Zeeuws kerkje naar
Openluchtmuseum
'Gaat tot Zijn poorten in met lof...
ZATERDAG 4 AUGUSTUS 1984
GEESTELIJK LEVEN
Volgend jaar wordt het oude kerkje van 's Heerenhoek een 1719 inwoners tellend dorp in de
Zuidbevelandse gemeente Borsele - in stukken en brokken overgebracht naar het Openluchtmu
seum in Arnhem.
Voor het gebruikelijke symbolische bedrag van zegge en schrijve één gulden is het museum de
nieuwe eigenaar van het typisch Zeeuwse dorpskerkje geworden.
Het gemeentebestuur van Borsele heeft van deze verkoop geen hartzeer. Wét het ook heeft onder
nomen, er was geen andere eigenaar voor het gebouwtje te vinden, en dus bleef dit als enige
mogelijkheid over om het rechthoekige zaalkerkje met dakruiter te behouden. Bovendien kosten
de afbraak en het transport de gemeente geen cent.
Het Openluchtmuseum gaat proberen, de wederopbouw van het kerkje binnen twee driejaar te
realiseren. Het krijgt een ereplaats in het hart van het park.
Op de open plek in 's Heerenhoek ook het vroegere begraafplaatsje wordt opgeruimd komen
vier woningen.
i 's Heerenhoek wordt dit kerkje herbouwd in het hart van het Openluchtmuseum in Arnhem
(Foto afdeling Voorlichting Rijksmuseum voor Volkenkunde - 'Het Nederlands Openluchtmuseum
Met 80 objecten is het terrein van het Openluchtmuseum in Arnhem i
tempo kan het museum in 1912 begonnen nog wel 70 jaar vooruit
's Heerenhoek - zo vertelde de
heer J. de Ruiter, chef 'kabinet en
voorlichting' van de gemeente Bor
sele, mij heette aanvankelijk 'Ca-
lishoek', wat 'armelijk buurtje' be
tekent.
Het is ontstaan omdat de dorpen
Heinkenszand en Borssele (de
naam van de gemeente schrijf je
met 1 's' en die van het dorp met 2)
te ver lagen voor de boerenknech
ten; velen moesten meer dan half
uur lopen om op hun werk te ko
men, en dat was niet economisch.
Het 'tussenstation' Calishoek
moest die afstand overbruggen.
Tussen de andere dorpen in is het
altijd bescheiden en afhankelijk
gebleven, hoewel zijn groeiend
aanzien de naamsverandering van
'armelijk buurtje' in 's Heerenhoek
zeker rechtvaardigde. Maar een
'hoek' bleef het.
In 1669 brandde het dorp finaal
af. Drie jaar later kon de herbouw
van de kerk beginnen. In 1830 was
het enige bedehuis dat 's Heeren
hoek bezat aan algehele verbou
wing toe. Dat veranderde de aan
blik van het kerkje grondig. In die
vorm zal het straks in Arnhem
weer worden opgetrokken.
Rijke boeren
Voorlichtingsman De Ruiter: "In
1830 was het dorp nog overwegend
hervormd. Pas in 1797, na de
staatsomwenteling, kwam er ook
een katholieke kerk. In een proces
van anderhalve eeuw is het dorp
van protestants geheel rooms-ka-
tholiek geworden".
Dat heeft sociologische oorza
ken.
"De rijke boeren waren katho
liek gebleven. Zij namen uitslui
tend gelijkgezinde knechten in
dienst. En de bakker, de slager en
de herbergier waren dat ook. De
andere inwoners trokken geleide
lijk naar het nabijgelegen Nieuw-
dorp, waar in 1918 een protestantse
kerk werd gebouwd".
"Al in 1934 werd in het hervorm
de kerkje nog maar één dienst per
maand gehouden. In 1962 kwam
ook daaraan een eind. Tot 1970 is
het nog sporadisch gebruikt bij bij
zondere gelegenheden. Eerst heeft
er toen nog een meubelhandel z'n
spullen opgeslagen, maar daarna
bleef het leeg. Op hoorzittingen
voor de burgerij zijn wel allerlei
wensen naar voren gebracht, maar
niemand kwam met een idee dat
ook financieel haalbaar was. Een
LEIDEN: Herv. Gem. Hoogl. kerk 10 ds.
Pannekoek, 11.45 studentenekklesia;
Marekerk 10 ds. De Jong, 5 ds. M. van
Kampen;
Maranathak. (L. Morsweg) 10 ds. Kool
stra;
Oecumenische geloofsgemeenschap De
Regenboog (Merenwijk) 9.30 pastoor v.
Well;
Bethlehemk. (Driftstr.) 10 ds. v. Rhee-
nen, Spijkenisse, herv.-geref. dienst;
Bevrijdingsk. (Montgomerystr.) 10 ds.
Sterringa, 5 dr. v.d. Zwaan;
Vredesk. (Burggravenl.) 10 dr. v.d.
Zwaan;
Waalse kerk (Breestr.) geen dienst;
jeugdkapel Vredeskerk 10;
jeugdkapel Bevrijdingskerk 10.30.
Acad. Ziekenhuis 9 rk. dienst, 10.15
mevr. ds. Terlouw;
Diakonessenhuis 10.30 kand. mevr. Rij
ken, elke zat. 10.30 rk. dienst;
Endegeest: zie Oegstgeest.
Geref. Kerk: Zuiderk. (Lammen-
schansw.) zie Vredeskerk;
Petrak. (Surinamestr.) 10.30 dienst voor
doven. mevr. C. Rip, zie verder Bethle-
hemkerk;
Oude Vest 10 ds. Hemmes, O.geest;
Maranathak. (L. Morsw.) zie herv. gem.;
Bevrijdingsk. (Montgomerystr.) zie
herv. gem.;
bejaardenhuis Groenhoven 10 hr. A.
Hakker;
Merenwijk: zie herv. gem.
Wijk Stevenshof, gebouwtje 'Dijkhof
(Rijndijk): 10 kand. P. R. Middelkoop.
Geref. K. Vrijg. ('De Vhetschans', Apol-
lolaan): 10 en 5.
Chr. Geref. K. (Steenschuur): 9.30 en 5.
Geref. Gem. (N. Rijn): 10 en 4.30 ds.
Boogaard.
Geref. Gem. in Ned. (Bethl.kerk
Driftstr.): 11.30 en 5.30.
Evang.-Luth. Gem. (Hoogl. Kerkgr.):
10.15 ds. Mostert.
Doopsgez.-Remonstr. Gem. (Lokhorstk.
Pieterskerkstr.): 10 mevr. ds. De Clercq.
Baptistengem. (O. Rijn 3): 10 hr. R. van
Diggelen.
Evang. Gemeenschap (Middelstegr. 3):
10 br. Dikkes.
Zendingswerk Middernachtsroep (Zoe-
terw.singel 21): 5 hr. Roos.
Evangeliecentrum (Zijlsingel 2): zo. 10
hr. B. de Jong, di. 8 hr. E. Holder.
Pinkstergem. (O. Vest 13): 10 hr. J. Ei
kerbout.
Leger des Heils (hoek Groenest.-Ves-
testr.): 10 heiligingssamenk., 7.30 verlos-
singssam.
Zevendedagadventisten (Ontmoetings-
kerk Voorschoten); elke zat. 9.45 bijbel
studie, 10.45 predikdienst.
Christelijke Wetenschap (Steensch. 6):
10.30.
Kerk van J. Ch v.d. Heiligen der L. Da
gen (Brahmsl 9.30, 10.30 en 11.20.
Oud-Kath. K. (Zoeterw.singel): 10.
Rooms-Kath. K.: Haagweg zat. 7, zo. 9
en 10.45;
door
S. J. de Groot
dorpscentrum zat er beslist niet in,
omdat er al een goed verenigings
gebouw staat. Het kost al inspan
ningen genoeg om dót in stand te
houden".
Actiegroep
De onverwachte belangstelling
van het Openluchtmuseum voor
de kerk was dan ook een uitkomst.
Maar dat vond niet iedereen. Er
kwam zelfs een actiegroep van de
grond om het gebouwtje koste wat
het kost voor het dorp te behou
den.
"Het was ook het enige monu
ment in het dorp. Nu is de katholie
ke kerk op de monumentenlijst ge
plaatst. Dat is een neo-gotisch ge
bouw. Toch blijven er mensen die
het verlies van het kerkje erg be
treuren. Wij willen het desnoods
zelf opknappen, zeggen ze, maar
als dan het punt van de exploitatie
ter sprake komt, moeten ze het la
ten afweten. En de gemeente kan
daar niet voor zorgen. Die heeft de
zorg over vijftien dorpen. Van twee
kwaden hebben we de minst kwa
de gekozen".
Nu het besluit is gevallen, laat de
actiegroep weinig meer van zich
horen. De Ruiter: "Misschien doen
ze nog wat, als het kerkje straks
wordt afgevoerd. De publieke be
langstelling die deze aanwinst uit
's Heerenhoek straks in het mu
seum krijgt zal wel een pleister op
de wonde zijn".
'Heilig hof
De jarenlange leegstand heeft
het gebouwtje met zijn aangren
zende consistorie natuurlijk geen
goed gedaan.
Onder het raam boven de ingang,
waarvan de meeste ruitjes zijn ge
sneuveld, herinnert de tekst van
een met krullen versierde gevel
steen aan betere tijden: "Gaat tot
Zijn poorten in met lof. Met lof
zang in Zijn heilig hof. Looft Hem
aldaar met hart en stem. Prijst Zij
nen naam, verheerlijkt Hem".
(Psalm 100 vers 3, oude berijming).
Dat heilig hof is nu een bouwval
aan 't worden. Een prooi van balda-
digen, maar ook van weer en wind.
Een hek eromheen moet het ge
vaar van vallend materiaal vermin
Herensingel zat. 7, zo. 9.30 en 11;
Rijndijk (Leiden-V.schoten) zat. 7, zo.
9.30 en 11.30;
Steenschuur zat. 7. zo. 8.30, 10, 11.30, 6
en 7 (lof);
Boshuizerkade zat. 7. zo. 10:
Lammenschansweg zat. 7, zo. 9 en 10.30;
Haarl.straat zat. 7, zo. 9.30, 10.45 en
12.15;
Merenwijk; zie herv. gem.;
H. Rijndijk (zie Zoeterwoude).
ABBENES: Herv. Gem. 9.30 ds. R. J.
Bakker, A.dam.
AARLANDERVEEN: Herv. Gem. zie
geref. kerk;
Geref. Kerk: 10 kand. Karreman, Die-
men, 6.30 ds. Stolk.
Chr. Geref. Kerk: 9.30 dienst, 6.30 ds.
Oosterbroek, Harderwijk.
Rk Kerk: zat. 7, zo. 10.30.
ALPHEN AAN DEN RUN: Herv. Gem.
Adventsk. 9.30 ds. Heymans; Kruisk.
9.30 ds. Bogers; Opst.kerk 9.30 ds. Ver-
wey, Krimpen a.d. IJssel, 6.30 drs. A.
Spaans, Scheveningen; Mar.kerk 6.30
ds. Bogers, gez. dienst; G. Herderk. 9 en
6.30 ds. Verheul; De Bron 10.30 ds. Ver
heul, 6.30 dr. v. Vliet; Oudsh. kerk 10 ds.
Koelewjjn; Sionskerk (Planetensingel)
9.30 ds. v. Wijnen, Heinenoord, 6.30 ds.
De Jong, Leiden.
Geref. Kerk: Mar.kerk 9.30 ds. v. Rij,
A.foort, 6.30 ds. Bogers; Salv.kerk 9.30
ds. Stolk, 6.30 kand. mevr. v.d. Pol,
A dam. Zie ook herv. gem.
Ned. Geref. Kerk (school Willemstr.):
9.30 br. Scholma, 6.30 br. Woensdregt.
Chr. Geref. Kerk; 9.30 en 4.30.
Oud-Geref. Gem. (Hooftstr. 240): 9.30 en
4.
Bapt.gem. (Molenwerfstr. 1): 10 en 6.30
evang. Leidekker.
Bapt.gem. Noord (school Kalkovenw.
62): 10 hr. C. Vork.
Volle-evang.gem. ('De Ark', Pr. Hen-
drikstr. 54): 10
Pinkstergem. (school Batenstein 16): 10
en 7.
Leger des H. (Corn, de Vlamingstr.): 10
en 6.30.
Remonstr. Kring (Van Mandersloostr.
36): 10 ds. Sipkema.
Rk Kerk: Bonifaciusk. zat. 7, zo. 9.45 en
11.30,
Piusk. zat. 7. zo. 9 en 10.30;
De Bron zat. 7. zo. 10.
BENTHUIZEN: Herv. Gem. 9.30 kand.'
Den Besten, Katwijk aan Zee, 6 kand. v.
Duin, Bergambacht.
Geref. Gem. 9.30 en 6 ds. Vogelaar, di. 7
aug. 7 nam. ds. Vogelaar, afscheid.
BODEGRAVEN: Herv. Gem. Dorps
kerk 9.30 ds. Wieman, 6.30 ds. Richter;
Salv.kerk 9.30 ds. Richter, 6.30 ds. Smit,
Hilversum;
Bethl.kerk 9.30 ds. v. Rossem, Waarder,
6.30 kand. Zorge, Ouderkerk a.d. IJssel.
deren en vernielzuchtigen afwe-
Kort na de definitieve sluiting is
het interieur voortvarend leegge
haald, ook al om diefstal te voorko
men. De ongemakkelijke banken
waren niet veel waard, maar voor
het orgel en de preekstoel - beide
historisch interessant - meldden
zich een paar serieuze kopers.
Het orgel ging naar een orgel
bouwer in Friesland, die onderde
len ervan wel voor restauraties zou
kunnen gebruiken, en de preek
stoel naar een particulier niet ver
van 's Heerenhoek. De man moest
de eiken kansel wel in tweeën za
gen om 'm in z'n huis te kunnen
opstellen....
Beide kopers waren bereid het
kerkmeubilair voor dit doel terug
te verkopen. Zodoende kan het
museum de kerk nu ook inwendig
herbouwen zoals ze na 1830 in 's
Heerenhóek heeft gestaan. De
stukken van de preekstoel worden
weer samengevoegd. Ook de twee
grafzerken uit de 18de eeuw, af
komstig uit de kerk van vóór de
verbouwing, gaan mee naar Arn
hem.
Heel geschikt
Met de bouw van een kerk gaat
een lang gekoesterde wens van het
Openluchtmuseum in vervulling,
een wens die nog dringender werd
sinds het openluchtgedeelte van
het Zuiderzee-museum in Enkhui
zen het voormalige kerkje van Den
Oever binnen zijn wallen heeft.
Verschillende kerken heeft 'Arn
hem' in de loop der jaren op het
oog gehad - zoals het dijkkerKje
van het Groningse Oterdum -,
maar steeds kwam er weer een
kink in de kabel.
"Een van de redenen om het
kerkje van 's Heerenhoek hierheen
te halen was de beschikbaarheid",
vertelde de conservator B. Ockers
van het Openluchtmuseum. "Qua
omvang en stijl is het ook heel ge
schikt voor ons doel".
Het museum - in 1912 begonnen
heeft een oppervlakte van 45
hectare. Het is nu ongeveer voor de
helft bebouwd. Ockers: "We kun
nen in dit tempo dus nog zo'n ze
ventig jaar vooruit".
Het zijn vooral verontruste parti
culieren, gemeentebesturen en
verspreide tipgevers in het land,
die de aandacht van het museum
vestigen op karakteristieke objec
ten. Meestal lopen die objecten ge
Geref. Kerk: 9.30 en 6.30 ds. Engel, Vee-
nendaal.
Geref. K. Vrijg. (Ichthusk.): 9.30 en 4.30.
Evang.-Luth. Gem.: 10.30.
Rk Kerk: zat. 7, zo. 8.30 en 10.
BOSKOOP: Herv. Gem. Dorpskerk 9.30
ds. P. v.d. Berg, Den Haag, 6.30 ds. Hoo-
gerwerf, Nieuwerkerk a.d. IJssel;
De Stek 9.30.
Geref. Kerk: 9.30 ds. v. 't Hoff, 6.30 zie
herv. gem.
Chr. Geref. Kerk: 9.30 ds. Overduin,
R.dam, 4.30 ds. De Bruijne, Purmerend.
Geref. Gem.: 9.30 leesdienst, 7 ds. Boog
aard, 8 aug. 7.30 ds. J. Mol.
Rk Kerk: zat. 5.30 (De Stek) en 7, zo. 9.30
HAZERSWOUDE: Herv Gem. 9.30
kand. Middelkoop, Dordrecht, 6.30 hr.
A. Bakker, Maassluis.
Geref. Kerk: 9.30 ds. Ribberink, Rijns
burg, 5 ds. Welbedacht.
Rk Kerk. dorp zat. 7, zo. 9.30 en 11.30;
Anker zat. 7, zo. 8.45 en 11.15;
Rijndijk zo. 10.
HILLEGOM: Herv. Gem. 10.30 ds. Kris
pijn-
Geref. Kerk: 9 ds. Krispijn, 7 ds. Roth-
Chr. Geref. Kerk: 10 en 7 ds. Biesma.
Rk Kerk: Mart. zat. 7, zo. 9 en 11;
Jozefk. zat. 7, zo. 10 en 11.30.
HOOGMADE: Herv. Gem. 10 ds. Boon-
Rk Kerk: zat. 7, zo. 10.
DE KAAG: Herv. Gem. 9.30 ds. Snij
ders, Haarlem.
Rk Kerk: zat. 7, zo. 10.
KATWIJK AAN DEN RIJN: Herv.
Gem. Dorpsk. 9.30 ds. Aarents, 6 ds.
Bouman, Scheveningen;
Ontm.kerk 10 ds. Boer, 6.30 ds. Aarents.
Ver. ter voorbereiding van een herv.
deelgemeente 'De Rank' te Katwijk (au
la P. Groen-college): zie Katwijk aan
Zee.
Geref. Kerk: 9.30 ds. v.d. Veen, Amers
foort, 6.30 ds. Bohlmeijer, Ruurlo.
Rk Kerk: zat. 7, zo. 9.30 en 11.15.
KATWIJK AAN ZEE: Herv. Gem. N.
Kerk 10 ds. Visser, 6 ds. Driebergen;
Oude Kerk 8.30 en 10 prof. dr. v.d. Beek,
6 ds. Visser:
Ichthusk. 10 ds. Schuurman, 5 ds. Ho-
vius, Apeldoorn;
Pnielk. 9.30 ds. v. Meijeren, Ooltgens-
plaat, 6 ds. Schuurman;
aula Bestevaer-mavo (Rijnsoever) 10 ds.
v. Roon; wijkgeb. 'Hoeksteen' (Burgers-
dijkstr. 23) 10 Duitse dienst;
Overduin 2.15.
Ver. ter voorbereiding van een herv.
deelgemeente 'De Rank' te Katwijk (au
la P. Groen-college): 9.30 ds. v.d. Waal,
Den Haag.
Geref. Kerk: Vr.kerk 9.30 en 5 ds. De
Vries, Ede;
vaar om binnen afzienbare tijd te
verdwijnen. Ze hebben geen func
tie meer en staan in de weg.
Conservator Ockers: "Wij zijn
geen monumentenzorg, maar heb
ben wel een aanvullende functie
op dit gebied. Er zijn dingen die
onherroepelijk verloren zouden
zijn als wij er niet waren inge
sprongen".
Het museum bevat op het ogen
blik ongeveer tachtig objecten.
Een van de laatste aanwinsten is
een grote boerderij uit Groningen.
Een weegbrug met weeghuisje uit
het Zeeuwse Kortgene (Noord-Be
veland) waar vroeger de bieten
werden gewogen - moet nog wor
den opgebouwd.
De uitbreiding van het museum
verloopt heel geleidelijk. Ockers:
"Het afwegen van alle factoren die
bij mogelijke overneming van ob
Triumfatork. 9.30 ds. Bohlmeijer, Ruur
lo, 5 ds. v.d. Veen, A.foort.
Chr. Geref. Kerk: 10 en 5 ds. J. Veenen-
Vrije Chr. Geref. Gem. (Unizaal): 10 en 5
ds. v.d. Belt.
Geref. Gem. (Remisestr.): 10 en 5.
Geref. Gem. in Ned. (Louwestr.): 10 en
5.
Volle-evang.gem. ('Tripodia'): 9.45.
Onafh. baptistengem. (Sluisweg 16): 10
hr. W. van Reijn, Kerkrade, ha.
KOUDEKERK AAN DEN RIJN: Herv.
Gem. 10 ds. Lapré, 7 zie geref. kerk.
Geref. Kerk: 10 hr. Brouwer, Katwijk, 7
ds. Lapré.
LEIDERDORP: Herv. Gem. en Geref.
Kerk Dorpsk. 10 ds. Knorth, 6.30 ds.
Stegeman;
Hoofdstr. 10.30 ds. Stegeman;
Scheppingsk. 9 ds. Stegeman.
Leythenrode 10 ds. De Leeuw.
Elis.ziekenhuis 9.30 rector Vijftlgschild,
10.45 ds. Brommet.
Bapt.gem. (wykgeb. Zijlkw.): 10.
Rk Kerk: zat. 7, zo. 10 en 11.30.
LEIMUIDEN: Herv. Gem. 9.30 kand.
Rietveld, Woerden.
Geref. Kerk: 9.30 dienst, 7 ds. Ribbe
rink, Rijnsburg.
Rk Kerk: zat. 7, zo. 7.30, 9.30 en 11.15.
LISSE: Herv. Gem. Dorpskerk 9 en 7
ds. 't Hooft;
Pauluskerk 10.30 ds. 't Hooft.
Geref. Kerk: 10 en 7 hr. Vercouteren,
Voorburg.
Geref. K. Vrijg.: 8.45 en 4.30 ds. BoX-
Ned. Geref. Kerk (Salvatori): zie chr. ge
ref. kerk.
Chr. Geref. Kerk: 10.30 ds. Janse, Kat
wijk, 7 ds. Visser.
Geref. Gem.: 10 en 4.
Rk Kerk: Agathakerk zat. 7, zo. 10 en
11.30;
Poelpolder zat. 7, zo. 9 en 11.30;
Mariakerk zat. 7, zo. 8.30 en 10;
Engel be w. zat. 7, zo. 9.30,10.30 en 5.45.
NIEUWKOOP: Herv. Gem. 9.30 hr. v.
Eeden, Putten, 6.30 dr. Haitsma, Bos-
Geref. Kerk: 9.30 dr. Vlijm, Leiden.
Chr. Geref. Kerk: 9.30 en 630 kand.
Slagboom
Remonstr. Gem.: geen dienst.
Evang. gem. (Kruispunt, Kennedyl. 33):
9.30.
Rk Kerk: zat. 7, zo. 9 en 10.45.
NIEUWVEEN: Herv. Gem. 9.30 ds.
Geuze, Noorden, 6.30 ds. De Leeuw,
Maarn.
Geref. Kerk. 9 30 en 7.
Rk Kerk: zat. 7, zo. 9 en 11
NIEUW-VENNEP: Herv. Gem. 9.30 ds.
Kret, S.heim, 7 ds. v. Waarde, Hoofd-
jecten een rol spelen is vrij inge
wikkeld. Bovendien zijn onze mid
delen beperkt. We werken met een
jaarlijks budget. Het komt er vaak
op neer, dat het bij voorbereidin
gen blijft, zonder dat er verder iets
van komt".
Belangstelling van het Open
luchtmuseum kan in een plaatselij
ke gemeenschap het besef verster
ken van de waarde van een object,
waardoor een verplaatsing 'mooi'
niet doorgaat.
"Als wij interesse tonen, worden
mensen met een beetje historisch
gevoel soms ineens actief. Ze zet
ten dan alles op alles om het object
voor de plaats of de streek alsnog
te behouden".
Brokken
Hoe het vervallen kerkje van 's
Heerenhoek naar Arnhem zal wor
den overgebracht, is nog niet pre
cies te zeggen. Dat hangt af van de
bouwkundige toestand. En die
moet nog eens grondig worden be
keken. Men zal proberen, met be
hulp van ijzeren harnassen grote
brokken te transporteren. Maar het
kan ook zijn, dat sommige stukken
steen voor steen uit elkaar moeten
worden gehaald.
Dat staat allemaal op het werk
programma van 1985. De herbouw
is niet strak te plannen, omdat er
altijd spoedeisende zaken tussen
kunnen komen. Wel werkt het mu
seum zoveel mogelijk volgens een
bepaald schema.
Conservator Ockers: "Zeg maar
dat we het kerkje graag over een
jaar of twee-drie open willen stel
len".
Vraagteken. Protestanten moe
ten zich van het pausbezoek vol
gend jaar aan Nederland niet te
veel voorstellen, waarschuwt de
gereformeerde predikant van Mid
delburg M. de Craene in het
maandblad van de vereniging 'Pro
testants Nederland'. Gesprekken
met de paus zijn namelijk helemaal
niet spontaan.
Vragen die men de paus wil stel
len moeten eerst schriftelijk wor
den ingediend. Het secretariaat
van het aartsbisdom stuurt ze dan
op naar het secretariaat voor oecu
menische zaken in Rome en dat
stuurt ze door naar het secretariaat
voor geloofszaken. Tenslotte ko
men ze in uitgedunde vorm bij de
paus zelf. Diens antwoorden gaan
de hele lange weg terug.
Zo weet ds. De Craene te vertel
len. Hij besluit: "De zin van dit be
zoek is en blijft een groot vraagte
ken".
Restauratie. Er is toestem
ming afgekomen om de hervormde
kerk in Nieuwkoop te gaan restau
reren. Het werk begint op 1 novem
ber.
Vakantie. Soms doen domi
nees verslag van hun vakantie in
hun gemeentebericht. Zoals de
Katwijkse predikant J. P. van
Roon deze week. Hij is twee weken
in Zwitserland geweest. "Een
prachtig land wat het landschap
betreft: Gods schone schepping.
Een ordelijk volk wat het openbare
leven betreft: geen geschreeuw en
geen troep op de straten. Een
geestelijke verkwikking wat de
kerk betreft: frisse en blijmoedige
kerkdiensten".
Zelf preekte Van Roon in een
Nederlandse kerkdienst in de
Evangelisch Reformierte Kirche
van Spiez. Daar waren toen 350 Ne
derlanders uit allerlei kerken en
kringen bijeen.
Protest. In brieven aan de rege
ring van Taiwan hekelen Neder
landse kerken (rooms-katholiek,
hervormd en gereformeerd en de
Raad van Kerken) de maatregelen
tegen de theologische school van
de Presbyteriaanse Kerk aldaar.
Die school moet haar werkzaamhe
den staken.
Dat is een schending van de vrij
heid van godsdienst, zegt de brief,
waardoor het aanzien van Taiwan
wordt geschaad. De briefschrijvers
vragen de regering, die maatregel
in te trekken.
Totempaal. Volgende maand
zal de totempaal die de Wereldraad
van Kerken vorig jaar in Vancou
ver kreeg van een Indiaanse ge
meenschap, officieel worden opge
richt in het bos bij een oecume
nisch instituut in de buurt van Ge-
nève. De paal is 15 meter lang. Der
tien Indiaanse gevangenen maak
ten het houtsnijwerk ervoor.
"De afwezigheid van een more
le visie in het internationale optre
den van de Verenigde Staten kan
moordend zijn voor onze waarden
én onze belangen(Kardinaal
Bemardin van Chicago deze week
in een forumgesprek met personeel
van het Amerikaanse ministerie
van buitenlandse zaken).
Imm.kerk 9.30 ds. De Ru, Den Haag. 7
mevr. ds. Uit de Willigen, Nieuwerkerk.
Geref. Kerk: Kruisk. 9 ds. De Moor, 5 ds
Niemansverdriet, Moordrecht;
Ontm.kerk 10.15 ds. De Moor.'
Remonstr. Gem. 10 ds. Paardekooper,
Rk Kerk: Victork. zat. 7, zo. 9.30;
Ontm.kerk zat. 7, zo. 11.45.
WARMOND: Herv. Gem. 10 ds. Muis.
Rk Kerk: zat. 7, zo. 8.30, 10 en 11.30.
WASSENAAR: Herv. Gem. Dorpsk 10
mevr. ds. A. F. Schlimmer, Den Haag,
4.30 ds. G. C. de Jong, Zoetermeer;
Kievietk. 10 dr. v. Bruggen;
Messiask. 10 ds. Vuyst, Driebergen;
Dorpscentrum 9.30 kand. 't Lam, Hou
ten.
Geref Kerk: Zijllaan 10.30 ds. Lutmers.
Delft, 7 ds. Damsma;
Zuid (Bloemcamplaan) zie Kievitkerk
Ned. Prot. Bond (Kerkdam): 10.30 ds
Werner.
Rk Kerk: Will. zat. 7, zo. 9.30 en 11;
Jozefk. zat. 7, zo. 9 30 en 11;
G. Herderk. zat. 5, zo. 9 en 11.
WOUBRUGGE Herv. Gem. 9 30 ds.
Overgaauw, 6.30 ds. Koelewijn.
Geref. Kerk: 9.30 ds. Aalders. 6.30 zie
herv. gem.
Rk Kerk: zat. 7, zo. 10.
ZEVENHOVEN: Herv. Gem. 10.45 ds.
De Korte.
Geref. Kerk 9 30 hr. L. Broek. O.geest, 7
hr. P. Knotter, Oudewater.
ZOETERWOUDE Herv. Gem. 10 mevr.
ds. Visser, Leiderdorp.
Rk Kerk St. Jan zat. 7.30. zo. 9.30;
Chr. Dienaark. zat. 7, zo. 10;
H. Rijndijk zat. 7, zo. 9.30 en 11.
ZWAMMERDAM Herv. Gem 9.30
kand. Vuyst. Noordwykerhout. 6.30 ds.
Kielder. Vianen
Geref. Kerk: 9.30 en 6.30 drs. N. Scheps,
Heerlen.
Remonstr. Gem 10 drs. W. Muilwyk.
Geref. Kerk: 9.30 ds. Hoornstra, 6.30 ds.
Wijngaarden.
Chr. Geref. Kerk: 9.30 en 4.30 ds. Visser.
Rk Kerk: zat. 7, zo. 10.
NOORDEN: Herv. Gem. 9.30 kand. v.
Dis, Leiden, 7 ds. Geuze.
Geref. Kerk (W Verlaat): 9.30 hr. J Kar
stens, Leiden, 7 ds. v. 't Hoff, Boskoop.
NOORDWIJK: Herv. Gem. Voorstr-
.(Binnen) 10 dr. Dirksen, Leiden, 5 hr.
Visser;
Hoofdstr. (Zee) 10 ds. Hagen, Zwolle;
De Rank (Golfbaan) 10 hr. Visser, 8
nam. Duitse dienst.
Geref. Kerk: Hoofdstr. (Zee) 10 drs. Wa-
melink, 7 ds. W. Hoekstra, Haastrecht;
Vinkenl. (Binnen) 9.30 hr. Voogt, Holl.
Rading. 7 ds. Oegema, Valkenburg;
Stichtingskerk 11 hr. De Bock, Baarn;
Sole Mio 9 hr. De Bock.
Ned. Prot. Bond (aula O.Zeew.): geen
Rk Kerk: Zee zat. 7, zo. 9.30 en 11, 7
nam. Duitse dienst;
Binnen zat. 7, zo. 8, 10 en 11.30.
NOORDWIJKERHOUT: Dorpsk. 9 ds.
Rothfusz, Hillegom, gezinsdienst.
Rk Kerk: Victork. zat. 7, zo. 9.30 en 11;
Jozefk. zat. 7, zo. 9 en 10.30;
De Zilk zat. 7. zo. 10 en 11.30.
OEGSTGEEST: Herv. Gem. Groene of
Will.kerk 10 ds. Da Costa;
Pauluskerk 10 ds. Vegter;
Gemeentecentrum (Lijtw.) 10 ds. L.
Doorn, 7 ds. Da Costa.
Geref. Kerk: zie herv. gem.
Geref. K. Vrijg. (aula Dr. Schilder
school): 10.30 en 7 ds. Boxman, Ede.
Ned. Geref. Kerk (Gem.centrum): 8.45
br. Bronsema, 4 prof. dr. Troost, A.dam.
Van Wijckerslooth: 4 ds. W. de Leeuw,
ha.
Endegeest: 10 ds. Friederich.
Volle-evangeliegem. (Gem.centrum): 4.
Rk Kerk: Will.kerk zat. 7, zo. 9 en 10.30.
OUD-ADE: Rk Kerk zat 7, zo. 8.30 en
10.30.
OUDE EN NIEUWE WETERING:
Herv. Gem. 9.30 ds. De Korte.
Geref. Kerk: 9.30 ds. De Vos, 6.30 mevr.
drs. Smallenburg, beiden van Marken.
Remonstr. Gem.: geen dienst.
Rk Kerk: zat. 7, zo. 9.30 en 11.30.
ROELOFARENDSVEEN: Rk Kerk
Mar. Pres. zat. 7, zo. 9 en 11;
Petrus-B. zat. 7, zo. 9.30 en 11.30.
RIJNSATERWOUDE: Herv. Gem. 9.30
ds. Bronsgeest, Leiden, 7 hr. Goedhart.
Chr. Geref. Kerk: 9.30 dienst, 2.15 ds. De
Romph.
RIJNSBURG: Herv. Gem. Laurentius-
kerk 9.30 ds. Gebraad, 5 ds. Wisse. Zeist;
Bethelkerk 9.30 ds. v. Achterberg. Lei
den. Camping 'Koningshof: 10 hr.
Eschmeyer, Hoenderloo.
Geref. Kerk: Petrak. 9.30 ds. Geesink,
Noordwijk, 5 ds. Baayen;
Imm.kerk 9.30 ds. Baayen, 5 ds. Dams-
Mar.kerk 9.30 ds. Damsma, 5 ds. Gee
sink.
Geref. Kerk Vrijg 10 en 5.15.
Chr. Geref. Kerk; 9.30 dienst, 4.30 kand.
Slagboom.
Evang. Christengem. (aula mavo): 10
John Kipo en Jeanette Zwart (Ghana).
Rk Kerk: zat 7, zo. 10.30.
RIJPWETERING: Rk Kerk zat. 7, zo. 9
en 10.30.
SASSENHEIM: Herv. Gem. 9.30 hr.
Hoffenaar, Voorhout, 7 ds. v. Achter
berg.
Geref. Kerk: 9.30 ds. Ferwerda, 7 zie
herv. gem.
Chr. Geref. Kerk: 10 dienst, 7 ds. Peels,
Z.meer.
Ned. Prot. Bond (Jul.laan 17): 10.30 hr.
N. van Noordenne, A.dam.
Rk Kerk: zat. 7, zo. 9.30 en 11.
TER AAR: Herv. Gem. 9 30 dr. Meijers,
Leiden, 6.30 kand. Middelkoop, Dor
drecht.
Geref. Kerk: 9.30 kand. Viegen, A.dam,
6.30 hr. Bor, Alphen.
Rk Kerk; Aardam zo. 9 en 12:
kerk Langeraar zat. 7, zo. 9.30 en 11.30.
VALKENBURG: Herv. Gem. 10 ds.
Spruyt, A.dam, 6.30 ds. Hagen, Zwolle.
Geref. Kerk: 9.30 en 6.30 ds. v. Bree-
^Geref. K. Vrijg.: 8.45 ds. Heida, 5 lees-
VOORHOUT: Herv. Gem. 10 hr. J. Vink,
Katwijk.
Rk Kerk: zat. 7, zo. 9. 10.30 en 11.45.
VOORSCHOTEN: Herv. Gem. Dorps
kerk 10 ds. Verhoog, Franeker, 7 ds.
Heule, Wassenaar;
De Ontmoeting (Noordhofland) 9.30 zr.
Hippolyta (huize 'Bijdorp');
Hulp en Heil (Schakenbosch) 10 ds.
Herv. evang. op geref. grondslag (aula
Lucas-college, Beeth.laan): 9.30 ds.
Westland, Scherpenzeel, 4.30 ds. Enke
laar. Sluipwyk.
Geref. Kerk 9.30 ds. Schout. Lochem
Geref. K. Vryg. (Bachlaan): 10 en 5 prof.
Ohmann.
Rk Kerk: Laur.kerk zat. 7, zo. 11.30;
M. Godskerk zat. 7, zo. 10.
WADDINXVEEN Herv. Gem. Brugk.
9.30 ds. Marchand, Harderwijk, 5 dr.
Meyers, Leiden;
Hoeksteen 9.30 ds. Roetman, 6.30 ds.
Talsma. Den Haag;
Bethelk. 9.30 kand. T. van Veldhuizen.
Utrecht, 5 ds. Roetman,
