'Wondermiddel' DES
misvormde kinderen
Laatste bedrijf
affaire-Hick
'Maak
niet te
jongerenwerk
christelijk'
Reportage
Klachten jarenlang niet serieus genomen
DONDERDAG 5 JULI 1984
Varia
Met kinderen van DES-gebruiksters leek aanvankelijk
niets aan de hand. Uiterlijk viel immers geen afwijking
te zien. Totdat in de jaren '70 werd ontdekt dat sommi
ge dochters van vrouwen die DES hadden geslikt aan
een zeldzaam soort vaginakanker leden. Het bleek het
topje van een ijsberg: uit recent onderzoek blijkt dat
bijna zeventig procent van de dochters van DES-ge
bruiksters afwijkingen vertoont aan de baarmoeder of
eileiders. Daardoor lopefl zij een grotere kans op on
vruchtbaarheid, een miskraam of een vroeggeboorte.
De minste klacht is vaginale afscheiding.
Een wondermiddel, zo leek
het. Het was 'diepgaand' ge
test en kon 'zonder enig be
zwaar' in 'zeer grote hoeveel
heden' worden gebruikt.
Tientallen jaren hebben hon
derdduizenden zwangere
vrouwen het geslikt om een
miskraam te voorkomen. Die-
thylstilbestrol (DES) werd het
genoemd, Stilbestrol heette
het meest verkochte merk. Een
middel dat inderdaad 'won
derlijke' dingen deed.
Het gebruik was namelijk
zinloos. Uit onderzoek in 1953
bleek dat het geen effect had
op het voorkomen van een
miskraam. Kennelijk ver
dween deze onthulling onder
de tafel, want artsen bleven
het gewoon voorschrijven.
Wat DES wèl deed, bleek pas
jaren later. Het beïnvloedde
de anatomische bouw van het
nog ongeboren kind. Daar
door doet de DES-affaire den
ken aan een andere grove
misser van de farmaceutische
industrie: Softenon. Moeders
die Softenon hadden gebruikt
baarden zwaar lichamelijk
gehandicapte kinderen.
Ook de zonen hebben een ver
hoogde kans op onvruchtbaar
heid, zij het in veel mindere ma
te. Deze ingrijpende gevolgen
openbaren zich pas nu, omdat de
DES-kinderen inmiddels de leef
tijd hebben om zelf kinderen te
krijgen ofte verwekken.
Niet serieus
DES, een synthetisch oestro-
geenhormoon, werd in Neder
land gebruikt in de periode 1947-
1975. Niet alleen om miskramen
te voorkomen, maar ook als mor-
ning-after pil, middel tegen pros
taatkanker en zelfs verwerkt in
door
Margot Klompmaker
Geleidelijk aan doken er berich
ten op dat DES, afgezien van het
feit dat het niet hielp, ook scha
delijke bijwerkingen kon heb
ben. Aanvankelijk echter legde
vrijwel niemand verband tussen
klachten van vrouwen en het ge
bruik van DES. Of de huisarts
wist niets af van de schadelijke
gevolgen of hij nam de klachten
niet serieus.
Ook de vrouwen zelf hadden in
de meeste gevallen geen flauw
idee dat de oorzaak van hun pro
blemen in de periode voor hun
Bij pastorale projecten voor jon
geren moeten „al te christelijke
of religieuze" onderwerpen wor
den vermeden, want „voor veel
jongeren zijn het christendom en
de werkelijkheid van nu twee
werelden die elkaar totaal niet
raken".
Dat schrijven de landelijke
Hervormde Jeugdraad (HJR) en
het Hervormd Evangelisatorisch
Beraad (HEB) in het rapport
„Soms geloof ik er geen barst
van", dat verslag doet van een
proefproject van jongerenpasto
raat dat beide organisaties twee
jaar geleden begonnen.
Het proefproject vloeide voort
uit de constatering van de Her
vormde synode dat steeds min
der jongeren zich bij de grote
kerkgenootschappen aansluiten.
Een van de oorzaken zou volgens
de raad kunnen zijn, dat er in de
Kerken geen ruimte wordt gebo
den aan de jongeren en hun pro
blemen.
Om in deze leemte te voorzien
stelden HJR en HEB voor twee
geboorte lag. Ze werden ver
keerd behandeld, kregen te ho
ren dat 'ze zich niet zo moesten
aanstellen', of werden van het
kastje naar de muur gestuurd.
Actiegroep
Een aantal jaren geleden publi
ceerde een landelijk blad een in
gezonden brief van DES-kind
Anita Direcks. Na een eindeloze
gang langs artsen en ziekenhui
zen was deze vrouw er uiteinde
lijk achter gekomen dat de oor
zaak van haar problemen het ge
volg was van DES-gebruik door
haar moeder. Andere vrouwen
met soortgelijke ervaringen
zochten contact. Met hun vragen
konden ze niet terecht by arts of
gynaecoloog. Besloten werd zelf
actie te ondernemen, zo veel mo
gelijk informatie over DES te
verzamelen en die door te spelen,
ook aan artsen.
Het initiatief vond een enorme
weerklank. De groep werd over
stelpt met duizenden reacties
van vrouwen. Ze waren vooral
blij eindelijk iemand te treffen
die wilde luisteren. De constate
ring dat men niet de enige was
met klachten vormde voor velen
een grote opluchting.
De DES-actiegroep schoolde
zich in een razend tempo. Er wer
den voorlichtingsbrochures ge
maakt, artikelen gepubliceerd in
medische tijdschriften. Artsen,
gynaecologen en ziekenhuizen
werden zo veel mogelijk bij het
werk van de groep betrokken.
Succes
Nu, tweèenhalf jaar na de op
richting, kan de actiegroep te
rugzien op redelijke successen.
Gynaecologen zijn inmiddels al
gemeen bekend met de specifie
ke DES-problemen. Negentien
ziekenhuizen, waaronder het
Academisch Ziekenhuis in Lei
den, houden DES-spreekuren.
De vrouwenartsen in deze zie
kenhuizen zijn tevens vraagbaak
voor de huisartsen in hun omge
ving.
De DES-actiegroep verzorgt de
informatie van het publiek, fi
nancieel daartoe in staat gesteld
door een subsidie van het Pre
ventiefonds. De groep heeft een
landelijk kantoor in Utrecht en
verspreid pver het land werken
nog eens 24 contactvrouwen om
vrouwen met vragen op te van
gen. Het blijft nodig. Ondanks de
toenemende publiciteit zijn er
nog steeds huisartsen die niets
afweten van DES of de proble
men onderschatten.
De DES-groep heeft het ministe
rie van volksgezondheid ge
vraagd een richtlijn uit te vaardi
gen om medische dossiers van
vrouwen die in de periode 1947-
1975 zwanger zijn geweest niet te
vernietigen. In deze dossiers is
namelijk terug te vinden of de
moeder van een vrouw of man
met problemen rond zwanger
schap en vruchtbaarheid DES
heeft gebruikt. Medische dos
siers blijven gewoonlijk mini
maal 10 jaar bewaard, in een aan
tal klinieken 25 jaar. Volgens de
DES-groep is het juist de komen
de jaren van belang de dossiers
bij de hand te hebben, gezien de
leeftijd van de meeste DES-kin-
deren.
Niet geschikt
Een van de gynaecologen die bij
de behandeling van DES-vrou-
wen is betrokken is dr.A.A.W.Pe-
Twee
leden van
de
DES-actieg
roep: Anita
Direcks
(rechts) en
Marlies
Koster
(foto GPD)
ters, als arts verbonden aan het
Academisch ziekenhuis Leiden.
Evenals de actiegroep meent ook
hij dat de schadelijke bijwerkin
gen van DES nog steeds niet vol
doende worden erkend. Peters
noemt het 'onbegrijpelijk' dat er
nog steeds huisartsen zijn die de
DES-zaak bagatelliseren of
klachten van vrouwen als aan
stellerij afdoen en niet in ver
band brengen met DES. 'Ik
vraag me af of een arts die zo
handelt wel geschikt is voor zijn
vak', aldus Peters.
Goede informatie kan volgens
hem paniek bij vrouwen voorko
men. Hij prijst dan ook het werk
van de actiegroep. Volgens de
vrouwenarts is het AZL een van
de eerste klinieken geweest die
de nasleep van het DES-gebruik
en de gevolgen voor veel vrou
wen serieus heeft genomen.
'Vroeger kwamen de vrouwen
van heinde en verre hierheen. Nu
betreft het meer vrouwen uit de
regio', zegt hij. Voor Peters een
bewijs dat steeds meer artsen op
de hoogte zijn van de DES-pro-
blematiek.
Onzin
Niet allemaal echter. Neem de
ervaringen van de Leidse Anita
Brouwer. Haar moeder had DES
gebruikt tydens haar zwanger
schap en wees haar dochter op
de mogelijk kwalijke gevolgen.
'Ach laat maar', dacht ze en liet
de zaak aanvankelijk rusten.
Na een televisieprogramma
waarin ook uitgebreid over DES
werd gesproken nam Anita toch
contact op met haar huisarts.
Diens reactie was tekenend voor
het onbegrip dat er nog heerst.
De (jonge) arts vond haar be
zorgdheid 'onzin'. 'Hij zei dat ik
me onnodig druk maakte', ver
telt Anita Brouwer. 'Ik had toch
immers geen klachten?'. Toch
bezocht Anita de gynaecoloog,
waar bleek dat zij behoort tot de
twintig procent DES-dochters
die geen afwijkingen vertoont.
De zaak liet haar echter niet los.
In overleg met de DES-actie
groep in Utrecht, besloot Anita
Brouwer contactvrouw te wor
den voor Leiden en omgeving.
Als haar voornaamste taak ziet
zij het geven van informatie over
DES, omdat die van de kant van
de overheid 'zo miserabel' is.
DES-contactvrouw In Leiden: Anita
Brouwer, tel. 130198 tussen 20.00 en
22.00 uur;
Landelijke DES-actiegroep, Malie
singel 46, Utrecht, tel. 030-312331)
tie voor de eredienst, op een ver
gadering van liturgische com
missies uit het aartsbisdom New
York en de bisdommen Brook
lyn en Rockville-Centrum.
Hij vond niet dat er enig theo
logisch bezwaar kan worden aan
gevoerd tegen het verrichten van
diensten bij het altaar door vrou
wen. Er is alleen sprake van een
gevestigd gebruik („een discipli
ne") dat niet toe te laten, en dat
vormt nu onderwerp van studie,
aldus mgr. Noè.
Een ander onderwerp waarop
gestudeerd wordt is het opne
men van dansvormen in de litur
gie. Het aanvaarden van de dans
zou een aanzienlijke breuk bete
kenen met de traditie, aldus de
aartsbisschop. De uiteindelijke
beslissing blijft voorbehouden
aan de Heilige Vader. Zelf vond
hij dat de dans in de westerse
cultuur een heel andere plaats in
neemt dan bij voorbeeld in Afri
ka. Opneming van de dans in de
liturgie zou daarom in verschil-
BONN - Het laatste bedrijf van de
Flick-affaire is begonnen. Nadat
het Westduits openbaar ministerie
in november 1983 besloot de toen
malige minister van economische
zaken, Otto Graf Lambsdorff
(FDP), aan te klagen wegens cor
ruptie, heeft de zevende strafka
mer van de rechtbank in Bonn de
ze week officieel bekend gemaakt
dat Lambsdorff zich in een proces
moet verantwoorden. De vorige
week afgetreden minister, die nog
wel Bondsdagafgevaardigde is,
wordt verweten dat hy 135.000
mark van het Flick-concern voor
zijn party heeft aangenomen en in
ruil daarvoor alles heeft gedaan dit
bedrijf een belastingvoordeel van
vele honderden miljoenen te ver
schaffen.
door
Hans Amesz
Lambsdorffs voorganger op eco
nomische zaken en huidige presi
dent-directeur van de Dresdner
bank, Hans Friderichs, krijgt even
eens een proces. Hij zou voor de
FDP wederrechtelijk 375.000 mark
hebben geïncasseerd. De vroegere
Flick-manager Eberhard von Brau-
chitsch moet terecht staan wegens
actieve omkoping. Alle drie ont
kennen schuldig te zijn.
De zogenaamde partijgiftenzaak,
die door de serieuze Suddeutsche
Zeitung omschreven is als het
„Watergate van Bonn", begon op
20 november 1975. Toen ontdekte
de belastingopsporingsdienst van
St. Augustin bij een CDU-functio-
naris toevallig een ordner waarin
zorgvuldig zaken met voor het
grootste deel waardeloze adviezen
Otto Lambsdc
waren opgesomd. Voor de ambte
naren van de belastingdienst was
duidelijk dat het geld dat zoge
naamd naar een adviesbureau in
Vaud (Lichtenstein) was overge
maakt en van de belasting was af
getrokken, onmiddellijk in de kas
sen van de CDU was gevloeid.
Belastingontduiking dus. Er
volgde een groot onderzoek door
de justitie in de hele Bondsrepu
bliek. Steeds meer details werden
bekend over de manier waarop de
politieke partijen destijds in ieder
geval gedeelteUjk aan geld kwam.
Talloze prominente politici en
even prominente industriëlen zou
den het met elkaar op eenakkoord-
je hebben gegooid. Ingewikkelde
constructies zorgden ervoor dat de
gevers de belasting konden ontdui
ken en de ontvangers de kassen
van hun partijen konden spekken.
Het ligt uiteraard voor de hand dat
de gulle bedrijven met tegenpres
taties van de betrokken politici re
kening hielden.
Eind november 1981 wordt de
centrale van het miljarden-concern
Flick in Düsseldorf onder de loep
genomen. De opsporingsambtena
ren vinden een door hoofdboek
houder Diehls bijgehouden lijst,
waarop pijnlijk nauwkeurig is ge
noteerd in wiens opdracht welke
politicus een bepaalde hoeveelheid
geld heeft gekregen.
De zaak is dan niet meer in de
doofpot te stoppen. Op 26 februari
1982 wordt een officieel justitieel
onderzoek geopend tegen onder
andere minister Lambsdorff, zyn
voorganger en Dresdner-Bankpre-
sident ïïiderichs en de algemeen
gevolmachtigde van Flick, Eber
hard von Brauchitsch. Ondertus
sen zijn ook vele andere officieren
ACHTERGROND
van justitie in West-Duitsland ac
tief.
De partijgiften-affaire beheerst
het nieuws. Vooral het weekblad
'Der Spiegel' publiceert elke keer
nieuwe, verbijsterende onthullin
gen en citeert daarbij uit gerecht
sprotocollen. Minister Lambsdorff
spreekt over 'journalistieke dood
seskaders'. De regering-Kohl oe
fent harde kritiek op deze 'voor-
veroordelingen' uit
Op een zeer druk bezochte pers
conferentie in Bonn deelt het
openbaar ministerie in november
1983 mee dat Lambsdorff en ande
ren worden aangeklaagd wegens
omkoopbaarheid, respectievelijk
omkoping. De beschuldigde minis
ter laat weten dat de aanklacht
geen 'inhoud' heeft. De chef van de
Bondskanselarij, rechten-profes
sor Waldemar Schrockenberger,
noemt de aanklacht 'dun'. Dat
vindt ook kanselier Helmut Kohl,
waardoor hij het verwijt op zijn
hals haalt dat de uitvoerende
macht zich ontoelaatbaar mengt in
zaken van de rechtelijke macht.
Intussen mislukt de poging van
de leiders van de regeringspartijen
CDU-CSU en FDP om de party gif
ten-affaire via een amnestie uit de
weg te ruimen. De FDP-basis wil
de uiteindelijk niet meedoen, wat
een crisis in de liberale party en
haast een crisis in het kabinet ver
oorzaakte.
Chipata in Zambia, wonende te
Hilversum.
Gereformeerde Kkerken Vrij
gemaakt. Beroepen te Bever
wijk: G. Zomer, kandidaat te
Zwolle. Bedankt voor Hattum: J.
H. Ulehake te Zoetermeer. Be
dankt voor Schildwolde: J. Geer-
sing te Hengelo.
Gereformeerde Gemeente. Be
roepen te Poortvliet: W. Hage te
Kruiningen. Beroepen te Gori-
chem: C. van de Poel te Yerseke.
Beroepen te Scherpenisse: J.
Beens, kandidaat te Genemui-
den. Beroepen te Krimpen aan
de IJssel: R. Boogaard te Leiden.
jaar een jongerenwerker aan, die
moest onderzoeken, of het moge
lijk is het pastoraat onder jonge
ren op een nieuwe wijze gestalte
te geven
Er werd een ruimte gecreëerd,
waar jongeren op bepaalde
avonden zonder verdere ver
plichtingen konden binnenlo
pen. Daarnaast konden zij deel
nemen aan gespreksgroepen. In
drie gemeenten - Amsterdam,
Balk en Lelystad - werd onder
leiding van deze jongerenwerker
met het „vrijplaatsmodel" geëx-
perimenteerd.De houding van de
kerkeraden in de drie gemeenten
ten opzichte van het project
bleek uiteen te lopen. In Amster
dam werd het project door drie
wijkkerkeraden gefinancierd,
maar toonden de gemeenteleden
weinig belangstelling.
In Lelystad werd het project
gefinancierd door de plaatselijke
jeugdraad van de Hervormd-Ge-
reformeerde federatie in nauw
contact met de verschillende
kerkeraden. De kerkeraden ga
ven geen daadwerkelijke onder
steuning, maar stelden het pro
ject wel inhoudelijk aan de orde.
In Balk was de steun uit de
kerkeraad het grootst. Naar aan
leiding van het project kwam een
fundamentele discussie op gang
over de plaats van de jongeren in
de gemeente.
In het rapport wordt geconclu
deerd, dat een project van jonge
renpastoraat door de belangrijk
ste beleidsorganen gedragen
moet worden. De relatie moet
echter niet al te nauw zijn, omdat
dit juist weer een belemmering
zou zijn voor jongeren die moeite
hebben met de Kerk als insti
tuut.
Misdienaressen - Het Vati-
caan bestudeert op het ogenblik
de vraag, of naast de misdienaar-
tjes ook misdienaressen een
plaats moeten krijgen in de ere
dienst. Dat verklaarde aartsbis
schop Virgilio Noè (62), secreta
ris van de Vaticaanse congrega-
lende culturen sterke verschillen
kunnen vertonen.
Naar Afrika - In opdracht van
de Amerikaanse bisschoppen
conferentie is vandaag een dele
gatie van drie bisschoppen naar
Afrika vertrokken om een be
zoek te brengen aan Soedan, Ke
nya, Zimbabwe en Zambia. Doel
is informatie te verzamelen ovér
de gevolgen van de droogte en
over het vluchtelingenprobleem,
„om het geweten van Ameri
kaanse Katholieken wakker te
schudden". Leider van de dele
gatie is bisschop Anthony J. Be-
vilacqua van Pittsburg, voorzit
ter van de commissie voor migra
tie en toerisme van de Ameri
kaanse bisschoppenconferentie.
Wederzijdse erkenning - Een
wording van de Anglicaanse en
de Hervormde/Gereformeerde
Kerken is afhankelijk van weder
zijdse erkenning van het ambt.
De Hervormde en Gereformeer
de Kerken moeten het bisschop
sambt in overweging nemen en
de Anglicanen onder meer het
ambt van ouderling. Verder moe
ten beide confessionele families
meer de gewone gelovigen bij
het bestuur van de Kerk betrek
ken.
Dit staat in het rapport van de
internationale commissie van de
Anglicaanse Kerk en de WARC
(Wereldbond van Hervormde en
Gereformeerde Kerken), dat
morgen in Londen zal worden
gepubliceerd. De commissie
werd in 1981 ingesteld.
Beroepingsberichten - Ne
derlandse Hervormde Kerk. Be
noemd tot bijstand in het pasto
raat voor de tehuizen Claerber-
gen en De Finke te Koudum: A.
T. Deinum, aanstaand emeritus
predikant te Grootegast die dit
deze benoeming heeft aangeno
men. Aangenomen naar Wou-
terswoude: H. Zwijgstra, kandi
daat te Hendrik-Ido-Ambacht.
Gereformeerde Kerken. Aan
genomen naar Zwijndrecht-
Groote Lindt: drs. D. Soeteman,
voorheen zendingspredikant te
Eberhard von Brauchitsch
