"Geschiedenis van
Sowjet-Unie lijkt
op een gatenkaas"
De klokkenmaker
PAGINA VIII
Kerstbijlage Leidsch/Alphens Dagblad
ZATERDAG 24 DECEMBER 1983
Geschiedvervalsing is een wijdverbreid verschijnsel.
Aantjes deed het met zijn oorlogsverleden, en de
Nederlandse regering deed het met haar bemoeienissen in
Nieuw-Guinea. Dr. A.P. van Goudoever uit Zeist
promoveerde vorige maand op een proefschrift over de
geschiedschrijving in de Sowjet-Unie. En ook daar lijkt
het niet mee te vallen om precies op te schrijven wat er is
gebeurd.
De Russen maken in het
Kremlin vast geen gebruik
van „geheugengaten" om
papier, volgeschreven met
waardevolle gebeurtenissen
uit het verleden, in weg te
stoppen. In Orwells Minis
terie van Waarheid barst het
daarentegen van gleuven
waarmee de geschiedenis
kan worden weggemaakt.
Hij schrijft in „1984": „Zulke
gleuven waren er duizenden en
tienduizenden door het hele ge
bouw heen, niet alleen in elke
kamer maar met kleine tussen
ruimten in elke gang. Om een
of andere reden werden zij
spottend geheugengaten ge
noemd. Wanneer iemand wist
dat een document bestemd was
om te worden vernietigd, of
zelfs wanneer iemand een stuk
je kladpapier zag liggen, was
het een automatisch gebaar om
de klep van het dichtstbijzijnde
geheugengat op te tillen en het
er in te laten vallen, waarop het
dan werd weggezogen in een
stroom van warme lucht naar
reusachtige ovens, die ergens
in de uithoeken van het ge
bouw verborgen waren".
Zo wordt de geschiedenis
vervalst.
Verwijderen
Evenmin maken de Russen
gebruik van gigantische ver
brandingsovens, alhoewel ook
in de Sowjet-Unie de geschie
denis op grote schaal wordt
vervalst. Zo schrijft de vorige
maand gepromoveerde Zeister
dr. A. P. van Goudoever (39) in
zijn boek „Angst voor het verle
den, politieke rehabilitaties in
de Sowjet-Unie na 1953": „Het
belang dat de partijleiding aan
naslagwerken hecht, bleek in
de periode van Stalin en in de
jaren vlak na zijn dood duide
lijk uit de wijzigingen die na de
uitgave van bepaalde delen
werden aangebracht. De abon
nees kregen nieuwe bladzijden
toegestuurd met het verzoek de
oude pagina's met een schaar
of scherp mes te verwijderen".
Een paar voorbeelden: het
hoofd van de Russische gehei
me dienst KGB, Beria, werd in
1953 uit de Grote Sowjet Ency
clopedie verwijderd omdat hij
in ongenade was gevallen. Er
waren tot dan vier pagina's aan
hem gewijd. Abonnees kregen
daarvoor vijf pagina's Bering-
zee in de plaats. Een scheer
mesje werd er overigens niet
bijgeleverd. Misschien is dat
wel de reden dat in menig ex
emplaar op de Utrechtse Uni
versiteit de verhandeling over
de Beringzee als losse vellen
papier zijn bijgevoegd. Terwijl
in het Westen Beria nog steeds
bekend staat als iemand die na
de dood van Stalin in 1953 de
macht in de Sowjet-Unie wilde
overnemen, is hij achter het IJ
zeren Gordijn een „onpersoon"
geworden door hem simpeltjes
uit de geschiedenis te schrap
pen.
Datzelfde gebeurde met
Trotski. Wie kent niet de be
roemde foto waarop Lenin, sa
men met Trotski, het volk toe
spreekt. Bij herplaatsing in la
ter jaren is Trotski - „als ge
meenste vijand van Lenin" -
weggeretoucheerd
Dubcek
Het wegsnijden van bladzij
den uit encyclopedieën gebeurt
nu niet of nauwelijks meer. Wel
nog werd de leider van de
Praagse Lente in 1968, Dubcek,
tot onpersoon verklaard. Er is
door Gerard Dielessen,
zelfs een foto bekend waarop
alleen zijn schoenen nog zicht
baar zijn naast andere hoog
waardigheidsbekleders. Vol
gens Ab van Goudoever ge
beurt het bijwerken van foto's
nu nog maar incidenteel.
„Maar", zegt hij, „de Sowjet-au-
toriteiten zullen het niet nala
ten om allerlei lelijke dingen te
schrijven over mensen die in
middels in ongenade zijn geval
len. Studenten krijgen boven
dien alleen maar de beschik
king over de huidige, nieuwste
naslagwerken. Een kijkje ne
men in een oude encyclopedie
is er echt niet bij".
Hoe geraffineerd er wordt
omgesprongen met de Russi
sche geschiedenis schetst de
historicus: „Zodra iemand in
de Sowjet-Unie de macht heeft
overgenomen moet de geschie
denis worden veranderd. Of het
nu Chroetsjov, Brezjnjev of
Andropov betreft, ze gaan alle
maal het geschiedenisboek in
als- belangrijk partijfunctiona
ris, die als het even kan ook nog
aan een of ander front heeft
meegevochten. Dat is pure ver
valsing".
De geschiedschrijving wordt
nauwkeurig gecontroleerd
door de hoogste functionaris
sen van het Politburo. Van
Goudoever: „Veel schrijvers
dekken zich van tevoren al in
door zichzelf strenge normen
op te leggen. Alle publicaties
worden door een censor beoor
deeld. In elk boek staan data
van het zetten en drukken ver
meld. Als daar een lange tijd
tussen zit is er echt wel wat aan
de hand geweest".
In Rusland wordt alles opge
schreven vanuit een bepaald
ideologisch voorschrift. Het ge
volg is dat een ontzettend war
rig beeld ontstaat van de ge
schiedenis van het land. Van
Goudoever formuleert als
volgt: „De Russische geschie
denis heeft wat dat betreft het
meeste weg van een gaten
kaas".
Stalin
Met „Angst voor het verle
den" heeft hij zijn studie een
treffende titel meegegeven.
Want uit zijn onderzoek blijkt
hoe moeizaam de Russen nog
steeds met de voorbije tijd om
springen. Vooral over de ter
reur van Stalin wordt in de
Sowjet-Unie heel geheimzinnig
gedaan. Van Goudoever schat
dat tientallen miljoenen men
sen Stalins terreur aan den lijve
hebben ondervonden. Volgens
de Sowjettoloog begon Stalins
terreur met de oorlog tegen de
boeren. Zij werden met geweld
de collectieve boerderijen inge-
sleurd. Daarbij vielen miljoe
nen doden. Het gevolg daarvan
was de hongersnood in 1933,
die vijf tien miljoen slachtof
fers eiste. Daarna (1936-1939)
volgde een periode van grote
terreur onder de hele bevol
king: twaalf tot twintig miljoen
slachtoffers. Volgens Van Goud
oever hebben mininaal 22 tot
30 miljoen mensen onder Stalin
in een kamp gezeten. Uiteinde
lijk, zo becijferde de historicus,
zouden in totaal twee miljoen
mensen later weer in vrijheid
worden gesteld.
Vlak na Stalins dood, in
maart 1953, werden geleidelijk
slachtoffers vrijgelaten. Dat ge
beurde zonder dat er enige
ruchtbaarheid aan werd gege
ven. Een periode van „stille
destalinisatie" brak aan. De
naam Stalin verdween tussen
maart 1953 en het 22e partijcon
gres in februari 1956 nagenoeg
geheel uit de publiciteit.
Het was uiteindelijk Stalins
opvolgér, eerste partijsecretaris
Chroetsjov, die op dat congres
in zijn befaamde „geheime re
de" een periode van anti-stali-
nisme inluidde: hij veroordeel
de Stalin en zijn terreur na
1937. De rede is in de Sowjet-
Unie nooit gepubliceerd, maar
wel hebben alle congresleden
de tekst onder ogen gehad, met
de opdracht het stuk na lezing
weer te vernietigen.
Positief
Na het congres begonnen de
openbare rehabilitaties in de
pers. Omdat in 1959 het proces
van formele rehabilitaties als
afgesloten werd beschouwd
sprong het bewind tussen 1959
en 1961 weer heel erg voorzich-
tig om met het verspreiden van
informatie over de jaren dertig.
Maar het was wederom
Chroetsjov die op het 22e con
gres, 17 oktober 1961, de aanval
opende op Stalin. En met suc
ces. Een nieuwe periode van
destalinisatie brak aan. Dat was
voor de geschiedschrijving van
belang, omdat nu ook werd er
kend dat in de periode '34-'37
omvangrijke zuiveringen in het
land plaatsvonden. Na de val
van Chroesjtsjov in oktober
1964 was het direct gebeurd
met de politiek van destalinisa
tie.
Onder Brezjnjev komt er een
einde aan de rehabilitaties. Sta
lin wordt niet langer verguisd
en er treedt een beperkte resta-
linisatie op. Aan de voet van de
Kremlinmuur bij het graf van
Stalin wordt zelfs een borst
beeld geplaatst.
Van Goudoever: „Momenteel
wordt over Stalin tamelijk posi
tief geoordeeld. Hij wordt ge-
Ook Trotski ('als gemeenste vijand van Lenin') moest het in de geschiedschrijving ontgelden.
bruikt in de strijd tegen de op
positie. Vooral zijn militaire
paciteiten worden geroemd
Memoires, waarin hij 1
komt, worden in grote hoeveel
heden gedrukt. In de Sowjet
Unie heerst het gevoel dat ei
meer orde moet komen in de
samenleving. Er is te veel cor
ruptie. En de Rus denkt dan
Stalin is orde".
„Over de terreur hoor je nie
mand meer. Vind je ook nau
welijks nog iets over terug.
Hier en daar horen ze nog wel
eens wat van een familielid,
maar ze vragen zich niet af wat
voor een slechte man die Stalin
wel moet zijn geweest. Stalin
zorgde voor orde, dat weten ze.
En zo wordt ook de campagne
door Andropov gevoerd"
Gehoorzaamheid
Van Goudoever is ervan
overtuigd dat de terreur van
Stalin nog steeds grote invloed
uitoefent op de Sowjet-Unie.
De huidige leiders zijn grootge
bracht in absolute gehoorzaam
heid aan de partij.
„De stijl van het partijappa
raat weerspiegelt nog steeds de
Stalinperiode. De angst om de
F.L. v.d. Burg is klokkenmaker
te Voorschoten. Friese klokken
maakt hij, om precies te zijn.
"Originele, authentieke", voegt
hij daar zelf snel aan toe. "Nee,
natuurlijk, het zijn geen
antieke klokken, maar ze zien
er wel oud uit. Dat kan ik u
verzekeren".
Een jaar of negen geleden
begon hij professioneel
klokken te maken. "Ontwerpen
gaat me vrij gemakkelijk af,
want ik ben van huis uit
reclametekenaar. En ik heb
veel geleerd door boeken te
lezen over het maken van
klokken. Daarnaast heb ik veel
gepraat met vakmensen. Dat is
zeer nuttig geweest".
Was hij vroeger zo'n jongetje
dat de koekoeksklok van z'n
oma op zondagmiddag geheel
uit elkaar haalde en ervoor
zorgde dat de koekoek nooit
meer naar buiten kwam?
"Ja, zo iemand was ik. Ik
haalde wekkertjes van m'n
moeder uit elkaar. In het begin
hield je natuurlijk aan het eind
een handvol onderdeeltjes
over. Maar oefening baart
kunst, nietwaar? M'n moeder
vond het trouwens helemaal
niet erg. Die had zelf ook een
klokkentik".
Driejaar geleden had hij het
zeer druk. Veel mensen
bestelden een Friese klok. De
klokkenmaker vertelt: "De
i hadden toen nog het
gevoel: wij hebben geld te
besteden. Dat is de laatste tijd
wat minder geworden, moet ik
eerlijk zeggen".
Voorziet hij donkere dagen?
"Dat valt wel mee hoor. Ik heb
nog genoeg klanten. Aan de
andere kant: ook sommige
mensen, die geld genoeg
hebben voor een klok, hebben
het idee gekregen dat ze niet
veel geld meer kunnen
uitgeven".
terreur toe te laten in de officië
le geschiedschrijving is daar
van één voorbeeld. Ze weten
niet wat ze ermee aan moeten.
De huidige regering gedraagt
zich dan ook paranoide. Onder
Stalin werden de functionaris
sen geselecteerd omdat zij een
geweldige afkeer hadden van
het ontplooien van initiatieven.
Nimmer durfden ze verant
woordelijkheid te dragen. Sta
lin was de absolute alleenheer
ser. Terwijl iedereen dacht dat
de periode-Stalin voorbij was,
blijkt dit type functionaris nog
steeds te overheersen in de
Sowjet-Unie".
Uit dit verhaal wordt duide
lijk dat de Sowj et-leiders een
groot belang hechten aan de
historische rol van hun voor
ganger. Volgens Van Goudoe
ver blijkt dat uit een „soms ko
lossale" herwaardering, maar
vaker nog uit een kleinering
van vroegere partijleiders in
pers en geschiedschrijving.
„Persoonsverheerlijking in de
Sowjet-Unie betekent vergui
zing van de voorganger", legt
hij uit.
In de inleiding van zijn boek
„Angst voor het verleden"
schrijft hij: „De huidige vere
ring van de grondlegger van de
staat, V. I. Lenin, vormt een
schril contrast met het negeren
van de voormalige eerste partij
secretaris N. S. Chroesjtsjov.
De wisselende beoordeling van
Stalin na diens dood getuigt al
evenzeer van politieke be
moeienis met de beeldvorming
van het verleden. Vanuit die
historische traditie valt het dan
ook niet te verwonderen dat de
rol van Brezjnjev, die in de laat
ste tien jaar van zijn leven is
verheerlijkt, in de officiële her
denkingen en in de geschied
schrijving tot nauwelijks te
herkennen proporties terug
valt".
Mystiek
De macht in de Sowjet-Unie
is omgeven door een aureool
van mystiek. Ook voor Ab van
Goudoever is het onbegrijpe
lijk dat leider Joeri Andropov
bijna vier maanden niet in het
openbaar is verschenen we
gens „een lichte verkoudheid".
„Dat is krankzinnig, maar het
geeft wel aan hoe geheimzinnig
het systeem in elkaar zit. Naar
buiten toe wordt net gedaan
alsof er niets aan de hand is. De
persoonsverheerlijking van
(Foto Dirk Ketting)
Andropov heeft een duidelijke
functie: het samensmeden van
de eenheid. De schijnbaar on
aantastbare positie van de lei
der heeft bovendien een krach
tige positie ten opzichte van het
buitenland tot gevolg".
De Sowjet-deskundige is des
ondanks van mening, dat het
rommelt binnen de Communis
tische Partij:- „Na de periode-
Stalin hebben zich altijd fikse
machtsgevechten voltrokken.
Sindsdien is er nooit meer een
alleenheerser geweest. Ook nu
zou het mij niets verbazen als
er een strijd om de hoogste pos
ten gaande is".
Een westers, liberaal sy
steem, behoort dat in de Sowjet-
Unie ooit tot de mogelijkhe
den? Van Goudoever: „In elk
geval niet binnen afzienbare
tijd. Liberalisering van het sy
steem zou pas kunnen over en
kele generaties. .Als het land
maatschappelijk zo ver is ont
wikkeld dat met het verleden
kan worden afgerekend. Maar
dat zal niet eenvoudig zijn. De
Russen hebben altijd al te ma
ken gehad met een autoritair
regime. Ook de tsaren hadden
tot 1905 volstrekt de macht in
handen. In landen als Tsjecho-
slowakije en Polen ligt dat an
ders. Dat zijn maatschappijen
met wel degelijk een eigen tra
ditie. De Praagse Lente in 1968
en de opkomst van een vrije
vakbond in Polen zijn daarvan
goede voorbeelden".
Grote broer
En een nieuwe stalinistische
dictatuur? Van Goudoever:
„Het Russische systeem sluit
dat niet uit. Als één man het
ooit weer voor het zeggen krijgt
is de kans op massaterreur ze
ker aanwezig".
Nog even terug naar Orwell.
Over de alleenheerser schrijft
hij in 1984: „Grote Broer is on
feilbaar en almachtig. Ieder
welslagen, ieder resultaat, ie
dere overwinning, iedere we
tenschappelijke ontdekking,
alle kennis, alle wijsheid, alle
geluk, alle deugd worden be
schouwd als rechtstreeks
voortkomende uit zijn leider
schap en bezieling".
Van Goudoever: „Na Stalin
kyken ze daar wel voor uit in
Rusland".
A. P. van Goudoever; Angst voor
net verleden, politieke rehabilita
ties in de Sowjet-Unie na 1953;
HES-uitgevers; prijs 45 gulden.
