Gebroken pensioen of:
een oude sok met geld
WM
Rentevrees remt
optimisme Damrak
Economie
Extra
Beursweek
Vijfde lustrum van een erkende misstand
ZATERDAG 17 DECEMBER 1983
Extra
RAG IN A 20
Sparen voor een behoorlijk pensioen is meer dan geld wegstoppen in een oude sok. Toch blijken
op het oog gedegen pensioenregelingen soms niet meer te bieden. De werknemer die van baan
verandert, loopt grote kans een pensioenbreuk op te lopen. Zijn spaargeld verdwijnt dan in de
ijskast en zal in de loop der jaren evenveel in waarde kelderen als de gulden.
Natuurlijk, het beherende pensioenfonds of de verzekeringsmaatschappij zet het geld wel uit
tegen behoorlijke rente. Maar de eigenaar ziet van die winst niets terug. Hij ziet zijn inkomen
na al die jaren van arbeid met een daverende klap naar beneden tuimelen, tenzij hij de bui
bijtijds heeft zien hangen en zich tegen de gevolgen van de pensioenbreuk heeft verzekerd.
Tenzij hij, anders gezegd, bereid is tweemaal te betalen voor één pensioen.
De pensioenbreuk. Tijd om even stil te staan bij een fenomeen, waarvan al een kwart eeuw
schande van wordt gesproken. Ook door Lou de Graaf, ooit vakbondsman, maar nu staatsse
cretaris sociale zaken met uiteraard een 'bredere verantwoordelijkheid'.
De zorgen van
de ouden dag,
zoals politiek
tekenaar Albert
Hahn ze vijftig
jaar geleden in
beeld bracht. De
komst van de aow
heeft de ijzige
vloer van het
bestaansminimu-
m sindsdien
verstevigt. Maar
ook nu staan tal
van bejaarden
nog in de kou
door bevriezing
pensioenrechten.
Net als lonen dienen pensioenen
jaarlijks te worden verhoogd met
de prijscompensatie voor be
houd van koopkracht. Stel de in
flatie, de waardevermindering
van de gulden, op zeven procent.
Dan moet, nog steeds voor be
houd van koopkracht, ook het
pensioen jaarlijks met zeven pro
cent omhoog gaan. Dat is lo
gisch, dat is redelijk. Een pen
sioenfonds boekt immers ook
rente op het belegde vermogen.
Dat vond ook de toenmalige staats
secretaris Van Rhijn in 1958, een
jaar na invoering van de Algeme
ne Ouderdoms Wet, toen hij bij
de Sociaal Economische Raad
plannen deponeerde om te ko
men tot 'waardevaste' bedrijfs-
pensioenen. Helaas, 25 jaar later
is de praktijk nog steeds niet zo
simpel. Wel is de aow, een volks
verzekering die iedere oudere in
beginsel een waardevast inko
men biedt, opgetrokken tot het
minimumloon. Maar op het ter
rein van aanvullende pensioen
regelingen, bedoeld om een al te
grote inkomensachteruitgang te
voorkomen, heerst chaos.
Om te beginnen zijn er vele duizen
den pensioenregelingen, die
sterk van elkaar kunnen ver
schillen. Ze zijn niet altijd waar
devast, ze stellen niet altijd, een
percentage van het laatst geno
ten salaris in het vooruitzicht.
Veel van die verschillen zijn wel te
rechtvaardigen. Er zijn nu een
maal sterke en minder sterke be
drijven en bedrijfstakken. De lo
nen en de andere arbeidsvoor
waarden, dus ook de pensioenre
gelingen, verschillen van cao tot
cao. Hoogst dubieus is echter de
behandeling van een werknemer
die van baan (en pensioenrege
ling) verandert of werkloos
wordt. Bij hem ontstaat pen
sioenbreuk. De pensioenrechten
die tot dat moment zijn opge
bouwd krijgen het predikaat
'premievrij'.
Dat klinkt mooi, maar is het niet.
Het geld blijft dan wel staan tot
dat de 65 is bereikt, maar groeit
niet meer mee. De rentewinst op
oude rechten blijft achter. Pas na
de pensionering blijkt dat prijs
compensatie noch andere loons
verhogingen zijn doorberekend.
Veertig jaar
Om de onrechtvaardigheid in zijn
volle omvang wat meer relief te
geven vergelijken we werkne
mer Jansen met werknemer Pie-
terse. Ze werken allebei van hun
25ste tot hun 65ste, ze betalen al
lebei in die veertig jaar evenveel
pensioenpremie. Beiden doen
dat in de verwachting dat ze na
hun pensionering 70 procent van
hun laatste brutosalaris behou
den. Een volstrekt redelijke ver
wachting, want beide pensioen
regelingen bieden een inko
mensgarantie van 1 3/4 procent
per dienstjaar over het eindinko-
men. Dat veertig maal is 70 pro
cent.
Jansen, die zijn hele arbeidsleven
bij dezelfde baas heeft doorge
bracht, ziet zijn verwachtingen
naar tevredenheid beantwoord.
Hij krijgt, aow meegerekend, in
derdaad 70 procent van zijn
laatst verdiende bruto-salaris.
Pieterse daarentegen, die halve-
wege zijn arbeidsleven van baan
(en pensioenfonds) is veranderd,
blijkt het met slechts 40 procent
van zijn laatste loon te moeten
doen.
De eerste 35 procent van zijn aan
spraken ligt immers al twintig
jaar in de ijskast en blijkt uitein
delijk niet meer te zijn dan 5 pro
cent van zijn eind-inkomen. Hij
levert ten opzichte van Jansen
niet éénmaal in, maar tweemaal.
Éénmaal vanwege de inflatie,
nog een keer doordat ook de
werkelijke loonsverhogingen in
de tweede helft van zijn arbeids
leven niet in de eerste helft van
zijn pensioen zijn meegerekend.
Het uit zich in het eerste jaar van
de pensionering al gauw in een
nadeel van enkele duizenden
guldens. In de jaren daarop ziet
Pieterse zijn koopkracht met de
waarde van de gulden alleen
maar verder dalen. In tegenstek
ling tot Jansen. En dan is er bij
Pieterse nog maar sprake van
één breuk. Het wordt allemaal
nog erger als Pieterse nóg een
keer, op z'n vijftigste, van baan
en pensioenfonds zou zijn veran
derd.
Uitgeslapen
'Slapers', heten voor hun 65ste uit
getreden pensioengerechtigden
in vakjargon. Geen wonder: wie
maar een klein beetje uitgesla
pen is, weet dat een simpele
spaarrekening al snel zeven pro
cent rente oplevert. Rentewinst,
die ook het pensioenfonds mini
maal boekt over de belegde pre
mie, maar waarvan het slachtof
fer van pensioenbreuk niets te
rugziet. Het slachtoffer zou beter
uit zijn geweest als hij zijn pre
miegeld nimmer in pensioen
rechten, maar in een andere
spaarvorm had vastgelegd. Maar
ja, pensioenregelingen werken
alleen als iedereen er aan mee
doet en zijn dus bindend. Er is
geen keuze tussen pensioen- of
spaarregeling, want dan zou het
systeem in elkaar klappen. Ook
voor de meest uitgeslapene is er
geen uitweg.
Pensioenbreuk is dan ook een Al
gemeen Erkend Probleem. Er
zijn op dit moment vele duizen
den pensioengerechtigden die er
aan ten prooi vallen. Hun inko
men is soms een kwart tot de
helft lager dan dat van ex-werk
nemers met vergelijkbare loop
baan, die hun arbeidsleven bij
één baas hebben doorgebracht.
En er komen jaarlijks nieuwe
slachtoffers bij.
Let wel: niet elke verandering van
werkkring brengt pensioen
breuk met zich mee. Het hangt er
maar vanaf hoe ver de pensioen
regeling zich uitstrekt. Soms
geldt een regeling maar voor één
bedrijf, zoals bij Philips. Maar
soms ook voor een hele bedrijfs
tak. Zo zitten alle grafici in één
pensioenfonds en alle bouwvak
kers in een ander. In totaal zijn er
negentig pensioenfondsen die
voor een hele bedrijfstak gelden.
Het grootste pensioenfonds is dat
voor ambtenaren, het Algemeen
Burgerlijk Pensioenfonds. Groot
is ook het pensioenfonds voor
werknemers in het onderwijs, de
verpleging en andere trendvol
gers: het PGGM. En dan zijn er
nog bedrijven en bedrijfstakken
die niet groot of sterk genoeg zijn
om zelf een pensioenfonds in
stand te houden. Daar ligt de
markt voor de verzekeringsmaat
schappijen. Alles bij elkaar zijn
er enige duizenden pensioenre
gelingen.
Afvallige
Bij overgang van de ene naar de
andere pensioenregeling kan
breuk optreden. Kón. Het hoeft
niet. ABP en PGGM verstrekken
over premievrije aanspraken bij
voorbeeld wel geïndexeerde toe
slagen, die worden berekend op
grond van de loonontwikkeling
van ex-collega's. Ook zijn er pen
sioenregelingen, waarbij vroege
re arbeidsjaren wel geheel of ge
deeltelijk meetellen in latere ver
hoging van de pensioenrechten.
Zo'n levensjarensysteem is bij
voorbeeld van toepassing in de
metaalindustrie. Weer anders is
het bij banken geregeld. Daar
kan een nieuwe werknemer, als
zijn 'oude' pensioenfonds mee
werkt, zijn premievrije rechten
meenemen waarna nieuwe ver
hogingen wel worden doorbere
kend.
Maar wee degene, die bij verwisse
ling van baan minder gelukkig
is. In een minder sterke bedrijfs
tak zullen zijn vroegere collega's
en werkgever er weinig voor voe
len het pensioen van 'afvallige'
de lonen van de achterblijvers te
laten volgen. Hij betaalt immers
geen premie meer? Aan de ande
re kant zal zijn nieuwe werk
kring geen trek hebben om te
dokken voor pensioenrechten,
die elders zijn opgebouwd en
waarvoor geen premie meer
wordt betaald. In geval van
werkloosheid is er trouwens niet
eens een nieuwe werkkring.
Dat zou allemaal nog tot daar aan
toe zijn, als over 'oude' pensioen
rechten tenminste een redelijke
rente betaald zou worden. Het
pensioenfonds hoeft over slapen
de pensioenen immers maar vier
procent uit te keren, terwijl de
winst per ingelegde gulden zeker
twee keer zo hoog zal zijn. Die
'overwinst' komt nu, na aftrek
van 'administratiekosten' ten
goede aan de premiebetalers die
blijven. En soms zelfs dat niet.
door
Wim Fortuyn
Verzekeringsmaatschappijen, die
om commerciële redenen in de
pensioenmarkt zijn gedoken,
houden de winst soms zelf of ke
ren de overwinst uit aan de klant.
En dat is in hun geval de werkge
ver. Tweede-Kamerlid Erwin
Nypels (D'66) bezigt in dit ver
band dan ook de term diefstal.
Hij vroeg twee jaar geleden al om
een noodmaatregel, die pen
sioenfondsen verplicht een nor
male rente te berekenen.
Ik-pensioen
Een noodmaatregel, want alle pro
blemen zijn pas werkelijk uit de
wereld bij een wettelijke basis
pensioenregeling, bij de vorming
van een nationaal pensioen
fonds. Dan zouden er geen afval
ligen bestaan. Verandering van
baan zou dan geen verandering
van pensioenregeling betekenen.
Maar de theorie loopt achter bij de
praktijk. De wereld van de pen
sioenen is immers al opgedeeld
in tal van fondsen, regelingen en
dus belangengroepen. Probeer
dan nog maar eens tot één pen
sioenregeling te komen. Het laat
zich raden wat er dan gebeurt: de
werknemers van de sterke fond
sen met. de beste regelingen wil
len niet meedoen en datzelfde
geldt voor de werkgevers uit de
zwakste bedrijfstakken. Het be
tekent al gauw dat ze er op
achteruit gaan.
Bovendien zijn er de verzekerings
maatschappijen, een belangen
groep apart. Zij hebben ongeveer
een vijfde van de pensioenmarkt
in handen en die positie geven ze
niet graag prijs. Zij hebben ook
trouwens toch al weinig reden
om mee te werken aan een oplos
sing van het probleem van de
pensioenbreuk.
Voor verzekeringsmaatschappijen
schept het fenomeen van de pen
sioenbreuk een extra markt: het
slachtoffer dat zich individueel
wil bijverzekeren, kan terecht bij
de levensverzekeraars. Wie regel
matig de STER-spots bekijkt
kent ze: de koopsomplissen en
andere individuele, dus op maat
gesneden 'Ik-pensioenen'.
Het verklaart allemaal waarom
werknemers, werkgevers en pen
sioenfondsen zich al zeker 25 jaar
beleefd buigen over een nationa
le oplossing voor het probleem
van de pensioenbreuk zonder
het eens te worden. Al in 1961
kwam de Sociaal Economische
Raad met een zeer verdeeld ad
vies aan het adres van Van Rhijn.
Later, in 1969, ging de Stichting
van de Arbeid zich ermee be
moeien. Er kwam zelfs een fondsr
Voorheffing Pensioenverzeke
ring om de invoering van een
landelijke regeling soepeler te la
ten verlopen. Dat fonds is, door
bevriezing van de kinderbijslag
voor het eerste kind, inmiddels
gevuld met twee miljard gulden.
Maar een oplossing is er nog steeds
niet. Want hoe moet dat met een
nationale pensioenregeling? Is
het redelijk dat iedereen, rijk of
arm, eenzelfde percentage van
zijn (eind?)inkomen behoud. Wat
te doen met een laatste promotie,
vlak voor de pensionering, die
het eindinkomen fors omhoog
tilt? Moet het pensioen even
hoog zijn voor gehuwden en on-
gehuwden? Wat te doen met
deeltijdbanen? Gaat de voorkeur
uit naar het levensjarensysteem
of naar indexering?
Vragen, vragen, vragen. En nog
veel meer antwoorden. In 1980
was de commissie Pensioenen
van de Stichting van de Arbeid
dan ook al toe aan heer 'vierde
interimrapport inzake het pen-
sioenvraagstuk'. Zij bleek ver
strikt geraakt in haar streven
naar perfectionisme, ook al door
dat intussen de recessie toesloeg.
In al die jaren van praten zijn de
problemen alleen maar nijpen
der geworden voor al gepensio
neerden, die al het slachtoffer
zijn van pensioenbreuk. Zij zien
nu, in een tijd dat er toch al van
alle kanten ingeleverd moet wor
den, hun inkomen jaar in jaar uit
verder dalen. Tegelijkertijd stelt
het bedrijfsleven, samen met tal
van pensioenfondsen, zich
steeds terughoudender op bij het
zoeken van een oplossing.
De 'niet-directe' loonkosten in Ne
derland zijn volgens vele bedrij
ven al te hoog en kunnen, bij een
vergrijzende bevolking en een af
brokkelende werkgelegenheid,
gemakkelijk nog hoger worden.
Om dan ook nog eens luttele
honderden miljoenen guldens in
het helen van pensioenbreuken
te stoppen..
Knopen doorhakken
En politiek Den Haag? Ook daar
staat Pensioenbreuk nog altijd
hoog op het lijstje van aan te pak
ken problemen, want het is niet
alleen een bron van onrechtvaar
digheden, maar belemmert ook
nog eens de mobiliteit op de ar
beidsmarkt. Werknemers krijgen
al gauw de neiging om maar bij
de oude werkgever te blijven
hangen, om niet een stuk pen
sioen mis te lopen.
Driejaar geleden, na de presentatie
van die vierde interimnota,
barstte de kritiek dan ook los.
Als werknemers en werkgevers
en niet uit konden komen, dan
zou de politiek knopen moeten
doorhakken. Dan maar een
noodmaatregel. Staatssecretaris
Ien Dales (PvdA, sociale zaken)
kwam vlak voor de val van het
tweede kabinet-Van Agt met een
eigen pensioennota en opperde
de mogelijkheid om de miljoe
nen in het fonds Voorheffing
Pensioenverzekering aan te wen
den voor reparatie van de pen
sioenbreuken; D'66 diende het
wetsvoorstel in om alvast een
eind te maken een de 'diefstal' en
pensioenfondsen te verplichten
tot uitbetaling van de overwin
sten op 'slapende' pensioenen.
Het woord was aan de opvolger
van Dales, staatssecretaris Lou
De Graaf. De CDA-bewindsman
leek de fakkel over te nemen en
verklaarde dat er niet langer ge
wacht kon worden. Maar hij gaf
de pensioenfondsen en de Stich
ting van de Arbeid nog wel een
kans om de voorstellen van Da-
les en D'66 tegen het licht van
een toekomstige pensioenplicht
te houden en op financiële haal
baarheid te toetsen.
Het resultaat is inmiddels, weer an
derhalfjaar later, bekend. De po
sitie van het bedrijfsleven is er
niet beter op geworden; veel
pensioenfondsen, met name de
levensverzekeraars, hebben la
ten weten volledige heling van
de pensioenbreuk niet te kunnen
financieren. Wel is er nu een
standpunt van de Stichting van
de Arbeid in het licht van een
toekomstige pensioenplicht.
Werknemers en werkgevers gaan
in principe akkoord gaat met in
dexering van pensioenen, dus
aanpassing aan de waarde van de
gulden.
Zij gaan daarbij echter uit van een
herziening van het totale pen
sioenstelsel, waarbij de totale
kosten ongeveer gelijk kunnen
blijven. Het gaat nu om directe
reparatie van pensioenbreuk.
Om extra geld dus, dat er vol
gens de pensioenfondsen niet is.
Zij boeken weliswaar winst op
bevroren pensioenen, maar dat
geld is allang in het uitgavenpa
troon opgenomen.
Het is maar de vraag of dat geld er
niet is. Het eerdergenoemde Ka
merlid Erwin Nypels (D'66) be
twijfelt het, evenals Stef Weijers
(CDA). Volgens Nypels zijn vrij
beschikbare reserves van de pen
sioenfondsen juist enorm geste
gen door de loonmatiging en de
werkloosheid. Daar staat mis
schien tegenover dat de fondsen
volgend jaar tal van bejaarden
extra toeslagen verschuldigt zijn
doordat de aow-uitkering meer
drie procent omlaag gaat, maar
zeker is dat niet. Het kabinet
zoekt een weg om een dergelijke
afwenteling van de kortingsplan
nen te voorkomen.
Werklozen
Er zijn ook pensioenfondsen, die
zich niet verschuilen achter der
gelijke rekenpartijen. Het ABP
en PGGM, die eerder al een plei
dooi hielden voor beperkte in
voering van een pensioenplicht
met ingang van 1984, vinden dat
al te lang niets wordt gedaan aan
de pensioenbreuk. Maar dat zijn
dan ook de rijkste fondsen met -
ook voor slapers - de beste rege
lingen. Deze fondsen hoeven
vrijwel geen (nieuwe) financiële
consequenties te vrezen.
De Graaf richt zich naar de gelui
den uit andere kringen: de arme
re bedrijfstakken, en de verzeke
raars. En is tot de conclusie ge
komen dat verplichte re paratie
van pensioenbreuken he
le bedrijfstakken kan schaden.
De enige eis die hij stelt, is dat
fondsen niet langer onderscheid
maken tussen slapers en al ge
pensioneerden, waarbij dan ook
nog een uitzondering geldt voor
werklozen. Anders zou het weer
te duur worden.
Zijn werkloze slachtoffers van pen
sioenbreuk dan geen slapers?
Dat wel. Maar waar niet is, ver
liest die werkloze kennelijk als
eerste zijn recht. De staatssecre
taris ziet slechts is één mogelijk
heid om ook voor getroffen
werklozen iets te doen: aanwen
ding van de miljarden in het
fonds Voorheffing Pensioen
plicht. Maar daar moet de Stich
ting van de Arbeid dan weer over
beslissen. Bereidheid om te 'be
zien in hoeverre gelden uit het
fonds zouden kunnen worden
aangewend ten behoeve van
voortzetting van pensioenrech
ten gedurende werkloosheid' is
er wel. De formulering maakt
echter al duidelijk: De Graaf
koestert geen 'al te optimistisch
verwachtingen'.
De vraag is nu maar hoe boos de
Tweede Kamer zich zal maken.
PvdA, D'66 en ook het CDA heb
ben in commissieverband al la
ten weten niet veel te voelen
voor medeplichtigheid aan een al
jaren durend schandaal: het ma
ken van extra beleggingswinst
ten koste van diegenen, die het
geld hebben geleverd. Diefstal
dus, om het nog één keer met
Nypels te zeggen. Alleen ver
plichte uitkering van de over
winst kan aan die misstand een
eind maken.
Dwang
Zoals zo vaak ligt de sleutel bij het
CDA. Wie buigt of wie barst: de
fractie of de staatssecretaris. De
eerste, voorzichtige poging van
fractielid Weijers om De Graaf
'om' te krijgen is niet gelukt. Zijn
vraag of het toch niet gewenst is
"enige dwang uit te oefenen" is
door de staatssecretaris negatief
beantwoord.
Het zijn nog slechts de eerste aan
zetten voor een harder gevecht,
dat zich binnenskamers zal af
spelen. Pas als het op stemmen
aankomt zal blijken wie gewon
nen heeft. Haalt de pensioen
breuk ook het gouden jubileum
als Erkend Probleem?
Vooral Wall Street had deze
week veel last van een nieuwe
golf van rentevrees die over
het land spoelde. Dit deed de
effectenhandel inschrompelen
en vooral de aandelenmarkt af
brokkelen. Amsterdam bleef
aanvankelijk optimistisch en
zette zelfs onvoorstoorbaar de
hausse voort.
Zo bereikte het algemeen gemid
delde dinsdag nog een nieuw
historisch hoogtepunt. Ook de
handel en industrie kwamen
op die dag op niveaus die eer
der dit jaar nog niet werden be
reikt. Maar daarna kreeg de ge
drukte stemming van Wall
Street de overhand en namen
ook hier de winstnemingen
toe.
De gestadige rentestijging vindt
zijn oorzaak in het volgens ve
len te snelle herstel van de VS-
economie in combinatie met
de begrotingstekorten en de
krap-geldpolitiek. Daarbij ont
leent de dollar extra kracht aan
Reagans buitenlandpolitiek.
Zelfs wanneer de Verenigde
Staten, zoals in Libanon, zelf
bij een conflict betrokken zijn,
neemt de dollar een vlucht. In
Amerika denkt men dan ook
dat Reagan hiermee doelbe
wust werkt aan zijn herverkie
zing.
De gevolgen blijken het duide
lijkst op de valutamarkten,
waar de dollar vrijwel niet te
houden is. In Amsterdam
kwam de prijs boven de f3,10.
Dat was in ruim tien jaar niet
meer voorgekomen. Voor vele
landen slecht nieuws, omdat
veel grondstoffen in dollars
worden geprijsd en de hogere
dollar de plaatselijke inflatie
door
C. Wagenaar
dus aanwakkert. Alom, ook in
ons land, gingen de obligatie-
markten dan ook flink over
stag.
Dinsdag kon nog juist voor de
bui losbrak, het ministerie een
nieuwe staatslening afronden
waarbij het vrij redelijke be
drag van 2 miljard gulden te
gen 100 procent op een rente
van 8,5 procent kon worden
binnengehaald. Daarna viel de
obligatie-index op onze beurs
scherp terug.
Zoals opgemerkt scheen aanvan
kelijk op het Damrak nog de
zon en vierde onze beurs nieu
we triomfen. Maar woensdag
trad een reactie in hoewel don
derdag vele aandelen alweer
flink in herstel waren. De uit
stekende ondergrond in Am
sterdam hield verband met po
sitieve uitspraken van een paar
banken en minister Ruding
over de economische perspec
tieven. Dit in antwoord op de
nogal negatieve verwachting
van de EG die vorige week on
ze economische groei in het
komende jaar op nul meende
te moeten stellen. Minister Ru-
ding hield het echter op 1 pro
cent en ook enkele grote ban
ken gaven nogal hoog op van
de economische herstelkansen
voor volgend jaar.
Niettemin moest Heineken deze
week toch een vijftal guldens
terug uit vrees voor mogelijke
importheffing op bier in de
Verenigde Staten. De claim-
handel van Gist-Brocades zette
het aandeel met een verlies van
f7 onder druk. En ook Hoogo
vens moest een paar gulden in
leveren op de voorgestelde af
slanking. Vast waren daarente
gen vooral de hypotheekban
ken, KNP wegens goede resul
taten en Verenigde Glas en
Grasso.
De activiteit op de Europese op-
tiebeurs liep deze week verder
terug met 60.000 contracten te
gen 67.000 in de voorgaande
periode. Opnieuw stonden de
calls in Philips op de eerste
plaats. Akzo en Koninklijke
Olie streden om de tweede en
de derde plaats. De hoge dollar
veroorzaakte een sterke stij
ging in put-opties, dus van
mensen die menen dat de
Amerikaanse munt binnenkort
flink zal gaan dalen.
