'Elk systeem vreest seksualiteit'
De doodgraver
ZATERDAG 24 DECEMBER 1983
Kerstbijlage Leidsch/Alphens Dagblad
PAGINA IX
Het is al eerder gezegd:
zonder enige vrijheidsbe
perking is geen cultuur of
beschaving mogelijk. Van
daar dat elke samenleving
- primitief of ontwikkeld
het seksuele gedragspa
troon van haar onderdanen
aan normen en waarden
pleegt te onderwerpen.
Maar hoe het er in Orwells
afschrikkingsroman '1984'
aan toe gaat, is ronduit
beangstigend. Daar is de
seksualiteit teruggebracht
tot een beschamende bezig
heid die slechts één doel
heeft: het voortbrengen van
kinderen ten behoeve van
de Partij.
Huwelijken tussen partijle
den krijgen pas de goedkeuring
van een speciaal daartoe inge
stelde commissie, als nagenoeg
vaststaat dat beide partijen zich
niet lichamelijk tot elkaar aan
getrokken voelen. Als uit
laatklep voor instincten die
niet helemaal onderdrukt kun
nen worden, staat de Partij
prostitutie met vrouwen uit de
verworpen klasse weliswaar
oogluikend toe, zolang die
maar klandestien en vreugde
loos blijft. Maar onzedelijkheid
van partijleden onderling is een
onvergeeflijke misdaad, zo
wordt een ieder vanaf de kin
derjaren ingeprent. De liefde
tussen de beide hoofdpersonen
Winston en Julia wordt ze dan
ook noodlottig.
Negatief
Dr. Gerda van Dijk: "Als je
kijkt naar allerlei menselijke
culturen door de eeuwen heen,
dan zie je dat elke cultuur haar
eigen opvattingen over waar
den en normen van seksualiteit
tot normaal heeft gemaakt en
tegelijkertijd alle andere opvat
tingen als abnormaal buiten
sluit. Dat golft door de hele ge
schiedenis heen. De Griekse
manier van denken over sek
sualiteit in het hellenistische
tijdperk was anders dan bij ons
in de Middeleeuwen. Het is
kennelijk een principe: men or
ganiseert leven en dood en dus
organiseert men seksualiteit".
"En wat dan opvalt is dat de
meest negatieve houding ten
opzichte van seksualiteit die
ook heel erg heeft doorgewerkt
in allerlei politieke systemen
daarna is terug te vinden in
het Victoriaanse tijdperk. En
met negatief bedoel ik dat sek
sualiteit zoals in het geval van
'1984' wordt beperkt tot de
voortplanting. Het enige insti
tuut waarin die voortplanting
wordt toegestaan is het huwe
lijk. En dan telt eigenlijk alleen
maar een huwelijk tussen een
vruchtbare man en een vrucht
bare vrouw, met als doel kinde
ren te krijgen"
"Hetgeen betekent dat alle
andere vormen van seksualiteit
worden uitgesloten. En welke
vormen zijn dat dan? Op de eer
ste plaats de seksualiteit met je
zelf. Je bent er als mens mee
geboren en als die je als kind al
wordt afgeleerd - en dat ge
beurt ook nog steeds in onze
hedendaagse cultuur - dan is
zoiets uiteindelijk al een stuk
negatieve opvoeding naar je la
tere seksuele beleving toe.
Maar met andere groepen be
doel ik ook seksualiteit van ge
lijke geslachten, van ouderen,
van zwangere vrouwen,- van
vrouwen in de overgang, enzo
voorts. Om het anders te zeg
gen: elke vorm van seksualiteit
waarin het plezier op de voor
grond staat wordt afgewezen.
Dat is kenmerkend voor het
Victoriaanse tijdperk, waarbij
dan ook nog een enorme schei
ding wordt gemaakt tussen de
seksuele beleving van mannen
en vrouwen. Het samengaan
van liefde en seksualiteit, zoals
dat in de vrouwelijke beleving
heel sterk aanwezig is dus in
timiteit, warmte, koestering en
dergelijke - is eigenlijk pas
herontdekt met de opkomst
van de vrouwenbeweging.
Daarvóór gold een norm die we
nu nog tegenkomen in de por
nografie: hoe groter, hoe beter,
hoe meer, hoe vaker. En met de
man altijd in de actieve en de
vrouw in de passieve rol".
Verbod
Terug naar Orwells '1984',
waarin voor de geprivilegeerde
groepen welhaast een verbod
op seksualiteit geldt. Hoe rea
listisch is Orwells waarschu
wing in dit opzicht? Dr. Van
Dijk wil er dit over zeggen:
"Elk totalitair systeem - en
dan niet alleen een systeem zo
als wij dat in de Oostbloklan
den en in China willen lokalise
ren, want ook het nazi-systeem
heeft wat dit betreft het een en
ander op zijn conto elk sys
teem grijpt terug op aspecten
van seksualiteit als ze van pas
komen, maar verbiedt ze een
voudig als ze dat systeem on
dermijnen. Of men nu kijkt
naar de rooms-katholieke kerk,
de islam of de Partij in '1984', in
dit opzicht zijn ze gelijk. Men is
bang voor het afleidende, ver
slavende aspect van seksuali
teit. Men vindt dat je alleen de
volledige aandacht aan de zaak
Bestaat er een verband tussen de verplichte
geboortenbeperking in China en de beloning van een
'broedmoeder' tijdens het nazi-regime? Dr. Gerda van
Dijk, als seksuologe verbonden aan het Academisch
Ziekenhuis te Leiden en voorzitter van de Vereniging van
Nederlandse Vrouwelijke Artsen, ziet rechtstreekse lijnen
met de gang van zaken rond de seksualiteit in Orwells
'1984'. "Elk totalitair systeem grijpt terug op aspecten van
seksualiteit als ze van pas komen, maar verbiedt ze
eenvoudig als ze dat systeem ondermijnen". Een gesprek
over seksuele onderdrukking als machtsmiddel.
Dr. Gerda van Dijk: "Men is bang voor het afleidende, verslavende aspect van seksualiteit".
(foto Dirk Ketting)
I I I I
kan geven als je er niet door
wordt afgeleid".
"Als ik vervolgens kijk naar
de sancties die in verschillende
Amerikaanse staten bestaan
voor andere dan toegestane
vormen van seksualiteit; tot op
de dag van vandaag ben je daar
wettelijk strafbaar voor alle an
dere coitale gedrag dan de mis
sionarishouding. Mensen die
niemand kwaad doen worden
gestraft, dat is iets wat ik heel
belachelijk vind. Kijk ik naar
een organisatie als de EO, en
vervolgens naar de zeer burger
lijke opvattingen over seksuali
teit in de Sowjet-Unie, dan zie
ik alweer overeenkomsten: om
verschillende redenen is ook
hier weer het huwelijk zaligma
kend en worden bijvoorbeeld
homoseksuelen onderdrukt".
"In China liggen de zaken in
wezen al niet anders. Er is een
hoge verplichte leeftijd om met
elkaar te trouwen en het voort-
plantingsaspect wordt er ook
nog anderszins beperkt: je mag
één kind hebben eventueel
een tweede maar daarboven
moet elke zwangerschap wor
den afgebroken. Dat mag dan
deels een maatschappelijke
noodzaak zijn, het is tegelijker
tijd ook een ondrukking van de
individuele wil. Of de partij nu
kinderen nodig heeft of juist
niet, als de partij van bovenaf
dit soort normen oplegt dan is
voor mij het belonen van een
'broedmoeder' tijdens het nazi-
regime in essentie hetzelfde als
onderdrukking van elke derde
zwangerschap omdat zoiets
niet van pas komt uit een oog
punt van bevolkingspolitiek.
En ik denk dat bijvoorbeeld het
afwijzen van anticonceptie en
abortus door de rooms-katho
lieke kerk net zo onderdruk
kend is als wat China doet door
het juist op te leggen".
"Voor een goed begrip: ik
ben helemaal niet tegen het ge
loof, omdat dat voor iemand
een zeer positieve waarde kan
zijn. Maar ik denk dat de ma
nier waarop de kerk altijd heeft
ingegrepen in met name de ple
zierige en relationele aspecten
van seksualiteit, dat die zeer
negatief zijn geweest. Er is veel
schade aangericht, en het ge
beurt nog steeds. En dat terwijl
het Hooglied toch in alle toon
aarden de liefde bezingt"
Angst
"Watje nu in Orwells boek te
genkomt is dat seksualiteit
enorm gevreesd wordt door het
systeem. Althans waar het gaat
om groepen die belangrijk zijn
voor de machtsstructuur. En
waarom is men er bang voor?
Omdat het afleidt van de prin
cipes. En omdat seksualiteit
door Willem Schrama
een begin van onafhankelijk
heid kan zijn. In zijn seksuele
beleving is ieder mens immers
uniek, het is een ik-ervaring.
Het moment waarop je een be
paalde seksuele ontmoeting
met iemand hebt, bestaat het
heelal uit jou en die ander."
"En in het geval van Orwells
'1984' speelt de Partij dan geen
rol meer. Dat uitschakelen van
alle belangen buiten die bele
ving op dat moment, daar is
men bang voor. Dat is uiteinde
lijk een stukje individualiteit of
zo je wilt een stukje relationeel
functioneren dat niet kan wor
den toegestaan. De Partij wil al
leen maar zinloze, kritiekloze,
blinde, dove, stomme volgers.
En zodra je op seksueel gebied
beleeft wat Winston en Julia
beleven, dan val je buiten die
categorie. Dan word je mens en
ben je geen robot meer. En dat
kan niet".
N. van Rij werkt voor
begrafenisvereniging De
Laatste Eer uit Rijnsburg.
1984? Heeft bij eigenlijk nooit
over nagedacht. Een sombere
toekomst? Ach, dat zal wel
loslopen.
Gaat er iemand dood, dan
verzorgt hij de hele begrafenis.
"Ze bellen me dan: Van Rij, je
moet weer komen. Ik verzorg
dus heel erg veel. Wassen doe
ik niet; dat doen de zustertjes.
Maar ik haal de auto op. En
daarna gaan we de kist
brengen. Het lijk moet soms
met een brancard worden
opgehaald, dat wil zeggen: als
het ergens anders wordt
opgebaard".
Zakelijk praat Van Rij over zijn
vak. En waarom ook niet? Het
is een vak als elk ander. "Ik doe
dit werk alweer een tijdje. Kijk,
van huis uit ben ik
steenhouwer. Vroeger maakte
ik vrij veel grafstenen. Nou, op
een gegeven moment ben ik
vertegenwoordiger van
grafmonumenten geworden.
Dat werk doe ik ook nog
steeds. Daarnaast ben ik dus
grafdelver, zeg maar gewoon:
doodgraver".
Somber werk; heeft Van Rij
nooit het idee dat de dood hem
op de hielen zit? "Hoezo? Ja
natuurlijk, het is geen vrolijk
werk. De nabestaanden van
een dode zijn niet in een
feestelijke stemming tijdens de
begrafenis; dat begrijpt u ook
wel. En het is logisch datje met
die mensen meeleeft. Ik leef
oprecht mee, heus. Maar goed,
als de begrafenis weer achter
de rug is..."
Wat gebeurt er dan? "Dan
neem ik eens rustig afstand van
het hele gebeuren. Dat moet
ook. Je kunt niet blijven
piekeren over de dood. Het lijkt
me dat dat geen zin heeft.
Bovendien heb je in dat geval
absoluut geen leven meer. Af
en toe moetje dit werk ook een
beetje zakelijk benaderen. Als
de begrafenis achter de rug is,
dan kan ik weer zingen en
fluiten".
"De link naar onze huidige
samenleving is eigenlijk dat ik
elk systeem wantrouw dat onze
seksualiteit probeert om te vor
men naar een aangenomen
norm van: zo is het en zo moet
het. Want dat leidt er weer toe
dat we niet willen weten hoe
het kan, maar hoe het móet. De
meest voorkomende vraag in
mijn praktijk is: hoe moet het
eigenlijk? En als ik dan zeg:
luister 's, seksualiteit is net zo
individueel als een vingeraf
druk, je zult er achter moeten
komen wat je eigen seksuele
beleving is, dan koppel je dat
eigenlijk zoveel los van ie
mands achtergronden dat men
er bang van is. Eigenlijk doen
wij met onze kinderen iets heel
geks. We confronteren ze er
niet mee, en ze moeten het
maar leren van de groep die het
even slecht weet als zijzelf, na
melijk hun leeftijdgenoten".
"Als mensen hier komen met
seksuele problemen en ik vraag
ze wat ze geleerd hebben over
seksualiteit, dan luidt het ant
woord vaak: niets. En wat men
dan bedoelt is dat ze niet ge
zegd is: je mag dit wel en dat
niet. Maar in feite weet een
kind op lagere school leeftijd al
ontzettend veel over seksuali
teit. Alleen krijgt het uit zijn
omgeving allerlei normen mee,
zelfs zonder dat er daadwerke
lijk over gesproken wordt. De
manier waarop er bijvoorbeeld
over sletten en stoere mannen
wordt gepraat, dat zijn normen
waar iemand het zijn verdere
leven maar mee moet doen. En
soms is iemand een heel leven
bezig om die normen enigszins
te leren relativeren en er van
los te komen".
Revolutie
"Seksualiteit en onderdruk
king zijn als begrippen bijna
niet van elkaar los te koppelen.
Freud zei het al: een kind is
pervers en moet die perversi
teit leren onderdrukken om tot
een normale seksualiteit te ko
men. Waarbij hij niet definieert
wat dan wel normale seksuali
teit is, want dat weet immers ie
dereen: dat is de heteroseksua
liteit binnen het huwelijk. Nou,
dat zijn normen waar we nu
heel langzaam van af komen.
We zijn aan het erkennen dat ie
der mens heeft recht op een ei
gen seksualiteit, en dat is denk
ik een heel democratisch
grondrecht. Maar aan de ande
re kant is dat ook weer een der
mate grote vrijheid dat die voor
heel veel mensen bedreigend
overkomt".
"We hebben de periode van
de zogenaamde seksuele revo
lutie gehad, maar dat woord re
volutie is mijns inziens te sterk.
Er is natuurlijk wel degelijk
sprake geweest van een zekere
vrijmaking van allerlei aspec
ten van seksualiteit, zoals bij-
voorbeeld'de emancipatie van
vrouwen en homoseksuelen.
Over allerlei groepen kan nu
openlijk gesproken worden, zo
als bijvoorbeeld transseksuali-
teit, pedofilie, enzovoort. Maar
aan de basale opvattingen over
seksualiteit is eigenlijk weinig
veranderd, behalve dat duide
lijk is geworden hoe sterk sek
sualiteit binnen de traditionele
man-vrouw verhouding de
vrouw onderdrukt en daardoor
in feite ook de man. We zijn
wéér in een soort keurslijf ge
perst van: dat is normaal, wat
mannen in feite heel sterk be
perkt in hun emotionele en li
chamelijke ervaringen. Die zo
genaamde revolutie heeft ertoe
geleid dat de man nog sterker
dan voorheen van de vrouw
eist dat ze een orgasme heeft,
want dan is hij de goeie min
naar. Terwijl vrouwen geleerd
hebben hun seksualiteit veel
relationeler te beleven. Voor
haar is dat ook een romantisch
dineetje, gefêteerd worden,
vioolmuziek op een bankje. Ik
wil niet zeggen dat hun behoef
te anders is, maar dat ze andere
dingen leren met hetzelfde
woord. Porno voor de man is
Chic, Playboy en al dat soort
gedoe. Porno voor de vrouw is
de Kasteelreeks, de Bouque-
treeks en de Jasmijnreeks
waarin het verzorgingsaspect,
de koestering en de relatie veel
centraler staan. Die worden net
zo goed een karikatuur als in de
mannenporno het lichamelijke
aspect".
Werkkrachten
"Nogmaals: met name in de
negentiende eeuw is het ver
schil tussen mannelijke en
vrouwelijke seksualiteit enorm
vergroot. De vrouwelijke werd
vrijwel ontkend en de manne
lijke werd als norm gehanteerd.
Daar zat ook een filosofie ach
ter: als je mannen nou maar
seksueel tevreden stelt heb je
betere werkkrachten aan ze,
dan kunnen ze maatschappe
lijk beter functioneren. Dat zie
je ook een beetje terug in Or
wells boek. Er is en groot ver
schil in behandeling van man
en vrouw. Winston wordt na
zijn dwalingen opnieuw opge
voed. Julia krijgt een hersen
operatie, haar seksualiteit
wordt weggesneden, zoals dat
wordt beschreven. Met andere
woorden: hij wordt serieus ge
nomen. Daarin is Orwell ook
weer een kind van zijn tijd,
denk je dan maar".
Het boek '1984' heeft haar
na herlezing in verband met dit
interview - overigens verre
van gerustgesteld. Ze is tot de
conclusie gekomen dat Orwells
afschrikwekkende toekomst
beeld angstig dichtbij is geko
men. "De mate waarin een sys
teem het individu volledig kan
misvormen, dat grijpt je toch
aan. De manier waarop marte
lingen en hersenspoelingen
mensen kunnen verwijderen
van hun eigen ideeën en opvat
tingen. Het is realiteit, overal
op de wereld. En neem het ver
schijnsel Nieuwspraak, dat in
feite alleen wordt ontwikkeld
om mensen af te leren zelf te
denken. Ik realiseerde me plot
seling hoezeer je met gebruik
van allerlei eufemismen emo
ties kunt bedekken en van
welk een waarde in feite de
hoeveelheid woorden en uit
drukkingsmogelijkheden is
waarover een mens kan be
schikken. Hoe belangrijk het is
als je je problemen in woorden
kunt uitdrukken".
"En laten we niet de martels-
cenes vergeten die Orwell ons
voorschotelt. Dat is iets wat
Amnesty International ons da
gelijks laat zien. En laten we
onszelf niets wijs maken: het
begint al in een Nederlandse
gevangenis. Ook daar bestaan
maatregelen die niet menselijk
zijn. En het vervelende is: over
de hele wereld kan er niet ge
marteld worden of de hulp van
artsen is daarbij in het geding.
Daar lenen wij artsen ons voor,
en daar ben ik op dit moment
heel erg mee bezig. Het is maar
een detail in '1984': de arts geeft
een spuitje en er kan weer
doorgemarteld worden. Een
detail, maar ik weet dat het ge
beurt. Let wel, ik wi! geen be
schuldigingen uitspreken te
gen individuele personen, maar
ik denk dat artsen zich meer
bewust zouden moeten zijn van
het feit dat ze aan een dergelijk
systeem meewerken. Dat be
gint al met het geforceerd voe
den bij een hongerstaking. En
wie eet waar het eindigt. En
daar weet ik geen oplossing
voor".
