Paul Morphy:
heel even de
allersterkste
Radio Nederland reikt
tot de verste uithoeken
HP
Schaakgrootmeester zocht isolement
Het vakantiegemak van een kortegolfontvanger
ZATERDAG 30 JUNI 1984
Op 21-jarige leeftijd veegde hij de sterkste spelers ter wereld moeiteloos van het bord.
Maar zijn zegetocht zou slechts anderhalfjaar duren. Daarna belandde de
Amerikaanse schaakgrootmeester Paul Charles Morphy in de anonimiteit, die hij
goeddeels zelf verkoos. Een eeuw geleden overleed hij. Een man die door zijn diepe
inzicht het schaakspel van een tijdverdrijf deed uitgroeien tot een denksport.
door J. A. van der Horst
Op 10 juli 1884 overleed in New
Orleans de ook nu nog zeer
bekende schaakspeler Paul
Charles Morphy. Toch zou
zijn roem buiten de schaak
wereld reeds lang verbleekt
zijn, als hij niet gestorven
was met een omwolkte geest.
Hij werd daardoor een onuit
puttelijke bron van inspiratie
voor schrijvers over genie en
waanzin en voor auteurs over
de kwalijke kanten van het
schaakspel en over de grote
gevaren voor de geestelijke
gezondheid van het schaak
spelen.
Morphy werd geboren in New Or
leans op 22 juni 1837. Zijn vader
had een hoge functie bij de rech
terlijke macht en was rijk, zó rijk
dat Paul Morphy nooit heeft hoe
ven te werken. Het schaakspelen
leerde hij van zijn vader en zijn
oom toen hij 10 jaar oud was. Op
zijn twaalfde jaar was hij de
sterkste speler van New Orleans
en wijde omgeving. Groot opzien
baarde hij door de rondreizende
beroepsschaker Löwenthal, een
Hongaarse immigrant, met twee
gewonnen partijen en één remise
te verslaan.
Tot zijn vijftiende jaar ging hij naar
een school voor kinderen van rij
ke ouders. Daarna ging hij rech
ten studeren. Op zijn twintigste
jaar werd hij toegelaten als advo
caat. Praktijk mocht hij echter
pas gaan uitoefenen na zijn 21ste
verjaardag. Een jaar van vrijheid
had hij dus voor zich.
Overmacht
Juist in die tijd was in New York
een comité bezig met de voorbe
reiding van het eerste Ameri
kaanse schaaktoernooi. De orga
nisatoren nodigden Morphy uit
naar New York te komen. Deze
kwam en won het toernooi door
de sterke Duitse speler Louis
Paulsen in de finalematch met
grote overmacht te verslaan. In
de gehele Verenigde Staten
maakte deze overwinnig veel in
druk. Een comité van enthou
siaste stadsgenoten nodigde de
beroemde Engelse schaakspeler
Staunton uit naar New Orleans
te komen om zijn krachten met
Morphy te meten. Ondanks de
aangeboden respectabele ver
goeding van vijfduizend dollar
sloeg Staunton de uitnodiging af.
Om toch zyn kracht te meten met
de Europeanen vertrok Morphy
naar Europa in het voorjaar van
1858. In Parys versloeg hij Har-
witz, die toen de sterkste speler
van Frankrijk was, in Londen
opnieuw Löwenthal, die inmid
dels de sterkste speler van Enge
land was geworden; en ten slotte
iD de kerstvakantie van 1858 in
Parijs de Duitse kampioen An-
derssen, die door zijn landgeno
ten als de schaakkeizer werd be
schouwd. Na op deze wijze ge
toond te hebben dat hij de sterk
ste speler van de wereld was,
keerde hij in mei 1859 terug naar
New York.
Zijn landgenoten ontvingen hem
als een wereldveroveraar. Onge
veer een half jaar leefde Morphy
in de noordelijke staten in de glo
rie van zijn overwinning. Eind
1859 ging hij terug naar New Or
leans. Het wedstrijdschaken
zwoer hij af om zich geheel aan
de advocatuur te wijden. Als het
nu verder goed was gegaan met
de advocaat Morphy zou hij al
leen voor schakers een beroemd
heid zijn gebleven. De schakers
zijn hem blijven bewonderen, al
ging voor latere generaties veel
van de glans van zijn roem verlo-
Waardering
De verbazing over zijn vermogen
om acht partijen te gelijk blind te
kunnen spelen - in die tijd een
sensatie van de eerste orde - is
verminderd naarmate andere,
vaak veel minder goede schaak
spelers, dit ook gingen doen.
De manier waarop hij zwakkere
spelers van het bord veegde,
ging steeds minder imponeren.
Immers, steeds meer schaak
meesters lieten op dit gebied ver
bluffende staaltjes zien.
Men is zich steeds meer bewust ge
worden van het feit, dat hij maar
anderhalf jaar aktief is geweest
als wedstrijdspeler en dat hij ei
genlijk maar een veertig partijen
tegen slechts vier schakers van
formaat heeft gespeeld.
Onverzwakt is echter de waarde
ring gebleven voor de speler die
de schaakwereld geleerd heeft
hoe een partij begonnen moet
worden en op welke wijze over
wicht gebruikt moet worden.
Van de grote leermeesters in het
schaken was Morphy de eerste
en alle anderen hebben op hem
geleund. Door zeer velen wordt
hij ook nu nog als de grootste
schaakspeler van alle tijden ge
zien. Tijdens zijn leven was zijn
schaakroem zo groot dat nie
mand, ook niet de eerste wereld
kampioen schaken, Wilhelm
Steinitz, zich de sterkste speler
van de weereld durfde te noe-
Pas twee jaar na zijn dood werd
tussen Steinitz en Zukertort in
1886 voor het eerst om de titel
wereldkampioen schaken gestre
den.
Morphy uitte voor het eerst zijn
twijfel over de zin van het
schaakspelen bij het banket te
zijner eer in New York mei 1859.
Hij wees er toen op dat men het
spel niet boven nuttige zaken
moest stellen. Alle uitnodigingen
voor wedstrijden heeft hij na
1860 steeds afgewezen, soms uit
voerig geargumenteerd. Bij
schaakwedstrijden werd hij
nooit meer gezien.
Ophouden
Er is geschreven, dat Morphy's
moeder van hem heeft geëist, dat
hij zou ophouden met schaken
Paul Morphy schreef alle partijen op, zelfs die tegen knoeiers.
en een leven zou gaan leiden, dat
paste bij zijn stand. Maar de ad
vocatuur werd geen succes. Hij
werd eenzelvig, een kluizenaar.
Dagelijks maakte hij een wande
ling, soms ging hij naar de opera
en meed verder elk contact. Toen
hij ouder werd ging hij zich arm
voordoen en vroeg al zijn beken
den of zij hem geld wilden lenen.
Hun bereidwilligheid was voor
hem voldoende, hij leende nooit
geld van iemand.
In 1867 ging hij nog een jaar naar
Parijs, maar leefde ook daar zeer
op zichzelf. In 1883 ontving hij
Steinitz, onder de voorwaarde,
dat er niet over schaken gespro
ken zou worden. Een poging van
de familie om Morphy onder cu
ratele te stellen werd door hem
verijdeld, hij kende de wet te
goed om met zich te laten sollen.
Toen hij na een wandeling een
koud bad nam, is hij op 47-jarige
leeftijd aan een hersenbloeding
overleden.
De grote tegenstelling tussen de
geniale schaakspeler en de terug
getrokken levende zonderling
werd een onderwerp van vele be
schouwingen.
Het is bekend, dat de jonge Mor
phy als het ware bezeten was
door zijn liefde voor het schaak
spel. Al zijn partijen schreef hij
op, zelfs die tegen knoeiers. Het
schaakspel wilde hij beoefenen
als een vak zonder een beroeps
speler te willen zijn.
Heer
Sommigen denken, dat de span
ning tussen de schoonheid van
het spel en de vulgariteit van de
beroepsspelers de afschuw van
Morphy heeft opgewekt. Hij was
een heer en speelde nooit om
geld. Wat hij won, gaf hij weg. De
gelddorst van beroepsspelers er
gerde hem. Hij had geen idee van
hun armoede.
Morphy speelde vaak blind, zes of
acht partijen tegelijk. Velen
meenden, dat dit niet gezond
kon zijn en zagen daarin de oor
zaak van zijn ziekte. Maar blind
spelen kunnen alle goede spelers
en de wereldrecordhouders van
deze eeuw zijn tot op hoge leef
tijd geestelijk gezond gebleven.
Anderen, vooral psychologen, heb
ben gemeend, dat door het
schaakspelen bij Morphy allerlei
sluimerende complexen werden
wakker gemaakt en dat daardoor
zijn ziekte is ontstaan. Uit deze
visie is boeiende literatuur voort
gekomen, waarin wordt gewezen
op vele mogelijke geestelijke af
wijkingen als redenen waarom
iemand schaak zou spelen. Vol
gens deze schrijvers speelt bijna
niemand voor zijn plezier maar
alleen om zijn complezen af te
reageren. Vooral het Oedipus
complex is bij deze auteurs zeer
populair. Eenvoudiger is het ver
schijnsel voor hen, voor wie ge
nie en waanzin dicht aan elkaar
grenzen. Morphy was te geniaal
en kon dat niet beheersen.
De eenvoudige gedachte, dat bij
Morphy zijn schaakbegaafdheid
niets te maken heeft gehad met
zijn latere ziekte is waarschijn
lijk alleen voor schakers aan
vaardbaar. Toch zijn er goede
gronden om dit aan te nemen. Bij
de beschouwingen over het le
ven van Morphy wordt met de
politieke gebeurtenissen ge
woonlijk geen rekening gehou
den. De gewone wereld en de
schaakwereld zijn nu eenmaal
verschillende begrippen. Het is
al vervelend genoeg dat de poli
tiek soms een hinderlijke in
vloed heeft op het schaakgebeu-
ren, maar dat is geen reden om
daar lang bij stil te blijven staan.
Zeker in de vorige eeuw was dat
sterk het geval.
Burgeroorlog
De Amerikaanse burgeroorlog was
een gebeurtenis, die diep ingreep
in het leven van alle Amerikanen
en men kan zich afvragen of de
ziekte van Morphy geen gevolg
was van deze oorlog.
Morphy was in de Noordelijke Sta
ten een gevierd en gerespecteerd
sportman. Hoewel hij op 10 mei
1859 terugkwam in New York
van zijn reis naar Europa, ging
hij pas in december van dat jaar
naar New Orleans, na zeer sterke
druk van zijn moeder. Hoewel hij
ook in New Orleans een bewon
derd schaakspeler was, had Mor
phy het gevoel dat een en ander
daar mets betekende voor zijn
maatschappelijk aanzien. Het is
bekend, dat hij daaronder leed
en daaraan zijn maatschappelijk
falen toeschreef. In 1883, toen hij
met Steinitz sprak, was zijn be
langrijkste opmerking dat hij als
schaakspeler maatschappelijk
niet gerespecteerd werd.
In de loop van 1860 werd de ver
houding tussen Noord en Zuid
steeds moeilijker. In augustus
1860 legde Morphy de leiding
neer van zijn schaakrubriek van
een New Yorkse, dus Noordelij
ke krant. In januari 1861 trad
Louisiana, waarvan New Orleans
de belangrijkste stad is, uit de
Unie. Enkele maanden later be
gon de burgeroorlog. Morphy
nam geen dienst als vrijwilliger,
zoals bijna al zijn stand- en leef
tijdsgenoten. Het is aannemelijk,
dat dit een groot maatschappe
lijk gevolg heeft gehad. Het is
dan ook waarschijnlijker dat
daardoor de advocaat Morphy
geen cliënten kreeg, dan omdat
hij een schaakspeler was. In
1864, na het einde van de burger
oorlog, legde hij de advocatuur
neer. Hij trok zich terug in zijn
huis. Dat zijn gedrag in sterke
mate werd afgekeurd blijkt dui
delijk uit het feit, dat er toen wei
nig over hem geschreven werd.
Ziekelijk
Aangenomen mag worden, dat
Morphy's mensenschuwheid een
ziekelijke vorm aannam als ge
volg van zijn isolement tijdens
de burgeroorlog en de houding
van zijn medeburgers tegenover
een lafaard, die zijn plicht niet
durfde te doen. Misschien werd
hij zelfs wel gezien als een sym-
patisant van de vijand, van het
gehate Noorden.
Tegenwoordig weten we meer over
de houding van een bevolking te
genover mensen, die hoewel niet
"fout" toch ook niet als "goed"
gezien worden, dan de 19de
eeuwse Europeanen. Het is dus
niet zo verwonderlijk, dat dit as
pect van het leven van Morphy
nooit veel aandacht heeft gekre
gen.
Wat de oorzaken van zijn ziekte
ook zijn geweest, het is passend
om nu honderd jaar na zyn dood
vooral de schaakspeler te geden
ken, die door zijn diep inzicht in
het spel het schaken zozeer heeft
verrijkt, dat het van een tijdver
drijf is uitgegroeid tot de voor
aanstaande en wijdverspreide
denksport, die het nu is.
Als het aan Radio Nederland
Wereldomroep ligt, zou er dit
jaar geen Nederlander op
vakantie moeten gaan zonder
een draagbaar kortegolfra-
diootje in de bagage. Het is
ook best een aantrekkelijke
gedachte om, lekker lui gele
gen aan een Noorse fjord of
een Spaans strand, uit Hil
versum te kunnen horen, on
der welk slecht weer de
thuisblijvers nu weer gebukt
gaan.
De Wereldomroep (zoals Radio
Nederland in de wandeling
wordt genoemd) doet zijn best
om de naar alle windstreken uit
gezwermde Nederlandse vakan-
tievierders van een aantrekkelijk
'Europa-programma' te voorzien,
met niet alleen het weerbericht
(van Pelleboer), maar ook
nieuws en actualiteiten, sport
(denk aan de Tour de France en
de Olympische Zomerspelen),
een dagbladenoverzicht en de
onvermijdelijke ANWB-alarmo-
proepen aan mensen die zonder
een adres door te geven in den
vreemde zijn 'zoekgeraakt'.
Dank zij de specifieke eigen
schappen van de korte golf kun
nen de Wereldomroepuitzendin-
gen tot de verste puntjes van Eu
ropa worden opgevangen. Uiter
aard wel met radio's die voorzien
z(jn van een rijtje kortegolfban-
den. De elektronische industrie
heeft ervoor gezorgd dat die ont
vangers de laatste jaren niet al
leen steeds kleiner in omvang
werden, maar ook aanzienlijk
makkelijker te bedienen. Sony
brengt bijvoorbeeld een reisont-
vangertje op de markt met de
nietige afmetingen van 13,4 x 7,4
x 2,2 centimeter. Deze ICF 4800
weegt inclusief batterijen iets
meer dan twee ons en weet toch
nog de kortegolfbanden 49, 31,
25, 19 en 16 meter te herbergen,
zodat met recht van een rugzak-
ontvangertje kan worden gespro
ken.
Gemak
De meeste radio's met korte
golf voor op reis hebben de om
vang en dikte van een pocket-
book, leveren aanvaardbare
prestaties en variëren in prijs
tussen 175 en 1000 gulden. De
wat duurdere exemplaren zijn
voorzien van de nieuwste techni
sche snufjes, die het de gebrui
ker nog eenvoudiger maken dan
vroeger. Een kortegolfstation
drukt de plaats waar het zich op
de band bevindt tegenwoordig
uit in KiloHertzen.
'Onze frekwentie is 15.560 Ki-
loHertz', luidt het in vakjargon.
Vroeger moest de consument
dan net zo lang aan de afstem
knop van zijn ontvanger draaien,
tot hij de naald op de schaal er
gens in de buurt van 15.560 had.
Maar of hij precies goed zat, dat
bleef een beetje gokken en goed
luisteren. De elektronica heeft er
nu voor gezorgd, dat bij de jong
ste generatie reisontvangers de
frekwentie eenvoudig op een
LCD-schermpje (net als op een
horloge of rekenmachine) kan
worden afgelezen.
Vaak is er ook geen afstem
knop meer om aan te draaien,
maar is er op de ontvanger een
djfer-druktoetspaneeltje ver
schenen, dat het opzoeken van
15.560 KiloHertz vereenvoudigt
tot het intoetsen van één-vijf-vijf-
Van af 1 januari 1985 zullen de programma's van Radio Nederland
(Wereldomroep) aanzienlijk minder storing ondervinden dan thans
nog het geval is. Op die datum zal namelijk een gloednieuw
computergestuurd zenderpark in gebruik worden genomen. Het
park is in aanbouw op het grondgebied van de onlangs gestichte
Flevopoldergemeente Zeewolde.
zes-nul. Een bijkomend prettig
verschijnsel van deze techniek is
dat sommige radiootjes die fre-
kwenties kunnen 'onthouden' in
het geheugen. Wie vaak naar de
zelfde zenders luistert, hoeft zijn
favoriete frekwenties dus maar
eenmaal 'op te slaan' om ze ver
volgens telkens bliksemsnel te
kunnen opvragen. Dat gaat dan
met voorkeuzetoetsen (presets).
Overzicht
Wie een aardig overzichtje wil
krijgen van wat er allemaal te
koop is aan reisontvangers, kan
het best bij de Wereldomroep de
folder 'Nederlandse program
ma's in het buitenland' aanvra
gen. Er worden niet alleen nutti
ge tips voor kortegolfontvangst
in gegeven, maar er prijkt ook
een overzicht van ontvangers in,
compleet met karakteristieken,
gewicht, afmeting, prijs en waar
dering.
Even terug naar de gewone fol
der. Een tip: De sprietantenne
van de reisontvanger is vaak de
zwakke schakel. Om de ont
vangst op hotelkamers of in cara
vans sterk te verbeteren is een
rolletje geisoleerd montagedraad
of netsnoer de beste remedie.
Rol de (pakweg vijf meter) draad
af, gooi er zoveel mogelijk van
buiten het raam of over het bal
kon en windt het andere uiteinde
een paar slagen om de sprietan-
---
Het studioteam van Radio Nederland, ook wel The Euroboys genoemd.
tenne, als er geen 'echte' anten
ne-ingang te vinden is. Het plas
tic manteltje niet van de draad
halen - dat kraakt alleen maar -
gewoon de ongeschonden draad
enkele slagen om de uitgetrok
ken spriet laten maken. De ont
vangst zal door deze zelf gemaak
te buitenantenne veel beter wor
den.
De Wereldomroep zendt de
Europa-programma's driemaal
daags uit, op een heel rijtje fre
kwenties en telkens gericht op
een ander deel van de Europese
kaart. Wie wil weten op welke
frekwentie en op welke tijd er
voor zijn vakantieland een Hil-
versums programma op de korte
golf is, kan van de Wereldom
roep een sticker krijgen, die zich
simpel laat lezen en die zo op de
rug van de ontvanger is te plak
ken.
Zendschema
Globaal zit het schema als
volgt in elkaar:
-09.30 - 10.20 uur (Ned. zomer
tijd): -15.560 KHz Zuid-Frank
rijk, Spanje, Portugal; -11930
KHz Zuid-Frankrijk, Spanje,
Portugal; - 9.630 KHz Heel Eu
ropa, voorzover de landen verder
weg liggen dan binnen een cirkel
van 800 kilometer om Neder
land; -5.955 KHz Europese lan
den die niet verder weg liggen
dan binnen een cirkel van 800 ki
lometer om Nederland, -6.045
Khz idem.
-10.30 - 11.20 uur (Ned. zomer
tijd): -15.560 KHz Joegoslavië.
Griekenland, Bulgarije, Zuid-
Roemeniê, Oost-Hongarije;
-11.930 KHz Italië met Sicilië,
Sardinië, Corsica; - 9.630 Khz
Joegoslavië, Griekenland, Bul
garije, Zuid- Roemenie, Oost--
Hongarije; - 5.955 KHz Italië
met Sicilië, Sardinië, Corsica; -
6.045 Khz Europese landen die
niet verder weg liggen dan bin
nen een cirkel van 800 kilometer
om Nederland.
-17.30 - 18.20 uur (Ned. Zo
mertijd): - 9 895 KHz Heel Euro
pa voor zover de landen verder
weg liggen dan binnen een cirkel
van 800 kilometer om Neder
land; - 5.955 KHz Europese lan
den die niet verder liggen dan
binnen een cirkel van 800 kilo
meter om Nederland; - 6.020
KHz Idem.
HUGO VAN DER HEEM
