Orwells toekomstbeeld is in
essentie onjuist
De kapper
ZATERDAG 24 DECEMBER 1983
Kerstbijlage Leidsch/Alphens Dagblad
PAGINA V
1984, het jaar van Orwell,
nadert. De gebeurtenissen
die Orwell in zijn beroemde
boek „1984" beschrijft, gaan
over deze tijd. In het westen
heeft men dit boek
sociologische en
futurologische betekenis
toegekend. Het is dan ook
heel redelijk om de volgende
vragen te stellen: in hoeverre
beantwoorden de
omstandigheden waarin de
mensheid nu verkeert aan
het beeld dat Orwell in zijn
boek heeft voorspeld? Zullen
de voorspellingen eigenlijk
wel uitkomen, als we
aannemen dat hij zich
bijvoorbeeld enigszins in de
tijd heeft vergist en als wij
zijn voorspellingen verdagen
naar tijden die verder in de
toekomst liggen?
Ik wil hier niet ingaan op de
literaire capaciteiten van het
boek. Die acht ik bijzonder hoog
en Orwell beschouw ik als een
van de grootste schrijvers van
onze eeuw. Maar, zoals het gezeg
de luidt, „ook al is Plato mijn
vriend, de waarheid is me dier
baarder". En als ik dan uitga van
de hierboven door mij aange
haalde interpretatie van Orwells
werk, dan kan ik niet één bladzij
de vinden die ik zonder bezwa
ren kan accepteren.
Nu al kan zonder het moment
af te wachten dat de klok op 31
december het jaar 1983 uitluidt,
met totale zekerheid worden ge
concludeerd dat het door Orwell
geschapen beeld van de toe
komst (gezien vanuit zijn tijd)
van de samenleving slechts wat
betreft enkele secundaire en op
pervlakkige details en dan alleen
onder voorbehoud en met de
grootste moeite juist is, maar dat
het in essentie en in zijn totaliteit
opjuist is.
Orwells voorspellingen zullen
immers nooit en nergens uitko
men om de eenvoudige reden dat
er objectieve wetten van kracht
zijn in het maatschappelijk leven
en de evolutie en dat deze wetten
niet ondergeschikt zijn aan de
wil van de massa's, regeringen,
partijen of profeten, maar dat de
activiteiten van de massa's, par
tijen, regeringen en profeten on
dergeschikt zijn aan hen. Deze
wetten sluiten a priori een ont
wikkeling in de evolutie van de
mensheid uit zoals Orwell die in
zijn boek beschrijft. Deze bewe
ring zal ik later met behulp van
concrete voorbeelden verduide
lijken.
Volgens Orwell zal de wereld
in 1984 verdeeld zijn in drie su
permachten en wat stukjes „nie
mandsland". Eén supermacht zal
ontstaan nadat de USSR West-
Europa heeft bezet, de tweede
nadat de VS eerst het gehele
Amerikaanse continent in bezit
heeft genomen en vervolgens
Engeland heeft bezet en de derde
nadat China zich de gebieden in
het haar toekomende deel van de
wereld heeft toegeëigend. De su
permachten zullen zich voortdu
rend in staat van oorlog met el
kaar bevinden en wel twee tegen
een, in verschillende, combina
ties. De oorlog zal worden ge
voerd om goedkope arbeids
krachten te verkrijgen in het nie
mandsland, arbeidsprodukten te
vernietigen en een gebrek aan
consumptieartikelen te creëren.
Ongevaarlijk?
Elke supermacht zal over mo
gelijkheden beschikken die de
twee andere samen niet kunnen
vernietigen. Bovendien zal de
oorlog ongevaarlijk zijn voor de
grote supermachten. Er zal een
klein aantal burgers bij betrok
ken zijn, voornamelijk specialis
ten. De supermachten zullen
eenzelfde maatschappelijk sys
teem en ongeveer eenzelfde le
venswijze hebben. Een systeem
dat na de vernietiging van het ka
pitalisme is ontstaan en de
USSR en incidenteel Hitler-
Duitsland als prototypen heeft.
De toestand waarin de mensheid
in het boek verkeert, zal eeuwig
zijn.
Ik denk dat de lezer zelf wel in
staat is om in te schatten van
hoeveel gezond verstand de idee
getuigt van een ongevaarlijke
oorlog om goedkope arbeids
krachten te verwerven en con
sumptie-artikelen te vernietigen.
In onze tijd siddert de hele we
reld in werkelijkheid van angst
voor een nieuwe wereldoorlog.
Elk van de twee (en niet drie!) su
permachten beschikt over mili
taire macht die voldoende is om
de hele civilisatie te vernietigen.
De wereld zucht in werkelijk
heid onder het juk van de over
bevolking. Goedkope arbeids
krachten haastten zich zonder
oorlog vrijwillig naar de westerse
landen. Als er geen beperkende
maatregelen worden genomen,
dan zal het westen er letterlijk in
verdrinken. De wereld is in feite
verdeeld in twee maatschappelij
ke systemen die vijandig tegen-
Volgens de sinds enkele jaren in München wonende Russische schrijver en filosoof
Aleksandr Zinovjev zal Orwells toekomstbeeld nooit en nergens gestalte krijgen. En
ook heeft de huidige communistische Sowjet-samenleving vrijwel niets gemeen met
de maatschappij van "1984". Waarom legt hij uit in onderstaand essay dat hij op ons
verzoek schreef.
Aleksandr Aleksandrovitsj
Zinovjev (61) heeft het grootste
deel van zijn leven, naar eigen
zeggen, tot redelijk genoegen in
de USSR doorgebracht. Hij
verliet dat land pas toen hij
daartoe in 1978 werd gedwongen.
Toen wilde hij gehoor geven aan
een uitnodiging uit de VS, maar
kreeg te horen dat hij alleen een
uitreisvisum voor West-Duitsland
kreeg en bovendien het land
binnen vijf dagen moest verlaten.
Het was de op één na laatste
maatregel die de staat tegen hem
nam, nadat hij in 1976 zijn eerste
literaire werk „Gapende
Hoogten" (een filosofische satire
op een fictieve samenleving die
verduveld veel leek op de USSR)
bij gebrek aan een welwillende
uitgever in de USSR in
Zwitserland liet uitkomen. Toen
hij een week in de
Bondsrepubliek was, bleek hem
zijn Sowjet-staatsburgerschap te
zijn ontnomen.
Toch was hij ondanks de armoede
en ontberingen in zijn jeugd altijd
een loyaal Sowjetburger geweest.
Zijn enige smet was een kleine
jeugdzonde: wat
anti-Stalinistische uitlatingen op
een studentenavondje. Het kwam
hem op een arrestatie te staan.
Strafvervolging wist hij te
ontlopen door toen de oorlog
uitbrak vrijwillig dienst te
nemen in het Rode Leger. De
onderscheidingen die hij daar
wegens moedig gedrag aan
overhield, werden hem tegelijk
met zijn wetenschappelijke titel
in 1977 afgenomen.
Na de oorlog maakte Zinovjev
zijn studie aan de filosofische
faculteit van de Moskouse
Komonosov-universiteit af. In
1954 werd hij lid van de partij. Uit
overtuiging, niet voor zijn
carrière. Hij was zelfs een paar
jaar actief in de partij, maar
raakte geleidelijk ontgoocheld en
wijdde zich verder uitsluitend
aan de wetenschap. In 1967 werd
hij hoogleraar aan de filosofische
faculteit, redactielid van het
tijdschrift „Filosofische
problemen" en adviseur voor
diverse staatscommissies. Er
verschenen talloze
wetenschappelijke artikelen en
boekwerken van zijn hand.
Doordat de westerse
vakliteratuur inmiddels veel
toegankelijker was geworden in
de USSR, vervreemdde hij meer
en meer van Marx en Lenin. In de
jaren zeventig leidde dat tot een
reeks conflicten op zijn faculteit
tot hem zijn hoogleraarschap in
1977 werd afgenomen.
In het Westen was hij inmiddels
bekend geworden door zijn
„Gapende Hoogten" (1976) en
„Lichtende Toekomst" (1978),
literair werk, doorspekt met
wetenschappelijke theorieën over
maatschappij en samenleving.
Zinovjev leeft vrij geïsoleerd in
München. Hij heeft geen behoefte
om zich aan te sluiten bij groepen,
ook niet bij de kolonie
Sowjet-emigranten. Hij voelt
zichzelf beslist geen dissident en
wil ook niet met ze worden
geidentificeerd. Volgens hem kan
de verdwijning van dissidenten
in de USSR tot een nuttig effect
leiden. „Pas als de ijdelheid en
drang naar sensatie onder de
mensen wegvalt, zal er daar een
beweging tot stand komen die
echt bereid is offers te brengen
voor de goede zaak".
over elkaar staan. Hun verschil
lende belangen zijn al in alle sfe
ren van het maatschappelijk le
ven met elkaar in botsing geko
men.
Bij een toekomstige wereld
oorlog zal de hele bevolking van
de vechtende (en ook van de niet
vechtende) landen betrokken ra
ken. Er zal geen verschil meer
tussen front en achterland zijn.
Maar ons wordt in het boek be
loofd dat de oorlog ongevaarlijk
zal zijn en in een uithoek zal wor
den uitgevochten door alleen een
klein aantal specialisten. En de
wereld blijft die geniale voor
spellingen maar toejuichen.
Op niets gebaseerd
Volgens Orwell zullen er in
1984 dus die drie eerder genoem
de supermachten bestaan. Deze
voorspelling kan worden geana
lyseerd en tot voorbeeld dienen
om te laten zien dat Orwells so
ciologische en historische ideeën
op niets zijn gebaseerd. Er be
staan objectieve wetten voor de
vorming en het bestaan van gro
te groepen individuen in een so
ciaal geheel. En die hebben de
onontkoombare kracht van na
tuurwetten. Geen enkele machti
ge partij, laat staan een eenzame
profeet, kan deze wetten veran
deren.
De USSR zal in de komende
honderd jaar niet in staat zijn om
haar eigen grondgebied in cul
tuur te brengen, laat staan heel
Europa. De Sowjet-Unie be
schikt over militaire macht die
toereikend is om de legers van al
le Europese landen te verplette
ren. Er zijn echter talloze andere
factoren nodig, waarover de
USSR niet alleen nu niet be
schikt, maar waarover zij in de
komende tientallen jaren (mis
schien zelfs eeuwen) niet zal be
schikken, teneinde Europa voor
een tamelijk lange tijd (bij Or
well voor altijd) te bezetten. Een
zo'n factor is bijvoorbeeld dat er
in dit land geen volk is dat de
ambitie heeft om een volk van
heersers te zijn en dat volgens de
wetten van overheersing en on
dergeschikt zijn in staat is om de
baas te spelen over de onderwor
pen volkeren. En die wetten zijn
eveneens objectieve feiten.
Het Russische volk is het enige
dat voor deze rol in aanmerking
zou kunnen komen, maar wordt
zelf vernederd en onderdrukt in
het Sowjet-imperium. Het Russi
sche volk moet, als het wil din
gen naar het leiderschap over
grote massa's andere volkeren,
eerst een voor zo'n groot volk
waardige positie bij zichzelf
thuis zien te verwerven, zijn cul
tuur op een zo hoog mogelijk peil
brengen en een naar historische
en internationale maatstaven ge
meten actief volk worden. En
daar zijn, ik herhaal het nog eens,
eeuwen voor nodig, als het al he
lemaal mogelijk is.
Wat de VS betreft: die zijn niet
eens in staat af te rekenen met
hun eigen piepkleine weerbarsti
ge buren. Het zal nog heel lang
duren voordat zij het gehele
Amerikaanse continent in bezit
hebben. De Engelsen zullen zich
in ieder geval heel wat eerder en
vrijwillig onderwerpen aan de
Sowjets dan ze de VS zullen toe
staan hun land in te lijven.
Onwerkelijk
Wat betreft de maatschappij
structuur, de levenswijze en de
problemen die in de westerse
landen aanwezig zijn, komt het
door Orwell geschetste beeld van
de mensheid in 1984 nog minder
overeen met de werkelijkheid.
Het kapitalisme is in het westen
nog altijd niet vernietigd. We
kunnen er nauwelijks op reke
nen dat er in de komende tiental
len jaren met het kapitalisme zal
worden afgerekend (als er na
tuurlijk geen nieuwe wereldoor
log uitbreekt, of het westen er na
zo'n oorlog heelhuids afkomt).
Het levenspeil in het westen is
buitengewoon hoog. Er wordt
hier in gigantische hoeveelheden
koffie naar binnen geslagen en
nog echte koffie ook. Over wij
nen, vlees en fruit heb ik het dan
nog niet eens.
door Aleksandr Zinovjev
Sex blijkt niet alleen niet ver
boden te zijn of tot het nulpunt
teruggebracht, maar maakt in te
gendeel zo'n weelderige bloeipe
riode door dat het helemaal geen
kwaad kan als er op zijn minst
minimale morele beperkingen
zouden worden opgelegd. De
tendenties naar het socialisme
zijn in het westen ongetwijfeld
erg sterk. Maar dan wel naar een
bepaald socialisme: een comfor
tabel, gezapig democratisch so
cialisme „met een menselijk ge
zicht"
Kortom, een socialisme in het
kader van het... kapitalisme. Men
hoopt er hier in te slagen om de
tekortkomingen van het kapita
lisme te verhelpen zonder zijn
verdiensten te verliezen, en de
verdiensten van het communis
me te verwerven zonder de ge
breken ervan. Die hoop is op zijn
minst naief. Maar ondanks dit al
les lijkt het bestaande commu
nisme, dat een bedreiging voor
het westen is, in werkelijkheid
net zo weinig op het angstaanja
gende beeld in Orwells boek als
alle andere aspecten.
De bestaande communistische
samenleving heeft weinig ge
meen met zijn beschrijving. Zij
is niet beter en niet slechter. Zij
is gewoon anders. Uiteraard
heeft de informatie over het be
staande communisme die Orwell
uit verschillende bronnen kreeg,
(o.a. de roman „Wij" van de Rus
sische schrijver Zamjatin) in
vloed gehad op zijn werk, maar
bij zijn werk ging hij uit van het
begrip, het voorstellingsvermo
gen, de criteria, smaak, mentali
teit en psychologie van de wes
terse lezer. En zijn beschrijvin
gen zijn tot nu toe werkelijk de
sterkste en meest karakteristieke
uiting van hoe een westers ie
mand, die nog nooit onder de
omstandigheden van het reële
communisme heeft geleefd, over
dit communisme buitengewoon
oppervlakkige en incidentele in
formatie heeft en zelf onder de
Menigeen kent Valkenburger
Gerrit Bremmer als haarstylist.
De meeste lezers van deze
krant kennen hem echter in
een andere hoedanigheid: hij is
ook weerprofeet. Niet altijd
heeft de kapper het bij het
rechte eind, maar hij doet zijn
best.
Kan hij zeggen of we in '84 een
mooie dan wel een slechte
zomer krijgen?
"Wat vraag je me nu?" We
herhalen de vraag. "Nee, luister
eens, het weer kan ik
achtenveertig uur van tevoren
voorspellen. En ik kan dus
niets zinnigs zeggen over het
volgende jaar. Die almanakken
doen dat wel, maar dat is
kletspraat. Daar doe ik niet
Wat 1984 betreft dobbert
Bremmer heen en weer tussen
pessimisme en optimisme. Met
meteorologische nauwgezet
heid probeert hij een blauwdruk
van de toekomst te geven.
"Nederland behoort tot de vijf
landen met de minste inflatie.
Mooie zaak. Aan de andere
kant: op oudejaarsavond zal de
schuld van de Nederlandse
staat 233 miljard gulden
bedragen".
Pardon? "Ja, dat hoor je goed
jongen: 233 miljard gulden. Je
moet dat soort dingen wel goed
bekijken hè. Dat is dus niet zo
mooi". Er zijn veel i
hun haar niet meer bij de
kapper laten knippen. Mogen
we het oordeel van de
haarstylist daarover? "Ach, je
doet er niks aan, helemaal niks.
Ik zie dat soms wel hoor, ik
bedoel: er lopen mensen rond
die slecht zijn geknipt. En dan
denkt Bremmer: jij bent niet
bij de kapper geweest".
Wordt hij dan boos?
"Natuurlijk niet. Niet alle
thuisknippers richtten
overigens een ravage aan. Pas
op hoor, dat heb ik niet
beweerd!"
relatief welvarende omstandig
heden van een westerse demo
cratie met illusies over zekere
onaantastbare behoeften, eigen
schappen en rechten van de
mens, zich een communistische
samenleving voorstelt. Orwells
beschrijving van de toekomstige
maatschappij heeft tot doel om
bij de lezer een gevoel van angst,
verontwaardiging en protest op
te wekken.
Daarom domineren de zuiver
negatieve verschijnselen van de
Stalinperiode, onzinnige sprook
jes die Russische emigranten
naar het westen hebben meege
bracht en oppervlakkige wester
se observaties. Om een be
schrijving van het bestaande
communisme te begrijpen zijn
andere begrippen, criteria, voor
stellingsvermogen, smaak etc.
nodig. Om die angst, verontwaar
diging, protesten en andere emo
ties te ondergaan, is levenserva
ring nodig onder de omstandig
heden van het bestaande com
munisme.
Oplossing
Het bestaande communisme
pretendeert allereerst een oplos
sing van de problemen en de li
quidatie van de tekortkomingen
van de kapitalistische samenle
ving te zijn. Het komt als de ver
lichting van veel mensen tot ons.
En op die basis ontwikkelt het
zich en legt het zijn ware aard als
een nieuwe vorm van onder
drukking, slavernij en ongelijk
heid bloot. Daarbij brengt het
een nieuw type mens voort, een
sociaal wezen met een
wereldbeschouwing, met
opvattingen over'de maatschap
pij, de waarden en de zin van het
leven en met ^fieuwe criteria
voor alles wat £r om hem heen
gebeurt. En voor die
mens is de samenleving
well niets meer dan een vage toe
speling op de tekortkomingen
van de bestaande maatschappij
waarin hijzelf leeft, in het bijzon
der op het gebrek aan con
sumptieartikelen, het aangeven
van elkaar, de geschiedverval
sing, enzovoort.
Ik geef hier slechts enkele los
se voorbeelden, waaruit blijkt
dat Orwells beschrijving niet
overeenkomt met de bestaande
communistische samenleving.
Daarbij ga ik uit van het klassie
ke model, de Sowjet-Unie, waar
voor het eerst in de geschiedenis
zo'n samenleving werd gereali
seerd. In die samenleving is ie
dereen verplicht te leren lezen en
schrijven. Het geven van onder
wijs is hier bovendien geen ui
ting van de nobele bedoelingen
van de machthebbers, maar het
is een absolute bestaansvoor
waarde voor de hele economie,
cultuur en administratie. Het
Sowjet-onderwijssysteem over
treft in vele opzichten het wes
terse, dat erkennen zelfs wester
se experts. Kinderarbeid is ver
boden. De mensen voelen zich er
aanzienlijk langer kind dan in
het westen.
Garanties
Hoewel het levenspeil over het
algemeen genomen lager is dan
in het westen worden daarente
gen alle basisfactoren voor het
bestaan gegarandeerd: werk, on
derwijs, woonruimte, medische
verzorging, ouderdomsvoorzie
ningen. Gezinnen vallen niet uit
een, kinderen maken zich niet
los van hun ouders. Liefde en
sex worden niet vervolgd, tenzij
deze de vorm van zedenbederf of
abnormaliteiten aannemen. De
communistische samenleving
lost het probleem van de een
zaamheid en de isolatie van het
individu in de maatschappij op
uiterst voortreffelijke wijze op.
Het is een typisch westers pro
bleem. in de USSR is het onbe
kend. Maar de mensen moeten er
wel veel voor betalen: het indivi
du is wat betreft al zijn basis
functies in het leven een integre
rend deel van het collectief en
wordt volledig door dat collectief
gecontroleerd. En daar is hele
maal geen geheimzinnig tele-
scherm voor nodig, de leden van
dit collectief weten namelijk al
les van elkaar en zelfs nog voor
dat de betreffende persoon het
zelf weet.
Sociologisch gezien is de com
munistische samenleving niet
verdeeld in de Partij en de „pro-
les", maar in elementaire sociale
cellen - waarin de eigenschap
pen van het geheel zijn terug te
vinden en in verschillende
soorten groepen van deze cellen.
Dat betekent uiteraard niet dat
er in deze samenleving geen par
tij is. Die is er wel. Maar die
speelt een heel andere rol dan
Orwell haar toeschrijft. Zo'n ele
mentaire cel van het geheel heeft
een structuur die heel wat ge
compliceerder is dan Orwells sa
menleving in haar totaliteit In
deze samenleving zijn de partij
leden niet geisoleerd van de ove
rige burgers. Het merendeel var
hen houdt er een levenswijze op
na die zich niet van die vai
partijlozen onderscheidt
Genoegens
In de geprivilegieerde lagen
van de bevolking erven de kinde
ren door hun betere opleiding en
connecties de status van hun ou
ders. In deze samenleving i
den alle geneugten van het leven
in overeenstemming met de so
ciale positie van het individu ver
deeld. De mensen streven hier
niet om de macht zelf
macht, maar om de genoegens
die door deze macht toegankelijk
worden. Het diepste geheim var
Orwells Partij is sociologisch ge
zien absurd. Deze maatschappij
heeft helemaal geen mystieke ge
heimen. Haar grauwheid, banali
teit, alledaagsheid en doelmatig
heid maken haar zo angstaai\ja-
gend.
Ook de ideologie van Orwells
postkapitalistische maatschappij
is, als we haar vergelijken met de
ideologie van de bestaande com
munistische samenleving, even
eens absurd. „Wij", verklaart een
zegsman in de top van Orwells
maatschappij, „hebben afgezien
van de idee van de negentiende
eeuw omdat er bepaalde objec
tieve natuurwetten bestaan.
Wij", proclameert hij, „scheppen
onze eigen natuurwetten. De rea
liteit bestaat slechts in het collec
tieve bewustzijn van de Partij
verder nergens. De realiteit be
vindt zich in de schedel. We heb
ben het bewustzijn onder contro
le en daardoor ook de materie'
Met een dergelijke ideologie
kan een samenleving onmogelijk
lang worden bestuurd. De ideo
logie van de communistische
menleving steunt op de weten
schap en maakt gebruik va
verworvenheden van deze
tenschap, omdat zo'n samenle
ving in principe onmogelijk
der de onderkenning van objec
tieve wetten onder controle kan
worden gehouden.
Bijdrage
De communistische samenle
ving, ik herhaal het nog i
lijkt helemaal niet op de sai
leving die Orwell heeft beschre
ven. Dat doet echter niets af
de betekenis van Orwells werk
Iemand heeft eens gezegd dat de
waarde van een geleerde wordt
bepaald door het aantal me
dat hij in verwarring heeft ge
bracht en hoe lang hij dat heeft
gedaan. Deze formule kan ook
worden toegepast bij de waarde
ring van een persoonlijkheid op
het gebied van het sociaal den
ken. Vanuit dat oogpunt heeft
Orwell een overweldigende bij
drage geleverd aan de westerse
beeldvorming over de toekomst
en de postkapitalistische samen
leving. Het westen zal zich in de
komende jaren dan ook waar
schijnlijk wel niet van hem afke
ren. Orwells boek zal nog lange
tijd invloed uitoefenen op het
denken en voelen van miljoenen
mensen in het westen.
„Onwetendheid is kracht" is
de leuze van Orwells samenle
ving. Leugenachtig, onberispe
lijk als de leuzes van welke maat
schappij dan ook. Over de histo
rische kracht die de onwetend
heid als maatschappelijke wet
matigheid heeft, wordt gezwe
gen.
Vertaling: Connie Brood.
