10 en 5
kand. Bruins, Zwolle.
Chr. Geref. Kerk: 10 en 4.30 ds. v. Dij-
Geref. Gem.: 10 en 4 ds. Hakkenberg.
NOORDWIJKERHOUT: Dorpsk. 10 ds.
v 't Hof, gezinsdienst;
De Zilk 10 ds. v.d. Mev.
Rk Kerk: Victork. zat. 7, zo. 9.30 en 11;
Jozefk. zat. 7. zo. 9 en 10.30;
De Zilk zat. 7. zo. 10 en 11.30.
OEGSTGEEST: Herv. Gem. Groene of
Will.kerk 10 ds. Kooman;
Pauluskerk 10 mevr. drs. Eggink-Hoog;
Gemeentecentrum (Lijtw.) 10.30 ds. J.
Verdonk. 7 ds. Kooman.
Geref. Kerk 10 ds. Heemskerk
Geref Kerk Vrijg. (aula Dr. Schilder
school): 10 30 ds De Putter. 7 ds. v.d.
Scheer, Bergschenhoek.
Ned Geref. Kerk (Gem.centrum): 8.45
en 4 ds. De Lange.
Van Wijckerslooth: 4 ds. W. de Leeuw,
ha.
Endegeest: 10 pater Boshouwers.
Volle-evangeliegem. (Gem centrum): 4.
Rk Kerk: Will.kerk zat. 7, zo. 9 en 10.30.
OUD-ADE: Rk Kerk zat 7, zo. 8.30 en
10.30.
OUDE EN NIEUWE WETERING:
Herv Gem. 9.30 ds. De Korte, ha
Geref. Kerk: 9.30 ds. Jaspers Focks, 6.30
ds. Aalders.
Remonstr. Gem.: 10 dr. Meijering,
O.geest.
Rk Kerk: zat. 7. zo. 9.30 en 11.30.
ROELOFARENDSVEEN Rk Kerk
Mar. Pres. zat. 7, zo. 9 en 11:
Petrus-B. zat 7, zo. 9.30 en 11.30.
RIJNSATERWOUDE He™ Gem 9.30
ds. v.d. Kamp. 7 ds. Klein Kranenburg.
Chr. Geref. Kerk: 9.30 dienst, 2.15 ds.
Bouw.
RIJNSBURG He™. Gem. Laurentius-
kerk 9.30 ds. Smaling. ha. 5 ds. v. Niel;
Bethelkerk 9.30 ds. v. Niel; De Vlietste-
de 3 ds. Smaling, ha.
Geref. Kerk: Petrak. 9.30 ds. Snel, ha, 5
ds. Cziria, ha;
Imm.kerk 8.45,10.30 en 5 ds. Ribberink,
ha;
Mar.kerk 9.30 en 5 ds. Damsma, ha.
Geref. Kerk Vrijg.: 10 en 5.15 ds Grut-
Chr. Geref. Kerk: 9.30 en 5 ds. v. Sorge.
Evang. Christengem. (aula mavo): ds.
De Jong. Denekamp.
Rk Kerk: zat. 7, zo. 10.30.
RIJPWETER1NG: Rk Kerk zat. 7, zo. 9
en 10.30.
SASSENHEIM He™. Gem. 9 en 10.30
ds. Koldewijn, De Kaag, 7 ds Ferwerda.
Geref. Kerk lOds Baas. 7 ds. Ferwerda.
Chr. Geref Kerk: 10 en 5 ds. Aarnoudse.
Rk Kerk: zat. 7. zo. 9.30 en 11.
TER AAR: He™. Gem. 9 30 ds. Klein
Kranenburg, 6.30 ds. v d. Kamp.
Geref. Kerk: 9.30 ds. Boswijk, Lisse,
6.30 ds. Broer.
Rk Kerk Aardam zo. 9 en 12;
kerk Langeraar zat. 7, zo. 9.30 en 11.30.
VALKENBURG Herv. Gem. 10 en 6.30
ds. Vermeulen, ha.
Geref. Kerk: 9.30 en 6.30 ds. Oegema.
Geref. K. Vryg 9.30 leesdienst, 5 ds.
Heida.
Kapel vliegkamp Valkenbnurg: 10 oe-
cum. dienst, aalm. L. v. Doorn en ds. L.
M. Verseput.
VOORHOUT: Herv. Gem. 10 ds. C. J. de
Jong.
Rk Kerk: zat. 7. zo. 9. 10.30 en 11.45.
VOORSCHOTEN Herv. Gem. Dorps
kerk 10 ds. v.d. Schoot;
Leiden. Het hervormde en gere
formeerde jeugdwerk in Leiden
houdt morgenmiddag om 5 uur
een gezinsdienst in de Vredeskerk
aan de Burggravenlaan (dus niet in
de Hooglandse kerk, zoals eerst
aangekondigd). Voorganger is ds.
H. Westera-Franke. Thema van de
dienst is: 'Ruth, een eigentijdse
vrouw'. Van kwart voor 6 tot half 7
is er een broodmaaltijd. Daarna
geeft het jeugdkoor van de Amster
damse Singelkerk onder leiding
van Dick Klomp een uitvoering
van de musical 'Ruth, een verhaal
over vrouwen'. Iedereen is wel
kom. Voor de allerkleinsten is er
een crèche.
Leiden. Het leerhuis van de
Zuiderkerk begint morgen in de
kerk Oude Vest 133 een serie van
drie bijeenkomsten met als thema:
'Gevangenispastoraat en nazorg'.
Ze staan onder leiding van Jan
Eerbeek en Joop Spoor, gevange
nispastores in Scheveningen. Mor
gen (de bijeenkomst begint om 4
uur) wordt de theologische achter
grond van het gevangenispastoraat
belicht. Op 14 oktober brengen de
deelnemers aan het leerhuis een
bezoek aan het huis van bewaring
en het jeugdhuis 'De Sprang' in
Scheveningen. Op 21 oktober ten
slotte staat de pastorale nazorg aan
ex-gedetineerden centraal. Na het
leerhuis volgt op de zondagen 7 en
21 oktober nog een kort avondge
bed.
Leiden. Morgen viert de uit
Leiden afkomstige broeder Adel-
phus Lindenhoff zijn gouden
kloosterjubileum. Om kwart voor
11 is er in de Hartebrugkerk (Haar
lemmerstraat) een plechtige en
feestelijke viering en daarna kan
iedereen in de Romanuszaal bij de
kerk broeder Lindenhoff geluk
wensen. Al lange tijd woont Lin
denhoff in een klooster in Weert,
waar de ziekenverpleging nog
steeds een voornaam onderdeel is
van zijn taak.
Leiderdorp. Het Leiderdorps
kamerkoor, de sopraan Els van On
selen en de organist Aart Berg-
werff werken morgenavond om
half 7 mee aan een cantatedienst in
de hervormde kerk (Hoofdstraat)
in Leiderdorp. Uitgevoerd wordt
de cantate 'Hór' mein Bitten' van
Felix Mendelssohn. Voorganger is
de plaatselijke predikant G. Stege-
Alphen aan den Rijn. De Raad
van Kerken in Alphen aan den Rijn
houdt morgenmiddag om 5 uur in
de remonstrantse kerk (voormalige
synagoge) aan de Van Mandersloo-
straat 36 een oecumenische 'dienst
van boete, gebed en offer ten aan
zien van Israel' Voorganger is de
hervormde emeritus-predikant dr.
H. van Vliet. Aan het eind van de
dienst, waarvoor alle kerken en re
ligieuze groepen zijn uitgenodigd,
wordt het avondmaal gevierd.
De Ontmoeting (Noordhofland) 10 ds.
De Zwart;
Hulp en Heil (Schakenbosch) 10 dr. Ver-
heule, zangdienst, mmv kerkkoor Hille-
gom.
He™, evang. op geref. grondslag (aula
Lucas-college, Beeth.laan): 9.30 kand.
De Man. Sprang. 4.30 kand. Hoek, Al-
blasserdam.
Geref. Kerk: 10 ds. De Zeeuw, 7 ds. De
Zwart.
Geref. K. Vryg. (Bachlaan): 10 en 5 ds.
British School in The Netherlands (Jan
van Hooflaan 3): 10.15 anglicaanse
dienst.
Rk Kerk Laur kerk zat. 7, zo. 11.30;
M. Godskerk zat. 7. zo. 10.
WADDINXVEEN: He™. Gem. Brugk.
9.30 ds. Maasland, 5 ds. Jongkind;
Hoeksteen 9.30 ds. Roetman, 6.30 kand.
Graafland;
Bethelk. 9.30 ds. Goossen, 5 ds. Roet-
Imm.kerk 10 kand. Paap, Utrecht, 5 dr.
Haitsma, Boskoop.
Geref. Kerk. Kruisk. 10 ds. De Bruin,
Den Haag, 5 ds. Moet, Berkel;
Ontm.kerk 10 ds. De Moor.
WARMOND: He™. Gem. 10 en 5 ds.
Rk Kerk: zat. 7, zo. 8.30, 10 en 11.30.
WASSENAAR: He™. Gem. Dorpsk. 10
ds. Steenstra, 4.30 ds. Wolters, 7 open
deurdienst, ds. Steenstra, thema: 'De
brede en de smalle Weg';
Kievietk. 10 dr. v. Bruggen;
Messiask. 10 ds. v. Waasbergen;
Dorpscentrum 9.30 ds. Plaisier, Scher-
penzeel.
Geref. Kerk: Zijllaan 10 ds. v.d. Woude,
7 zie Dorpskerk;
Zuid (Bloemcamplaan) zie Kievietkerk
Ned Prot. Bond (Kerkdam): 10.30 be-
zinningssamenkomst, dr. R. M. Nepveu.
WOUBRUGGE: He™. Gem. 9.30 en 6.30
ds. Koelewijn.
Geref. Kerk 9 30 ds. Aalders. 6.30 ds.
Buikema.
Ned. Prot. Bond (De Wijk): 7 nam. dr.
Meijering, O.geest
Rk Kerk zat. 7, zo. 10
ZEVENHOVEN: He™. Gem. 9.30 ds.
Nicolai. Nieuwendyk.
Geref. Kerk: 9.30 ds. Elderman. Bode
graven, 7 ds. Rang, Nieuw-Vennep.
ZOETERWOUDE: He™. Gem. 10 ds.
Wolthaus, 12 oecum. dienst in Janskerk.
Rk Kerk St. Jan zat. 7.30, zo. 9.30, 12
Chr. Dienaark! zat. 7. zo. 10;
H. Rijndyk zat. 7, zo. 9.30 en 11.
ZWAMMERDAM He™. Gem 10 en
6.30 ds. Eysenga. ha.
Geref. Kerk 10 ds. Buikema. 6.30 ds.
Aalders.
