twee gezichten van Andropov
De
■c
Een jaar no-nonsense in het Kremlin
Extra
Andropov als de onkreukbare leider, zoals het Russische persbureau Tass hem
graag portretteert. «foto Tass>
Deze week een jaar geleden, werd Joeri Andropov benoemd tot
Sowjet-partijleider als opvolger van Leonid Brezjnjev. Even
opzienbarend als zijn verrassend snelle benoeming waren zijn kort
daarop ingezette kruistocht tegen de luiheid, zijn pleidooi voor loon
naar werken en zijn allergie voor de ambtelijke molen.
Wie is de man die de nagedachtenis van Brezjnjev zo snel heeft doen
verbleken? Maken zijn plannen een kans en staat de Sowjet-Unie aan de
vooravond van een voorzichtige hervorming van het zo heilige systeem?
Hoe groot is Andropovs macht? Ditmaal niet de schijnwerper op Polen,
Afghanistan of kernraketten, maar aandacht voor de kansen van
Andropov in eigen land.
ZATERDAG 12 NOVEMBER 1983
Als de radio alleen nog klassie
ke muziek laat horen,
nieuwslezers in zwarte kos
tuums hun post bemannen
en belegen Lenin-documen-
taires worden afgedraaid,
dan weten de Russen dat er
iets mis is.Wat, hoe, wie? Het
antwoord laat veelal op zich
wachten. Ditmaal werd het
nieuws pas een dag later be
kend, twaalf uur na aanvang
van de ceromoniële program
mering van radio en televisie.
Leonid Brezjnjev, de mach
tigste man van de Sowjet-
Unie, was op 75-jarige leeftijd
aan een hartaanval overle
den.
Russen wacht in zo'n geval een ein
deloze reeks reportages en sa
menvattingen rond de betreurde.
Op de westerse televisie echter is
niet hij het middelpunt, maar
steken diplomaten, politici, com
mentatoren en andere Moskou
beschouwers elkaar in wijsneu-
zerigheid naar de kroon rond
thema's als "wie nu" en "wat
nu". Aan het einde van de uitzen
ding moet het minimum aan fei
ten in een maximum aan zeker
heden zijn omgezet, maar veel
verder dan een uitwisseling van
waarschijnlijkheden ("moeilijk
uit te sluiten valt" en "het is niet
denkbeeldig dat") komen de ge
sprekspartners doorgaans niet.
De Kremlinologen, beroepshalve
belast met het staren naar de dik
ke muren van het Russische re
geringscentrum en het doorne
men van de meest onleesbare
kranten ter wereld, zaten er vorig
jaar vrijwel zonder uitzondering
naast. De inkt van krantekoppen
als "taak voor één man te zwaar",
"collectief leiderschap op
komst", "Tsjernenko favoriet"
en "opvolging kan lang duren"
was nog nauwelijks droog of het
Sowjet-persbureau Tass meldde
de unaniem door het Politbureau
aanvaarde benoeming van Joeri
Andropov tot nieuwe partijlei
der. Met een door niemand ver
wachte voortvarendheid werd 48"
uur na de dood van Brezjnjev
een nieuw tijdperk ingezet.
Spraakmakend
Nu, een jaar later, is het tijd voor
een eerste balans. Andropov
heeft een aantal spraakmakende
redevoeringen afgestoken en
wist in het record tem po van ze
ven maanden de topfuncties
(partijleider, voorzitter van de
defensieraad en president) te
vergaren, die Brezjnjev pas na
dertien jaar aan zich kon trek
ken. Maar de duidelijkheid die
dat alles brengt, wordt nu al
overschaduwd door de vraag die
ook de jarenlange herfst van
Brezjnjevs leiderschap domi
neerde: hoe lang houdt hij het
nog vol?
De Amerikaanse vice-president
George Bush werd na de begra
fenis van Brezjnjev als één van
de eerste westerse leiders door
Andropov ontvangen. "Een vita
le, intelligente man. Het was zeer
duidelijk dat hij de leiding had
en zich zeker voelde van zijn po
sitie", meldde hij na afloop. Het
was een van de schaarse ontmoe
tingen met buitenstaanders die
met een positief bericht over
Andropovs gezondheid werden
afgesloten.
De afgelopen 365 dagen zijn de
Russische leider alle denkbare
ziekten toegedicht. Een bloemle
zing dient zowel een vöetbalknie
en een tennisarm als hartkwalen,
nier- en leveraandoeningen,
zwakke longen en de ziekte van
Parkinson te vermelden. Hij zou
slecht lopen, moeilijk lang kun
nen zitten, bleekjes en mager
zijn. Het Kremlin zelf heeft een
steeds terugkerend antwoord op
alle rampspoed: de leider is ver
kouden.
Een uitzondering daarop werd 24
maart jl. gemaakt toen officieel
werd bevestigd dat Andropov
een dag in het ziekenhuis had
doorgebracht vanwege hart- en
nierklachten. Een nogal onge
bruikelijk bericht dat daarom
een stroom van speculaties over
zijn positie tot gevolg had. Op
merkelijk is ook dat het persbu
reau Tass met grote hardnekkig
heid een sterk verouderd portret
blijft verspreiden van een rim
pelloze Andropov met een blo
zend gezicht. Het is niet onge
bruikelijk dat officiële foto's een
wat opgepoetst beeld geven van
Russische leiders, maar in dit ge
val spreekt het contrast met de
schaarse beelden van westerse
fotografen nogal tot de verbeel
ding.
Brezjnjev vergeten
Dat geldt evenzeer voor Andro
povs afwezigheid die inmiddels
ruim tachtig dagen voortduurt.
In weerwil van een zesenzestigja-
rige traditie ontbrak hij zaterdag
bij de herdenking van de revolu
tie en was hij ook maandag bij de
militaire parade op het Rode
Plein niet van de partij. Een me
disch medewerker van het Fran
se dagblad Le Monde wist deze
week na analyse van filmmate
riaal te melden dat Andropov
leidt aan een langzaam voort
schrijdende degeneratie van de
bloedvaten in zijn hersenen. Een
kwaal die al een beroerte in zijn
rechterhersenhelft tot gevolg zou
hebben gehad en het voortdu
rend trillen van zijn linkerhand
moet verklaren.
Andropovs portret werd maandag
echter veelvuldig in de parade
meegevoerd en minister van de
fensie Oestinov sprak niets an
ders dan lof en dat zijn de gebrui
kelijke signalen dat afwezigheid
niet met afbrokkelend leider
schap in verband mag worden
gebracht.
Dat had heel goed anders kunnen
zijn. In officiële publikaties mag
worden benadrukt dat Andropov
gezien moet worden als een
waardig beheerder van Lenins
erfgoed en een voortzetter van de
traditionele partijlijnen, dat
neemt niet weg dat Brezjnjev nu
al een vergeten man is en dat
Andropovs binnenlandse koers
is ingegeven door een openlijk
beleden afkeer van de onder zijn
voorganger onmiskenbaar inge
treden verloedèring.
Nog geen veertien dagen na zijn
benoeming gaf Andropov in een
rede tijdens een vergadering van
het Centraal Comité een uiteen
zetting van wat hem voor ogen
stond. De voedselvoorziening
verloopt slecht, mensen zijn lui
en hebben te weinig verantwoor
delijkheidszin, er wordt ondoel
matig gewerkt, er is onnodig cen
tralisme en te veel bureaucratie,
aldus zijn schets van de tekort
komingen, die hij zei te willen
bestrijden door ondernemingen
meer onafhankelijk te laten ope
reren, controle op verzuim op te
voeren en loon naar prestatie
mogelijk te maken door luie
baantjesjagers in rang te vermin
deren en boetes te zetten op on
geoorloofde afwezigheid.
Pragmatische aanpak»
Zijn "no-nonsense" rede viel op
door zijn korte duur, heldere
toonzetting en het ontbreken van
eindeloze ideologische verhan
delingen. Zijn reputatie van een
charismatische pragmaticus met
theoretische bagage was geves
tigd. Het zijn die kwaliteiten die
Andropov tot de hoogste rangen
in de partij deden doordringen
en die hem uiteindelijk het lei
derschap opleverden.
Begonnen als leider van de Kom
somol, de jeugdbeweging van de
communistische partij en in de
oorlog actief in het verzet, werd
hij in 1951 door "Moskou" ont
dekt en uitverkoren een oplei
ding voor hoge regeringsfunctio
narissen te gaan volgen. Hij is de
zoon van een spoorwegarbeider,
werkte als telegrafist, filmopera
teur en als bootsman op de Wol-
ga. Op zijn 22e ging Andropov
naar de universiteit, maar maak
te zijn studie (onbekend is wel
ke) door het uitbreken van de
oorlog niet af.
In 1953 kreeg hij een topfunctie op
het ministerie, dat zich vooral be
zighield met Polen en Tsjecho-
slowakije, maar kort daarna al
kwam zijn benoeming tot zaak
gelastigde van de Russische am
bassade in Boedapest en eveens
kort daarop zijn aanstelling tot
ambassadeur in Hongarije.
In die tijd legde Andropov, de basis
voor zijn latere carrière. In Hon
garije tartte de regering Nagy de
Russische leiders met een libera
lisering van het systeem, hetgeen
uiteindelijk leidde tot de inval
van '56.
Michael Soeslov, tot zijn dood vo
rig jaar de tweede man in de
Sowjet-Unie, kwam aan de voor
avond van de invasie naar Boe
dapest en logeerde lange fijd in
de ambassade. Het staat vast dat
Soeslov de architect van het Rus-
siche optreden is geweest. On
duidelijk is de rol van Andropov
zelf. Veel diplomaten en verslag
gevers uit die Hongaarse jaren
hebben nadien herinnerd aan de
vriendschappelijke banden tus
sen Andropov en de zittende re
gering Nagy. Andropov zou een
bewonderaar van de economi
sche hervormingen zijn geweest
en de premier tot op het laatste
moment hebben verzekerd dat
een ingrijpen uitgesloten was.
Andere bronnen meldden dat
het juist Andropov is geweest die
Janos Kadar wist over te halen
zijn vriend Nagy te laten vallen
en een meer Moskou-gezinde re
gering te vormen. Hetgeen later
door Ton van Brussel
gebeurde. Interessant is in dit
verband dat Hongarije in de ja
ren zestig onder Kadar wederom
een poging tot liberalisering on
dernam. Andropov was toen al
weg uit Boedapest, maar moet
vanuit zijn toenmalige functie
van partijsecretaris, belast met
contacten met andere regerende
communistische partijen, nauw
bij de nieuwe koers betrokken
zijn geweest.
Soeslovs steun»™"—
Sinds de dood van Stalin in 1953
gold Soeslov als de ideoloog van
het Kremlin, een man die zelf
geen partijleider wilde worden,
maar onzichtbaar regeerde. Hij
zou de aanstichter zijn geweest
van het gedwongen vertrek van
Chroesjtsjov en de benoeming
van Brezjnjev in wie hij een meer
getrouw volger van de leer ver
moedde. In Boedapest zou Soes
lov gefascineerd zijn geraakt
door Andropovs intelligentie en
crisisbeheersing. Zeker is dat
zonder Soeslovs goedvinden,
Andropov nimmer zijn baan bij
het partijsecretariaat zou hebben
gekregen. Zeker is ook dat And
ropov destijds al een voorstander
was van een minder centralisti
sche aanpak van de economie.
Soeslov overleed in januari vorig
jaar en een paar maanden later
werd Andropov benoemd tot lid
van het partij secretariaat, nadat
hij al eerder in het Centrale Co
mité en het Politbureau functio
neerde. Een combinatie van deze
functies maakte hem tot een van
de kanshebbers voor de opvol
ging van Brezjnjev. Zijn kansen
verbeterden nog toen hij kort
daarop zijn leiderschap over de
geheime dienst, de KGB neerleg
de.
Andropov leidde die dienst sinds
1967 en voerde' een volledige
reorganisatie uit. De KGB gold
voordien als synoniem voor
moord en doodslag, een staat in
de staat, verantwoordelijk voor
vriendjespolitiek en corruptie en
een toonbeeld van willekeur en
arrogantie. Onder Andropov
werd de bezem er flink doorheen
gehaald en verminderde het ne
gatieve beeld. Maar een combi
natie van het leiderschap daar en
functies in de hoogste bestuur
sorganen werd toch niet als wen
selijk ervaren, om de schijn van
belangenverstrengeling te ver
mijden.
Voor Andropovs eigen ambities
was de KGB ook niet langer no
dig. Zijn lange ervaring daar
moet hem een enorme voor
sprong hebben gegeven op zijn
collega's in het partijsecretariaat
en Politbureau. Want ondanks
alle veranderingen is het beeld
blijven bestaan van een KGB die
alles van iedereen weet en ook
zeer goed op de hoogte is van wat
er op straat leeft.
Tsj ernenko
Als belangrijkste rivaal voor het
leiderschap is altijd Konstantin
Tsjernenko afgeschilderd. Hij is
inmiddels 71 jaar oud, gold als
een protégé van Brezjnejv en
werd lange tijd als diens favorie
te opvolger genoemd. Maar dat
was nog voordat Andropov zijn
banen vergaarde en de intellec
tuele leemte in de partijtop, na
de dood van Soeslov, naar later
bleek moeiteloos wist op te vul
len. Hoewel Tsjernenko Andro
povs benoeming tot partijleider
bekendmaakte en uitvoerig de
loftrompet over hem stak, zijn er
nog steeds aanwijzingen dat
Tsjernenko een nieuwe koers af
wijst. Zijn redevoeringen zijn op
merkelijk anders van toon dan
die van Andropov.
Zo kondigde Tsjernenko deze zo
mer een aanmerkelijk strenger
cultuurbeleid aan. Juist het te
gendeel lag in de lijn der ver
wachting. Over het privé-leven
van Russische leiders is meestal
buiten de sfeer van anekdotes
niet veel bekend, maar voor And
ropov geldt dat minder, omdat
hij in zijn Hongaarse jaren con
tacten met westerse diplomaten
en verslaggevers niet uit de weg
ging.
De auteur van de onlangs versche
nen biografie "The Andropov Fi
le" (Sidgwick en Jackson, Lon
den), de Ruslandkenner Martin
Ebon, gaat in zijn boek uitvoerig
in op de voorkeuren van Andro
pov. die hij een absoluut werk
paard noemt. Hij beschrijft een
man met een verfijnde smaak,
een groot fan van zowel Glenn
Miller als Miles Davis, een lief
hebber van opera, literatuur en
moderne schilders en een kenner
van Franse wijnen. Brie is zijn
lievelingshapje en op recepties
drinkt hij nooit wodka maar stee
vast Johnnie Walker.
Opmerkelijk is ook Andropovs
kennis van de Verenigde Staten,
een land dat hij nooit bezocht,
maar dat hij al van jongsaf volgt.
Hij is als enig lid van het Politbu
reau het Engels machtig, leest de
Amerikaanse pers en beluistert
de Engelstalige radiozenders.
Van hem werd ten minste een
herstel verwacht van de culture
le vrijheden die met Chroesjtsjov
ten grave werden gedragen.
Degradaties
Op andere terreinen is de hand van
Andropov opvallend duidelijker
aanwezig. Het partijblad Prawda
bevatte nog geen maand na de
benoeming van Andropov een
duidelijke waarschuwing: "Het
is dienstig erop te wijzen dat lo
kale partijcomités en partijcellen
niet voldoende verantwoorde
lijkheidsbesef aan de dag leggen
bij hun keuze van de kandidaten
voor deze of gene post. Op die
manier worden nog altijd som
mige functionarissen die niet te
gen hun taak zijn opgewassen,
die hun positie misbruiken of
niet willen luisteren naar de me
ning van hun medewerkers van
post naar post gesleept". Het be
richt luidde een reeks overplaat
singen en degradaties in tot het
niveau van partijfunctionarissen,
die in sommige gevallen geheel
uit het gezichtsveld verdwenen.
Veel ex-KGB-medewerkers en
andere Andropov-getrouwen
verwierven belangrijke posities.
Tijdens de bijeenkomst van het
Centrale Comité afgelopen zo
mer, werkte Andropov zijn visie
op vernieuwing van het econo
misch beleid verder uit. In een
andermaal korte en heldere toe
spraak noemde hij zeven punten,
die vermoedelijk de basis gaan
vormen van het nieuwe partij
programma, waaraan op het
ogenblik wordt gewerkt.
- automatisering van bedrijven,
verhoogde inzet van robots en
computers. Vermindering van
arbeidsplaatsen. Van fabrieken
die daartoe overgaan wordt een
tijdelijke vermindering van pro-
duktie geaccepteerd.
- Meer discipline. Loon naar pres
tatie.
- Meer aandacht voor kwaliteit,
desnoods ten koste van de om
vang van de produktie.
- Verbreding van de sector dienst
verlening. meer aandacht voor
de vraag van de burgers op het
gebied van huisvesting, cultuur
en vrijetijdsbesteding.
- Hervorming van ministeries en
verbetering van het manage
ment.
- Meer aandacht voor industriële
innovatie.
In zijn rede kondigde hij een nieu
we wet op de arbiedsverhoudin-
gen af, die personeel van land
bouwbedrijven en fabrieken
meer invloed geeft op het mana
gement.
Tekortkomingen
Met dit pakket van maatregelen
speelt Andropov nadrukkelijk in
op tekortkomingen in de econo
mie, zowel het gevolg van de
sinds de groei in de jaren zestig
toegenomen grootschaligheid,
als veroorzaakt door de stagnatie
sinds het midden van de jaren ze
ventig.
Of het er allemaal van komt is een
moeilijk te beantwoorden vraag,
maar dat een nieuwe leider zo
kort na zijn aantreden al in de po
sitie is om ingrijpende verande
ringen als deze alleen al voor te
stellen, is hoogst opmerkelijk'.
Geen Sowjet-leider die de bevol
king beterschap belooft met een
beroep op de kracht van de ideo
logie, maar een man die grenzen
verlegt en bereid lijkt het kwaad
in de buurt van de wortel aan te
pakken.
Het is vooral de campagne tegen
de luiheid, die tot dusver een
stempel op het dagelijks leven
heeft gedrukt en een einde poogt
te maken aan het onuitroeibare
beeld van lanterfantende Rus
sen. Nieuw zijn de controles op
de werkplek van zowel arbeiders
als partijfunctionarissen. Op
straat is het rustiger, badhuizen
zijn overdag opvallend minder
druk beklant en het beroemde
warenhuis Gum heeft een verrui
ming van de sluitingstijden door
gevoerd, omdat het boodschap
pen doen onder werktijd door
Andropovs campagne onder
zware druk is komen te staan.
Geen rivaliteit
Centrale vraag is natuurlijk hoe
groot de speelruimte van Andro
pov is om zijn economische her
vormingen echt van de grond te
krijgen. Voor een serieuze,
voortslepende rivaliteit in het
Kremlin zijn geen aanwijzingen,
maar dat is niet het enige dat telt.
Andropov mag de laatste maan
den veel aandacht aan "perso
neelsbeleid" hebben geschon
ken, in de hoogste organen valt
niet veel vernieuwing te bespeu
ren. In de opvattingen van de
partijleider past een verjonging,
maar prominente intellectuelen
als Geidar Afijev en Mikhail Gor-
batsjov zijn nog niet tot wezenlij
ke posten doorgedrongen.
Toetssteen moet het partijcongres
worden dat over ruim twee jaar
het nieuwe partijprogramma
vaststelt en ook een nieuw Cen
traal Comité kan benoemen. Dan
zal de buitenwereld meer weten
over de echte macht die Andro
pov heeft verworven. De aanhou
dende geruchten over zijn ge
zondheid, maken dat de be
schouwers zich tot dat moment
vooral zullen bezighouden met
de klemmende vraag: haalt And
ropov 1986?
