Bevroren momenten
Het gebruik van foto's in dagbladen
ZATERDAG 21 JULI 1984
Extra
PAGINA 19
Naar persfoto's is al heel wat onderzoek verricht. Zo
hebben psychologen aan het licht gebracht dat de doorsnee
krantelezer zijn oog het eerst laat vallen op een punt schuin
boven het midden van de pagina. Vervolgens beschrijft dat
oog een cirkel met de klok mee tot het links onderaan is
beland. Ook foto's worden tijdens dat visuele aftasten
verkend. Daarbij wordt de blik het sterkst getrokken door
die delen, waarvan het contrast tussen zwart en wit het
scherpst is. Eerst kijkt de gemiddelde lezer naar levende
wezens (mensen, dieren), vervolgens naar bewegende
objecten (auto's, rook) en ten slotte naar alles dat niet van
zijn plek te krijgen is (huizen, bergen). Gaan deze
bevindingen voor u niet op, dan kunt u zich gelukkig
prijzen: u bent geen doorsnee lezer.
Vreemd genoeg zijn degenen die die foto's in de krant
zetten, nog maar zelden aan een onderzoek onderworpen.
Lezers klagen vaak over de geschreven inhoud van de
krant, over een gebrek aan neutraliteit in de berichtgeving
of over tendentieus taalgebruik. Foto's lokken echter
zelden een reactie uit. Hoogstens voor een zeer
geweldadige of naaktfoto wil een lezer nog wel eens in de
pen klimmen.
Fotografen klagen des te meer. Ze vinden dat er bij kranten
slordig wordt omgesprongen met hun materiaal. De
Nederlandse Vereniging van Fotojournalisten (NVF) was
één van de aanstichters tot het eerste onderzoek naar
selectie en plaatsing van foto's bij acht Nederlandse
dagbladen. Het onderzoek is uitgevoerd door drs. Tineke
Luijendijk, geholpen door zestien studenten van de
vakgroep massacommunicatie van de Universiteit van
Amsterdam. De resultaten werden onlangs gepubliceerd in
het rapport 'Een rustpunt voor het oog?'
Een onderzoek dat gebukt gaat onder beperkingen van
binnenuit en buitenaf. Zoveel dat het aantal vragen over
persfotografie eerder groter dan kleiner is geworden.
door Ariejan Korteweg
Foto rechtsboven: het Alge
meen Dagblad vond deze tij
dens de staking van het NS-
personeel gemaakte opname
van een hangende pop een
smakeloze joto. Trouw vona
haar slecht en in scène gezet.
NRC Handelsblad was de eni
ge krant die de prent publi
ceerde.
Foto linksboven één van de
eerste opnamen van de terug
keer van Van Agt in de ban
ken van de Tweede Kamer. De
Waarheid wilde geen aan
dacht schenken aan Van Agt.
Het Algemeen Dagblad vond
dat de foto te weinig sfeer had.
Parool, Algemeen Dagblad en
Haagsche Courant publiceer
den wel een andere opname
van Van Agt, die diens nieu
we rol op de achtergrond beter
zou symboliseren.
Foto onder: "Den Uyl be
groet premier Lubbers nadat
deze de regeringsverklaring
heeft afgelegd", luidde het on
derschrift in Het Parool bij
deze foto. Het Algemeen Dag
blad repte van een "glimlach
je voor de storm". (foto's ANP)
Kunt u zich haar nog voor de
geest halen, dat meisje na een
napalmaanval in Vietnam?
Ze loopt recht op een foto
graaf af. Naast haar rennen
andere kinderen, erachter lo
pen soldaten. Maar het gaat
om dat meisje, naakt, ze
schreeuwt het uit van pijn en
angst. Haar schreeuw is het
zinnebeeld geworden van de
strijd in Vietnam. Een hele
oorlog vastgelegd op één fo
to.
Er zijn foto's die het geheugen
vastpinnen. Ze zijn één moment
in een ononderbroken stroom
van gebeurtenissen en maken
die fractie van een seconde tot
een tijdsbeeld. Een voorbeeld uit
eigen land: na de rellen rond de
ontruiming van het kraakpand
de Lucky Luijck in Amsterdam
drukte De Telegraaf de volgende
dag een foto af van een in leer
geklede jongeman. Zijn hoofd
was, op een baan lang haar in het
midden na, kaal geschoren. In
zijn rechterhand een paal, zoals
die door landmeters wordt ge
bruikt, klaar om te werpen. Be
halve die jongen was er op de af
beelding niets te zien. Een laatste
Mohikaan die ten strijde trekt
Of die foto van Frans Jozef
Strauss, gemaakt tijdens een in
spectie van NAVO-strijdkrach-
ten. Hij troont bovenop een tank
en kijkt met een verheerlijkte
grijns middenin de lens. Ook dat
is een plaat met meer dan dag
waarde. Het beeld van Strauss
als staatsman, die wapens niet al
leen als politiek middel be
schouwt maar ze ook als een af
god aanbidt, wordt erdoor beves
tigd.
Onbeduidend
Genoemde drie voorbeelden
zijn foto's die het belang van het
moment overschrijden. Het
voorval dat erop staat afgebeeld
is historisch gezien, onbedui
dend. Het Vietnamese meisje is
één van de vele slachtoffers van
één van de vele napalmbombar
dementen tijdens die oorlog. Van
de speer van de jongeman in Am
sterdam is nooit vernomen of die
doel heeft getroffen. En voor
Strauss is een ritje per tank één
van zijn meer onschuldige bezig
heden.
Het zijn bovendien foto's die
nauwelijks tekst nodig hebben.
Een aanduiding van tijd, plaats
en omstandigheid is voldoende,
verder heeft de afbeelding ge
noeg aan zichzelf. Dat komt niet
vaak voor. Gewoonlijk zijn tekst
en beeld in een krant onlosmake
lijk met elkaar verbonden.
Het gaat hier dus om uitzon
derlijke foto's. Foto's die u en ik
zo uit een grote stapel zouden
vissen met de woorden: zet die
maar flink groot in de krant.
Waarom? Wat maakt sommige
foto's zo onontkoombaar? Wat is
het motief om juist dié foto te
plaatsen? Daarover gaat het rap
port 'Een rustpunt voor het
oog?'.
De drie genoemde foto's vor
men één categorie. Er is nog een
ander type foto waar je niet om
heen kan. Dat is de opname die
naar de inhoud uniek is: de eer
ste menselijke voetstappen op de
maan, de overleden paus Pius
XII op zijn sterfbed, de massa
slachting in My Lai, de aanslag
op Reagan. Het waren slechte fo
to's, die zelfs technisch veel te
wensen overlieten. Het afgebeel
de nieuwsfeit was echter te be
langrijk om ze te laten liggen. In
eigen land geldt dat voor de kiek
jes die een prinsgemaal schiet
van zijn kersverse zoontje. Publi
catie bij gebrek aan beter.
Selectie
Bij de meeste foto's ligt de keu
ze echter heel wat moeilijker.
Dat zijn steeds weer ongeveer
dezelfde plaatjes van s(eeds weer
ongeveer dezelfde kamerleden,
demonstraties, voetballers, tv-
sterren, vliegtuigkapingen,
scheepsrampen en auto-onge
lukken. Thema's die zich met
kleine verschillen steeds maar
blijven herhalen. En welke moet
je dan kiezen?
Toch, uit dat aanbod van hon
derden foto's maakt elke krant
dagelijks zijn eigen keus. De se
lectie van foto's bepaalt mede
het gezicht van de krant De ene
krant plaatst de foto van een gas
ontploffing, de andere die van de
slachtoffers. De ene krant kiest
voor een foto waarop een demon
strant door een politiehond
wordt gebeten, een andere die
van een bloemenkarretje, dat
door demonstranten omver
wordt gegooid. En er zijn kran
ten die beide foto's zouden plaat
sen.
De schrijvende pers is in ons
land geregeld het onderwerp ge
weest van wetenschappelijk on
derzoek. Letters, woorden en
zinnen kun je tellen, een bericht
laat zich in meetbare eenheden
verdelen. Dat gaat voor fotogra
fie niet op. Anders dan tekst ver
zet die zich tegen eenduidige in
terpretatie. Mede daarom is naar
persfotografie nog nauwelijks
onderzoek verricht.
Onlangs verscheen één van de
eerste vergelijkende onderzoe
ken naar het gebruik van persfo
tografie. Dat onderzoek werd
mede gedaan op verzoek van de
Nederlandse Vereniging van Fo
tojournalisten (NVF). De fotogra
fen wilden informatie over wat er
op redacties met hun werk ge
beurt. Ze wilden vooral graag
weten hoe en op grond waarvan
foto's worden geselecteerd.
Sluiswachter
Drs. Tineke Luijendijk voerde
het onderzoek uit, geholpen door
een groep studenten van de vak
groep massacommunicatie van
de Universiteit van Amsterdam.
Men wilde bij de zeven landelij
ke dagbladen van ons land de se
lectie van foto's een week lang
volgen. Het zou een zogeheten
gatekeeper-onderzoek worden.
Een onderzoek naar de selectie
en de motieven daarvoor, door
degenen die inhoud en vorm van
de media bepalen. In het Neder
lands wordt zo'n gatekeeper wel
aangeduid als 'sluiswachter'.
Helaas moest de opzet van het
onderzoek sterk worden inge
perkt nog vóór het goed en wel
was begonnen. De dagbladen
bleken huiverig om zich met we
tenschappelijke belangstelling
op de vingers te laten kijken. Het
grootste dagblad, De Telegraaf,
weigerde pertinent alle mede
werking. De zes andere landelij
ke kranten (Algemeen Dagblad,
Parool, Volkskrant, De Waar
heid, Trouw en NRC Handels
blad) gaven na langdurig aan
dringen de onderzoekers toe
stemming één dag het redactio
nele werk te volgen.
Door deze beperkingen kwam
het doel van de studie in de lucht
te hangen. Op basis van één dag
kun je geen conclusies trekken,
en zeker geen wetenschappelijk
verantwoorde. Toch besloot men
het onderzoek door te zetten. In
feite onder het motto: een half ei
is altijd nog beter dan een lege
dop. Om de lege plaats van De
Telegraaf op te vullen, werden
twee grote regionale dagbladen
(Haagsche Courant en Utrechts
Nieuwsblad) in het onderzoek
opgenomen.
Breekpunt
Nu werd het zaak om voor die
ene dag een datum te kiezen met
een veelbelovend aanbod van
nieuws. Als onderzoeksdag werd
23 november 1982 gekozen: een
dag met vervoersstakingen en de
regeringsverklaring van het
nieuwe kabinet in het binnen
land, samen goed voor 522 foto's,
waarvan er in genoemde kranten
veertig werden geplaatst. De on
derzochte voorvallen in het bui
tenland waren de kaping van een
Pools passagiersvliegtuig, een
rede van president Reagan over
de plaatsing van MX-raketten en
het aftreden van de Russische
maarschalk Kirilenko. Daarover
werden 41 foto's aangeboden,
waarvan er 18 een krant haalden.
De zestien jonge onderzoekers
verdeelden zich paarsgewijs over
de acht dagbladen: ze keken wel
ke foto's over de genoemde on
derwerpen binnenkwamen en
vroegen de dienstdoende redac
teuren waarom ze welke foto's
kozen.
De in het rapport opgenomen
vraaggesprekken met fotoselec
teurs maken een en ander duide
lijk over hoe op kranten met fo
to's wordt omgegaan. "De func
tie van een foto is illustratie",
zegt de man van Het Parool.
"Een breekpunt in de tekst",
meent de NRC, "Een rustpunt
voor het oog", vindt het Utrechts
Nieuwsblad. Die uitspraak is tot
titel van het rapport verheven.
Toch wordt ook de informatie
ve waarde van de foto door deze
selecteurs onderkend. "Hoe
meer informatie hoe beter", al
dus de Volkskrant. "Als ik een
foto krijg van iemand die net uit
het water is gevist, dan heb ik lie
ver dat het hondje dat hij met
zijn duik wilde redden er ook bij
staat". En de NRC: "Een goede
foto moet niet alleen de feiten
verschaffen, maar ook de sfeer
die er omheen hangt. Bij een foto
van een demonstratie moet dui
delijk zijn waar die over gaat".
Smakeloos
Zoals gezegd, er zijn van die fo
to's die zo bijzonder zijn, datje er
niet omheen kunt, hetzij door de
kwaliteit van de foto, hetzij door
dat het de enige beschikbare foto
van een voorval is. Het aanbod
van 23 november was niet van
die aard: veel foto's maar geen
uitgesproken toppers.
De keuze van de redacteuren
loopt dan ook sterk uiteen.
Slechts vijf van de honderden
aangeboden foto's zijn in twee of
meer van de onderzochte kran
ten afgedrukt. Ook de motieven
om al dan niet te plaatsen ver
schillen sterk. Bij de vervoerssta-
king bleken ethische motieven
mee te spelen. Tussen het aan
bod van die dag bevond zich een
ANP-foto waarop een opgehan
gen pop is te zien, die een NS-
beambte voorstelde. NRC vond
dit een aardige foto en plaatste
haar. Voor de Haagsche Courant
kwam de opname te laat binnen.
Het Algemeen Dagblad vond de
afbeelding smakeloos en noem
de de hangende pop een onfris
gezicht. Trouw vond het geheel
te veel in scène gezet en plaatste
ook niet.
Bij de regeringsverklaring
bleek men rekening te houden
met de politieke geaardheid van
de lezers. Een andere ANP-foto
toonde Rietkerk en Deetman
naast elkaar op stoelen, Nijpels
leunt tegen hun stoelleuningen
terwijl hij met Rietkerk praat.
Trouw plaatste deze foto niet,
omdat Deetman er slecht op zou
staan. Daarbij speelden onge
twijfeld de christelijke lezers
door het achterhoofd. NRC
plaatste de foto niet, opdat men
niet zo van 'onderonsjes' houdt.
Wel publiceerde NRC een foto
van een eigen fotograaf, met de
toevoeging dat deze meer ziet
dan de ANP-fotografen en dat hij
beter het randgebeuren in de ka
mer kan tonen. Deze foto blijkt
echter vrijwel identiek aan de af
gekeurde ANP-foto.
Achterban
Een foto van Den Uyl en de
nieuwe premier Lubbers, tijdens
een op het oog opgewekt ge
sprekje na afloop van de rege
ringsverklaring wordt door De
Waarheid niet opgenomen. Ook
deze krant denkt aan haar ach
terban en wil geen onderonsjes
tussen beide heren afbeelden.
Parool en Algemeen Dagblad
drukken de foto wel af. Het Pa
rool doet dat met een neutraal
onderschrift: "PvdA-fractielei-
der Den Uyl begroet premier
Lubbers nadat deze de rege
ringsverklaring heeft afgelega".
Het Algemeen Dagblad interpre
teert de foto als voorbode van
wat komen gaat. "Glimlachje
voor de storm", staat er als kop
boven. In het onderschrift staat
dat beide heren "Een lacherig ge
sprekje" voeren. En dat die la
cherigheid er de volgende dag
niet zal zijn: "omdat Den Uyl on
getwijfeld weinig heel zal laten
van de regeringsplannen".
Daarmee zijn we meteen aan
geland bij de onderschriften.
Tekst en foto zijn onlosmakelijk
met elkaar verbonden. Een on
derschrift fungeert als een vizier
van woorden, dat aan de inter
pretatie van de foto richting
geeft. Het maken van een onder
schrift is een lastig karwei. Wie
beelden in woorden omzet, ont
komt niet aan onvolledigheid en
verarming. Een gebaar of ge
zichtsuitdrukking is nooit pre
cies na te vertellen.
De foto is een bevoren mo-
ment, dat door het onderschrift
weer moet worden ontdooid om
een plaatsje in tijd en ruimte te
kunnen krijgen. Of dat plaatsje
terecht is, is vaak niet te beoor
delen. Zo drukte De Volkskrant
onlangs een foto af van een smal
le, metalen vorm, amper zicht
baar tussen de bomen. Het on
derschrift meldde: "Een SS-20
raket ergens in Rusland". De
bosschage deed evenzeer aan de
Veluwe als aan Siberië denken,
en dat de metalen vorm een SS-
20 was, moet op gezag van de
krant worden aangenomen.
Suggestief
Datzelfde geldt voor de aan het
begin van dit artikel genoemde
foto's. Foto's als die van het na
palmslachtoffertje kunnen he
laas op verschillende plekken in
de wereld tegelijk worden geno
men. De jonge punker had een
randgroepjongere kunnen zijn,
die zich tijdens een door de ge
meente georganiseerd vakantie
kamp in het speerwerpen be
kwaamt. En de foto van Strauss
wordt pas echt leuk, als het on
derschrift duidelijk maakt dat de
man hier niet in zijn privéleven is
betrapt, maar tijdens een officië
le inspectie van NAVO-troepen.
De in het onderzoekverslag
aangehaalde voorbeelden van
onderschriften bij de foto van
het gesprek tussen Den Uyl en
Lubbers geven al aan dat er heel
wat in de marge kan worden ge
rommeld. Een gerommel waarbij
soms ethische grenzen worden
overschreden. Een voorbeeld uit
het verleden: het weekblad De
Tijd had in juni 1981 op de om
slag een foto van een met doeken
bedekt lichaam op de spoorrails.
Daarachter de neus van een
trein. Witgejaste verplegers staan
klaar om het lichaam af te voe
ren. "Zelfmoord om Dode-
waard" stond er met vette letters
onder. De foto was echter niet
gemaakt op het moment dat ie
mand zich uit afkeer van kern
energie voor de trein had gestort,
maar toonde een ander zelf
moordgeval, een jaar eerder.
Dat is een duidelijk geval van
suggestief foto- en onderschrift-
gebruik. De in het rapport opge
nomen gesprekken met onder-
schriftmakers maken duidelijk
welk belang aan onderschriften
wordt gehecht. "De tijd die aan
onderschriften wordt besteed zal
een halve minuut zijn. Het is echt
een corvee" "Het is meer iets
dat nog even moet, net zoiets als
het weerbericht", zegt de onder
vraagde man van De Waarheid.
De Volkskrant meldt: "Er is geen
tijd voor. Het is niet iets waar je
een avond aan gaat zitten. Vroe
ger werd er meer zorg aan be
steed". En Trouw: "Het maken
van onderschriften is een onder
geschoven kind". Voor bijna alle
onderzochte kranten geldt dat de
keuze van de foto en het maken
van het onderschrift door ver
schillende mensen wordt ge
daan.
Topje
Alle kranten hebben volgens
de zegslieden de neutraliteit van
het onderschrift hoog in het
vaandel staan. "We schrijven de
tekst naar de foto toe, zo neutraal
mogelijk, ontkleurd", aldus de
zegsman van de Volkskrant. Die
zelfde krant drukt zeer onlangs
een foto af van anti-Amerikaanse
demonstranten op de Filippij
nen, die door de politie in elkaar
werden geslagen. "Een demon
stratie om de vriendschapsban
den met de Verenigde Staten te
vieren", meldde het onder
schrift.
Kortom, er wordt volgens het
onderzoek bij kranten nogal wat
afgerommeld met foto's. Dit eer
ste, beperkte, systematische on
derzoek naar de selectie en plaat
sing van nieuwsfoto's toont ech
ter slechts het topje van de ijs
berg. Dat heeft een aantal oorza
ken. De eerste het gebrek aan
medewerking van de zijde van
de kranten - is al genoemd. De
resultaten van het onderzoek
blijven daardoor vooral anekdo
tisch. Juist een onderzoek over
een langere periode kan een
eventuele systematiek achter het
fotobeleid aan het licht brengen:
toont een krant de doelpunten of
de rellen op de tribune, staat Nij
pels meestal uitgerust of ver
moeid op de foto, worden ver
nielde auto's of verongelukte in
zittenden getoond? En gebeurt
dat op de voorpagina of ergens
binnenin de krant? Daarover
maakt de momentopname van 23
november niets duidelijk.
Door alleen de fotoselecteurs
een dag te volgen, hebben de on
derzoekers zich beperkt tot één
schakel in een veel langere ke
ten. Belangrijke momenten in de
selectie worden buiten beschou
wing gelaten. Allereerst is daar
de 'agenda-setting': elke dag zijn
er tientallen voorvallen waar
heen een fotograaf kan worden
gestuurd. Kies je voor de te ver
wachten toeloop op kaartjes voor
het laatste concert van Doe Maar,
dan heb je geen foto van de bij
eenkomst van de Centrumpartij,
die wel eens verstoord zou kun
nen worden.
Verschillend
Dan is er de eerste selectie, die
door de fotograaf zelf wordt ge
daan. Die maakt tientallen opna
men en beoordeelt aan de hand
van contactafdrukken welke fo
to's hij bij de redactie inlevert. In
de donkere kamer hebben de on
derzoekers geen stap gezet. De
voorselectie door 'De man of
vrouw met visueel inzicht' blijft
buiten beschouwing.
Ook de verschillen tussen och
tend- en middagkranten worden
onder tafel geveegd. Het tijdstip
van verschijnen van de onder
zochte kranten loopt ongeveer
twaalf uur uiteen. Met als gevolg
dat ook het aanbod van foto's
verschillend is. Juist op een kort
onderzoek is dat verschil van in
vloed.
Vanaf het moment dat de foto
graaf zijn foto's op de redactie in
levert, is hij de zeggenschap over
zijn produkt kwijt. De helft van
de onderzochte kranten heeft
een fotoredactie. Min of meer
voor spek en bonen, lijkt het. Die
fotoredacteuren blijken vooral
organisatorisch werk te doen. Ze
maken een voorselectie uit het
foto-aanbod. De uiteindelijke
keuze wordt bij alle kranten ge
maakt door hoofdredactie, chefs
van deelredacties of eindredac
teuren.
Het zijn dus in de schrijvende
journalistiek geschoolde redac
teuren, die vaststellen welke foto
u onder ogen mag krijgen. Dat is
de voornaamste uitkomst van dit
onderzoek. We mogen rustig aan
nemen dat de 'wetenschappelij
ke' vaststelling van dat bij alle
betrokkenen al lang bekende feit
voor de Nederlandse Vereniging
van Fotojournalisten (NVF) een
van de redenen was om een on
derzoek naar persfotografie aan
te moedigen. Zij verwijt de kran
ten dat er geen gericht fotobeleid
wordt gevoerd en dat ze de foto
niet de plaats toekennen die deze
verdient. De fotografen Sem
Presser en Arie Nijhof benadruk
ten dat nog eens tijdens de pre
sentatie van het rapport.
Ironie
Het rapport maakt duidelijk
wie bij de acht onderzochte kran
ten het fotobeleid bepaalt. Aan
het vaststellen van dat beleid zelf
is men echter niet toegekomen.
Terwijl juist dat aardige resutla-
ten had kunnen opleveren. De
woorden van Denis McQuail,
hoogleraar aan de vakgroep mas
sacommunicatie van de Univer
siteit van Amsterdam, die bij de
presentatie van het rapport zijn
praatje in het Engels hield "van
wege het internationale belang
van dit onderzoek", moeten dan
ook met de nodige ironie worden
verstaan.
Het rapport 'Een rustpunt voor
het oog?' is voor vijftien gulden ver
krijgbaar bij de Vakgroep Massa
communicatie, Oude Hoogstraat 24.
Amsterdam.
