"Een borrel na de mis,
dat was heel gewoon"
*V
\y
i^sspsB
SATERDAG 28 APRIL 1984
kw'-mMfêj-.
AFLEVERING 5: ZOETERWOUDE
Zoeterwoude is een dorp dat al
eeuwenlang lijdt onder het
juk van grote buurman Lei
den. Was het ooit een wijds
uitgestrekte gemeenschap,
waarvan de grenzen doorlie
pen totaan de Leidse singels
- zelfs de Haagweg was ooit
Zoeterwouds grondgebied
al sinds mensenheugenis
wordt er aan geknabbeld. Ge
bieden rond de Hoge Rijn
dijk, de Vink en recentelijk
nog de hele Vrouwenweg
werden zonder pardon van
het dorp afgescheiden.
De verhouding tussen beide buren
is om meerdere redenen nooit zo
optimaal geweest. Voortdurend
werden de Zoeterwoudenaren
overheerst en betutteld. Dat Lei
den werd belegerd door de Span
jaarden kon de stad natuurlijk
niet helpen, maar mooi dat Zoe
terwoude daardoor volkomen
onder de voet werd gelopen. Bij
na het hele dorp moest na die ge
denkwaardige 3 oktober in 1574
weer van de grond af worden op
gebouwd.
Toen de Zoeterwoudse ingezete
nen zich na het puinruimen aar
dig begonnen op te werken als
actieve boeren en schippers, zet
te dat weer kwaad bloed bij de
buren. De Leidenaren meenden
veel te veel nadelen te ondervin
den van hun Zoeterwoudse con
currenten. Meermalen raakten
beide partijen slaags.
Maar een en ander heeft de Zoeter
woudenaren er nooit van weer
houden de nodige tijd aan vertier
te spenderen. In de zestiende
eeuw telde het dorp op zestig wo
ningen maar liefst zeventien tap
perijen. De meeste daarvan zijn
in de loop der eeuwen geruisloos
verdwenen.
Eigenlijk heeft het dorp nog maar
één cafe, Landzicht, en dat dien
de dan ook als decor voor een ge
sprek met vier echte Zoeterwou
denaren. Dat zijn Adolf Knul
(65), sinds 1943 een roemrucht
dorpsagent, thans gepensio
neerd en woonachtig aan de
Vrouwenweg, die in de loop der
jaren ook al Leids grondgebied
werd. Waag het echter niet. hem
een Leidenaar te noemen. Ver
volgens is daar Henk van der
Hoeven (73), vanaf z'n dertiende
jaar koster van de Meerburgkerk
aan de Rijndijk. En passant was
hij ook begrafenisondernemer
("ik heb een kerk vol mensen be
graven") en agent in levensverze
keringen. Derde gesprekspart
ner is Jan van Es (72), een Zoeter-
woudenaar die 33 jaar lang dage
lijks de melk bij de boeren op
haalde. En ten slotte Eef van der
Hoeven (75), die er veertig jaar
als schillenboer op heeft zitten.
Omroepers
Ze kennen elkaar allemaal. En dat
is vreemder dan het lijkt, want
Zoeterwoude is een langgerekt
dorp met een groot aantal kernen
die qua structuur en bevolkings
samenstelling behoorlijk van el
kaar kunnen verschillen. Een
'dorper' komt bij wijze van spre
ken nooit aan de Rijndijk. Gel-
derswoude (spreek uit: 'Gelder
sou') is nog zo'n dorp-in-een-
dorp. Het ligt in de uiterste zuid
oosthoek van de gemeente, ver
van de andere kernen verwij
derd. Zoeterwoude-dorp zelf be
staat uit een oude kern met een
flink stuk nieuwbouw. En ten
slotte zijn daar nog de buurt
schappen Zuidbuurt en Wei-
poort.
Iemand die al deze kernen dage
lijks afliep was Bas van Schagen.
Hij trok op zijn tochten een kar
voort, waarin allerhande waar
voor de boeren lag opgestald. Al
stormde het, of was het al don
ker, Van Schagen kon je altijd
over de wegen zien gaan met zijn
handel en met zijn verhalen. Hij
stond bekend als de brenger van
slechte boodschappen. Alle el
lende werd door hem van de ene
naar de andere uithoek overge
briefd.
Daarnaast beschikte het dorp in de
vooroorlogse jaren over dorps-
omroepers. Als dit onderwerp
ter sprake komt zit ex-politie
man Knul meteen recht overeind
in zijn stoel. Hageman, roept hij,
en de anderen schieten meteen
in de lach. Kees van Velzen en
Wim Vink waren ook beste om
roepers, maar vooral Hageman
(een voornaam is bij niemand be
kend) doet de verhalen losbran
den. Met z'n grijze kop, de onver
mijdelijke scheepshoorn en een
houten been was hij ook 's
avonds een baken op de stikdon
kere landweggetjes. Over dat
houten been cfoen de gespreks
partners niet omzichtig, waar
om zouden ze, Hageman zelf
pochte er maar al te graag mee
dat hij de eerste was die onder de
blauwe tram was terechtgeko
men. Vandaar dat been. Ze horen
hem nu, zo'n veertig jaar later,
nog roepen: 'Gepast geld en pa
pieren meenemen'. Dat hoorde
heel Zoeterwoude als slager Van
der Hoeven, die naast café Dolle
in de Weipoort een slagerij be
heerde, weer eens wat vrijbank-
vlees had. Het hele dorp liep dan
uit, tuk op een voordelig voor
raadje vlees.
Borrel en kerk
Flink drinken kon de dorpsomroe
per ook, maar daarbij tekent het
viertal onmiddellijk aan dat hij
lang niet de enige was in Zoeter
woude. Gedronken is er altijd
veel en vaak. Goed, Landzicht is
nu zo'n beetje de enige overge
bleven kroeg, maar het dorp
heeft er anders wat geteld.. Ze
sommen namen op van kroegen
en cafés die, veelal om on
verklaarbare redenen, uit het
dorpsgezicht verdwenen: Het
Witte Huis, De Oyevaar, Het Fon
teintje, café Oijendijk, het Groe
ne Huisje, Ik Leer Nog, De Ver
gulde Roskam, Café Angenent,
het latere Deckers, Het Schip
pershuis, café Roeleven, De Oly-
phant, De Swarte Leeuw, De
Lindeboom, De Gekroonde Mus-
cadel (in de Weipoort), de her
berg van Schuur (Zuidbuurt).
Deze indrukwekkende lijst is
waarschijnlijk niet eens com
pleet. Nee, met drank had het
overwegend katholieke Zoeter
woude nooit problemen. Borrel
en kerk konden er hand in hand
gaan. Het was gebruik om direct
na de mis even een borrel te ha
len. De paardenwagens van de
kerkgangers stonden bij deze ge
legenheden keurig op een rij bj
het café, dat het geluk beschoren
was het dichtst bij de kerk in de
Zuidbuurt te staan. Katholieken
deden hoe dan ook niet zo moei
lijk over het heiligen van de zon
dagsrust. Henk van der Hoeven
weet uit zijn jeugd dat gerefor
meerde kinderen op zondag echt
niet konden gaan schaatsen of
fietsen, maar katholieke Zoeter
woudenaren mochten alles. Mits
de kerkgang achter de rug was.
Voor sommige goed katholieke
(en dus kinderrijke) gezinnen
was dat een wekelijks terugke
rende bron van zorg. Want hoe
stuur je tien kinderen in een net
pakje naar de kerk, als je maar
vijf van die pakjes hebt hangen?
Juist, je laat het ene kind de
vroegmis bezoeken en de volgen
de de latere, zodat ze eikaars kle
ren aan kunnen. En de pastoor
vanaf de kansel maar vragen of
het geen tijd werd voor een vol
gende. Henk van der Hoeven be
weert dat je destijds geen beste
was als je het over periodieke
onthouding had. En Jan van Es
werd de avond voor zijn huwe
lijk al op het hart gedrukt dat het
er desnoods twintig mochten
worden.
Katholiek
Zo gemakkelijk als katholiek Zoe
terwoude was als het om de zon
dagse ontspanning ging, zo
moeilijk werd er van oudsher ge
daan over het deelnemen van an
dersdenkenden aan het vereni
gingsleven. Je had in het dorp
ene deken Bont, die er hoogst
persoonlijk voor waakte dat een
te benoemen veldwachter het
ware geloof aanhing en dat niet-
katholieken beslist geen lid zou
den worden van de plaatselijke
voetbalvereniging SJZ. Ene
Wout Groenenboom zou de
dorpsgeschiedenis ingaan als de
eerste niet-katholiek, die bij SJZ
kon gaan voetballen. Maar dat
was na deken Bont.
(foto Loek Zuydcrduinl
door Miep Hoenson
Deze deken deed zijn naam des
tijds, een dikke 25 jaar geleden,
in meerdere opzichten alle eer
aan. Hij maakte het regelmatig te
bont in de ogen van zijn volgelin
gen. Hij was fel voorstander van
het communisme. Anderzijds ge
neerde hij zich er niet voor de
kerkgangers voor hun plaatsje in
de kerk te laten betalen. En
Zuidbuurters die geen mogelijk
heden hadden om 'eerste klas' te
trouwen, mochten van hem geen
bruidsmeisje mee naar voren ne
men. Die liet Bont rustig achter
in de kerk zitten. Verschil moest
er zijn. De rijke boeren zaten
voorin, de armen bescheiden
achterin.
Armoe maakte vele dorpsgenoten
vindingrijk. Zo was daar ooit ene
Rinus ('Ollie') Pieterse, wiens va
der ziek te bed lag terwijl de in
komsten uit de galanteriewinkel
aan het Watertje tegenvielen. Ol
lie maakte zijn brommertje, het
enige dat hij bezat, te gelde. Hij
reed ermee tegen de steile wan
den van een ronde silo (voerop-
Café Roeleven aan het Watertje verdween als zovele dranklokalen.
slag voor koeien) op en wist bij
bewonderend toekijkende om
standers menigmaal wat centen
in te zamelen. Knul verhaalt met
afgrijzen hoe Ollies handen door
het beton volledig waren open
gehaald.
Snel
Ollie was een echte dorpsfiguur.
Zo had je er meer. Gerrit van den
Akker bijvoorbeeld, die zomer
en winter in klompen en zonder
sokken rondsjouwde. Hij wordt
in Zoeterwoude algemeen be
schouwd als de eerste velocypè-
de-maker, de voorloper van de
fiets. Ander kenmerk: hij kon lie
gen dat het gedrukt stond. Arie
Fitser van het Watertje, ook zo'n
prachtfiguur. Als deken Mosman
de kerk binnenkwam wisten alle
kerkgangers al wat er ging ge
beuren. Dan stond Arie Fitser op
en zei steevast: "Dat is de baas".
Niemand die daar vreemd van
opkeek of begon te lachen, deze
opmerking hoorde bij het begin
van elke dienst.
En dan mogen we Jan ('Snor') van
Teylingen niet onvermeld laten.
Hij wist met zijn hondekar voor
die dagen ongekende snelheden
te bereiken. Het was speciaal
voor mensen als Van Teylingen
en lorrenboer Steenbergen, dat
er snelheidsborden aan de Rijn
dijk werden neergezet. Soms wa
ren de heren buiten hun schuld
niet in staat zich aan de maxi
mumsnelheid van 20 kilometer
te houden. Als Van Teylingens
honden een kat in de berm zagen
zitten ging het hele zaakje
prompt de sloot in.
We slaan even enkele tientallen ja
ren over om twee Zoeterwoude
naren te noemen die het gepres
teerd hebben om het hele dorp
landelijke bekendheid te geven.
Het was zelfs zo dat Zoeterwou
de vanwege de vermaarde pop
groep van de gebroeders Henk
en Jan Versteegen in de jaren
zestig werd omgedoopt in 'Shoes-
terwoude'. Vooral de jeugdige in
woners liepen ervan naast hun
schoenen.
Kruidenier
Naamloos, maar wijd en zijd be
kend waren tientallen jaren daar
voor twee muzikale landlopers,
die elke maandagmiddag aan de
Rijndijk na het spelen op de
trompet geld ophaalden. Zodra
ze wat munten hadden verza
meld ging het linea recta naar
kruidenier Zwetsloot voor een
paar flessen spiritus. Het blauwe
vocht werd vervolgens met
smaak opgedronken.
Als jongen van elf, twaalf jaar
kwam Henk van der Hoeven ook
regelmatig bij deze kruidenier
als hij na een spelletje stuiteren
op de Rijndijk een paar centen
had gewonnen. Knikkeren op de
Rijndijk, dat kon in de jaren der
tig met gemak. Er was toen bijna
nog geen auto te zien op de weg.
dan spreekt hij niet eens over al
die andere stukken grond, die
voor Zoeterwoude verloren zijn
gegaan.
die nu een dagelijks terugkeren- Actie heeft de bevolking er nooit
de bron van ergernis is voor heel
wat automobilisten en bewoners.
Maar ooit konden hele volksfees
ten zich op diezelfde Rijndijk af
spelen. Aan feesten heeft het
heel Zoeterwoude nooit ontbro
ken. Zo was het een goed ge
bruik dat er na het hooien bij ca
fé Roeleven werd gedanst én ge
knokt. Na de oorlog was het een
en al kermis en optocht in het
dorp.
Zulke groots opgezette feesten heb
je volgens Eef van der Hoeven
niet meer. Ja, toen het dorp het
700-jarig bestaan vierde leek het
er even op dat de oude tijden her
leefden. Naamgenoot Henk
denkt dat zijn plaatsgenoten zo'n
feest voorlopig niet meer zullen
meemaken. Een van de laatste
festijnen waarvoor heel Zoeter
woude uitliep vond halverwege
de jaren zeventig plaats, toen
Heineken een vestiging opende
op het industrieterrein. Dat was
me een gebeurtenis. Eén groot
volksfeest, zo verzekert ons het
viertal. Volgens Knul is er geen
Zoeterwoudenaar die er toen
niet bij is geweest. Weinig dorps
genoten zijn die dag nuchter ge
bleven.
Slimme zet
Algemeen wordt dat festijn be
schouwd als een slimme zet van
Heineken. Er werd enorm veel
goodwill mee gekweekt bij de
Zoeterwoudenaren, die het aan
vankelijk allesbehalve leuk von
den dat zo'n verrukkelijk stukje
polder voor de brouwerij moest
plaatsmaken. Mede dankzij het
feest hoor je er vandaag de dag
geen mens meer over. Boven
dien heeft de brouwerij volgens
hem heel wat extra geld in het
gemeentelijke laatje gebracht
Waarvan dachten we anders dat
zo'n klein dorp twee sportaccom
modaties kan bekostigen, zegt
hij. En waarom zou de grote
buurman Leiden al diverse po
gingen in het werk hebben ge
steld om ook het industriegebied
te annexeren? "Vanwege het
geld natuurlijk".
Vreselijk zouden ze het vinden als
ook dat industrieterrein Leids
grondgebied zou worden. Henk
van der Hoeven roept onmiddel
lijk uit vóór een verenigd Europa
te zijn, maar zodra ze aan zijn
dorp komen wordt hij hels. "En",
zegt hij, "je moet eens opletten:
straks wordt de Geerpolder nog
door het oprukkende Zoeter-
meer ingepikt ook. Net zoals Lei
den nog niet zo lang geleden de
Vrouwenweg heeft opgeslokt".
Knul vindt het eeuwig zonde. En
tegen gevoerd. Zoiets deden de
Zoeterwoudenaren gewoon niet.
Des te feller kwam het dorp daar
entegen wel in opstand als een
inwoner van een buurgemeente
als Stompwijk het in zijn hoofd
haalde verkering te zoeken met
een Zoeterwoudse schone. Klap
pen kwamen daarvan, zo herin
nert Jan van Es zich uit de tijd
dat het dorp nog een boerenge
meenschap was. Dat was de tijd
vlak voor de oorlog, toen Zoeter-
woude-dorp alleen nog maar be
stond uit de Vrouwenweg, de
Miening, de Noordbuurtseweg,
de Dorpstraat, de Verlaatweg en
natuurlijk de Asschuurbrug,
laten we het moeizaam lospeute
ren van 'de' pil bij de oudere
dorpsdokter maar even buiten
beschouwing. Het aantal
voorzieningen zal in de nabije
toekomst nog verder worden uit
gebreid. Zoeterwoude krijgt een
echte weekmarkt met welgeteld
vier kramen. De markt zal wor
den gehouden op het Watertje,
het nostalgische hoofdstraatje in
de oude dorpskern, dat tot ver
buiten de plaatselijke grenzen
bekendheid geniet. Overigens
lag het er in het verleden niet zo
schilderachtig bij als tegenwoor
dig. Maar al te vaak stond de
zaak blank. Heel wat bakkers
karren zijn door de modder het
Watertje in gereden. Pas in de
loop van de jaren zestig kreeg het
grachtje een deugdelijke be
schoeiing.
genoemd omdat opa Berg bij de- Behalve het Watertje wordt het
i schuur zijn vuil
Opa Berg
Die opa Berg dient een aparte ver
melding te krijgen. Hij zou tot
zijn 81ste doorgaan met het uit
scheppen en sorteren van opge
haald as en ander afval. Tussen
door werkte hij ook als lantaarn
opsteker, nachtwacht en dorps-
omroeper. Hij stierf in 1942, 90
jaar oud. Met hem leek een perio
de te zijn afgesloten. Zoals in zo
vele andere dorpen hebben in
Zoeterwoude grote lappen wei
land plaats moeten maken voor
nieuwbouw. De eerste nieuw
bouw die er vlak na de oorlog
verrees, de Jan van Bannings-
traat en omgeving, werd door de
dorp al sinds jaar en dag geken
merkt door een ongekend groot
aantal sloten en vaarten, rijkelijk
voorzien van hoge bruggetjes.
Bij de aanleg van die bruggetjes
moest men vroeger rekening
houden met het intensieve
scheepvaartverkeer. Dus moes
ten er vreselijk hoge bruggen ko
men, dan wel een draai- of op
haalbrug. Koos men vooreen op
haalbrug, dan had men de plicht
ervoor te zorgen dat de schepen
ongehinderd konden passeren.
Menigmaal zijn omwonenden uit
hun werk gehaald als het 'haal
over' vanaf het water schalde.
Trouwens, de vaste hoge brug
gen werden ook verfoeid. Fiet
sers hadden vaak de grootste
moeite om zich over die steile
bruggetjes heen te worstelen.
i het dorp al gauw Met de schepen zijn ook deze hoge
'Het Tranendal' genoemd. Dat
kwam zo, verklaart Knul: die
huisjes moesten 25 gulden per
maand doen, terwijl ze bestemd
waren voor de arbeiders die uit
de kleine pandjes aan de Noord
buurtseweg kwamen. Men vrees
de dat de bewoners zo'n huur
nooit van z'n leven zouden kun
nen opbrengen. Tijdens de vie
ring van 700 jaar Zoeterwoude
hebben de plaatselijke autoritei
ten nog even geprobeerd om er
'Vreugdedal' van te maken, maar
die moeite was tevergeefs.
Het spijt met name Knul ver
schrikkelijk dat ook de karakte
ristieke huisjes middenin het
dorp moesten plaatsmaken voor
nieuwbouw, in dit geval een win-
kelcentrumpjc. Heel wat Zoeter
woudenaren reageerden scham
per op dit geesteskind van de
toenmalige burgemeester Det-
mers. Ze achtten een dergelijk
centrum te groots opgezet voor
een dorp waarin een aantal le
vensbehoeften nog altijd niet
verkrijgbaar zyn. Men moet voor
een aspirientje bij wijze van spre
ken naar Leiden rijden. En dan
bruggen verdwenen. Vooral
de jaren zestig zijn er volgens het
viertal veel gemoderniseerd.
Heel wat oudere inwoners zullen
dat met spijtige blik hebben ga
degeslagen. Een echte Zoeter
woudenaar hecht nu eenmaal
aan het oude. aan tradities. Zo
wordt er al ruim dertig jaar elke
zomer een sterrit gehouden, een
fietstocht waaraan de echte dor
peling steevast meedoet. De pol
dercross van de jongerenvereni
ging KPJ is ook zo'n vast punt
op de agenda. En dan staat sinds
1954 de jaarlijkse wielerrondj>op
het programma. Regelmatig
loopt het hele dorp nog uit voor
een braderie of een andersoortig
feest, want of het nu het zoveelja-
ng bestaan betreft of de opening
van een winkelcentrum, de Zoe
terwoudenaren grijpen elke gele
genheid aan om feest te vieren.
Met die gewoonte wordt volgens
Henk en Eef van der Hoeven,
Adolf Knul en Jan van Es nooit
en te nimmer gebroken.
aflevering 6:
