c
ABP scheurde kreukvrij
pak aan het klatergoud
Spanning rond bedrijfscijfers
Economie
Extra
Pensioenfondsen
en de miljarden
Geldmarkten
Beursweek
ZATERDAG 6 AUGUSTUS 1983
Extra
HEERLEN - De verlokkingen van het grote geld? Pure egotripperij van hoofddirecteur dr.
Jan Willem van der Dussen en diens rechterhand, beleggingsdirecteur mr. drs. A.J.M.
Masson? Is het domweg onvoldoende deskundigheid op het gebied van de handel in
commercieel onroerend goed, die leidde tot onverantwoorde aankopen en chantage?
Zolang elk min of meer officieel rapport zorgvuldig bewaakt in de kluis van minister
Rietkerk (binnenlandse zaken) blijft liggen, is het gissen naar de achtergronden en zoe
ken naar de feiten. Want zeker is dat het Algemeen Burgerlijk Pensioenfonds zijn blazoen
van misschien saai maar dan ook degelijk beheerder van de ambtelijk pensioengeld
danig heeft geschonden.
Zodanig zelfs, dat Rietkerk en zijn collega van financiën Ruding een nader onderzoek naar
de bedrijfsvoering van het ABP noodzakelijk achten. De bijzondere aandacht gaat uit de
beleggingspolitiek in onroerend goed, die de laatste jaren opmerkelijk van richting is
veranderd: van (huur)woningen naar zakenpanden, kantoren en winkelcentra. Ook justi
tie is inmiddels ingeschakeld, nu om de snelle, riskante transacties in die wereld van
klatergoud steeds meer de mistige lucht hangt van chantage en steekpenningen.
Juni 1982, Appingedam. Het
ABP viert een feestje in een
van zijn nieuwste aanwinsten:
het geheel gemoderniseerde en
tot hotel omgetoverde land
goed Ekestein, ooit bezit
de wat stijve Groninger landa
del. De top van het grootste
pensioenfonds van Nederland
is speciaal overgekomen uit
Heerlen om twee dagen lang
op waarlijk Bourgondische
wijze de heropening te vieren.
Wat de meeste feestgangers
echter ontging, was dat APB-
directeur Van der Dussen uit
gerekend tijdens dat goed be
sprenkeld uitje naar Gronin
gen in aanvaring kwam met re
gionale politici over het 'nieu
we' beleggingsbeleid.
Op een rondreisje langs het an
ders zo rustige Bedum kreeg
Van der Dussen het aan de
stok met de Groningse gede
puteerde voor ruimtelijke or
dening, Roel Vos (PvdA). Vos
daagde de ABP-directeur recht
voor zijn raap uit om bij beleg
gingen in de woningbouw toch
vooral de kleinschalige bouw
projecten in dorpen niet te ver
geten. Maar Van der Dussen
wees het idee hautain van de
hand. "Voor het ABP is het on
mogelijk kleine complexen te
bouwen; u zult een ander pen
sioenfonds moeten zoeken",
aldus de hoofddirecteur.
Het was een kort maar krachtig
voorschot, bleek later, op wat
het ABP een klein jaar later be
kend zou maken, namelijk dat
het zich geheel uit de woning
bouw zal terugtrekken. Als of
ficieel argument daarvoor
voert het pensioenfonds op,
dat de nieuwe model-woon-
ruimteverordening (overeen
gekomen tussen rijk en ge
meenten) een gemeente het
recht toekent eigenmachtig te
bepalen wie binnen haar gren
zen mag wonen, ook al gaat het
om huizen van een institutio
neel belegger als bijvoorbeeld
het ABP.
Glamour en glitter
De gewraakte verordening lijkt
niet meer dan een mooi excuus
voor het verwisselen van de rii-
tjeswoningenmarkt voor de
glamour en glitter van de za
kenpanden. Niet dat dit ex
cuus per se nodig was: beleg
gen in onroerend goed is ner
gens verboden en het ABP
deed het dan ook al geruime
tijd. Maar het ABP wordt, door
de politiek nu eenmaal op so
ciale verantwoordelijkheden
gedrukt en tegen dat licht is de
interesse voor kantoorpanden
en dure winkelcentra wel erg
opvallend toegenomen in de
laatste paar jaar. Het jaarver
slag van 1981, dat al vraagte
kens plaats bij het "in de zelfde
mate of dezelfde vorm beleg
gen in goedkope premiehuur
woningen", meldt een vervier
voudiging van de commerciële
transacties ten opzichte van
1980.
Tot de aanwinsten horen: een
kantorencomplex aan het Wee
na in Rotterdam, Hoog Catha-
rijne in Utrecht, winkelcentra
in Gorkum, Rijswijk, Arnhem,
Heerlen en Oegstgeest, wel
licht Babyion bij het Haagse
Centraal Station, het in aan
bouw zijnde Wereldhandels
centrum in Amsterdam en het
genoemde landgoed Ekenstein
bij Appingedam.
Een vraag is natuurlijk of de tij
den wel meezitten als het gaat
om de verhuurbaarheid en ex
ploitatie van opgemelde zaken-
panden. Er is zeker twijfel over
gebrek aan deskundigheid en
over de controle door de (wel
licht ook onvoldoende inge
lichte?) Centrale Beleggings-
raad. Grote vraagtekens ook
bij het voortdurend zakendoen
met dezelfde makelaar, drs.
Cor van Zadelhoff. Volgens in
formatie die aan Kamerleden
is toegespeeld trad hij niet al
leen optrad als taxateur, maar
Babyion in Den Haag. Straks ook in ABP-handen?
ook als onderhandelaar van
het ABP. Bij de transactie met
Hoog Catherijne zou hem dat
de vorstelijke commissie van
zeven miljoen gulden (een pro
cent) hebben opgeleverd.
Kat in de zak
Factoren, die het ABP de kwade
reuk van duistere zaken geven
en die op zijn minst aanleiding
geven voor de veronderstel
ling, dat het ABP zich in een
aantal gevallen zeker een kat in
de zak moet hebben gekocht.
Die indruk wordt zeer ver
sterkt doordat in een aantal ge
vallen het nieuwe bezit soms
diezelfde dag voor miljoenen
minder door de vorige eige
naar was gekocht waarbij som
mige namen te regelmatig
weerkeren om van toeval te
kunnen spreken. Het Weena-
complex in Rotterdam bijvoor
beeld ging op een dag twee
maal over in andere handen,
waarbij het ABP als laatste ko
per vijf miljoen meer neertelde
dan de eerste.
Op kleinere schaal was er een
soortgelijke transactie in
Oegstgeest, waar het ABP in
januari van dit jaar de nieuw
ste vleugel van winkelcentrum
Lange Voort voor 6 miljoen
695.000 gulden overnam van de
handelaar in onroerend goed
Meijer. Meijer had het diezelf
de dag voor 120.000 gulden
minder gekocht. Een sleutelfi
guur, deze Meijer, die bij meer
twijfelachtige aankopen van
het ABP betrokken was. Voeg
daarbij naar chantage riekende
brief van deze in Londen ge
vestigde zakenman, vooraf
gaand aan deze transacties en
gericht aan ABP-beleggingsdi-
recteur Masson, en het is dui
delijk dat er iets ernstig scheef
zit bij het ABP.
Frustraties
In de schijnwerper staan vooral
Masson en ABP-hoofddirec-
teur Van der Dussen, die hem
vorig jaar op de afdeling beleg
gingen geparachuteerde. Zij
regelen, zo heet het, hun zaak
jes het liefst zelf, treden graag
in de openbaarheid en hebben
de post onkosten fors uitge
breid voor feestjes zoals des
tijds in Appingedam. Gekwali
ficeerd personeel in de lagere
echelons schijnt er stelselma
tig niet meer aan te pas te ko
men. Juist dat heeft tot zodani
ge frustraties geleid, dat een
aantal bezorgde ABP'ers be
sloten Tweede Kamerleden in
te lichten. Het leidde tot de 35
Kamervragen, waarmee Kom
brink (pvdA), Beckers (PPR),
Brouwer (CPN) en Willems
(PSP) de zaak eind juni aan de
oppervlakte brachten.
door
Egbert Zeilema
en Wim Fortuyn
Maar in hoeverre is de toezicht
houdende overheid zelf iets te
verwijten? Van der Dussen
werd drie jaar geleden tenslot
te, zonder ruggespraak met en
tot ongenoegen van de vroege
re directeur, door binnenland
se zaken overgeplant van de
dienst Rijksbegroting naar het
ABP. De staat heeft een forse
stem in de stichting ABP. Bo
vendien is er controle via een
wet, de Beleggingswet, die het
ABP voorschriften geeft die
verplichten tot een solide be
leggingsbeleid. Dat is niet voor
niets zo geregeld, want het gaat
hier per slot van rekening wel
om de toekomstige oudedags
voorziening van meer dan een
miljoen ambtenaren en trend
volgers.
De recente transacties in zaken-
panden zijn evenwel meer dan
door soliditeit ingegeven door
speculatie, waarbij winst van
de ene op de andere dag in ver
lies kan verkeren. Is er dan
geen controle op de beleg
gingsactiviteiten van Neder
lands grootste pensioenfonds?
De Centrale Beleggingsraad
immers, in het leven geroepen
om de beleggingen te toetsen
van onder meer de sociale
fondsen, de gelden van de
Rijksspostspaarbank en ook
die van het ambtenarenpen-
sioenfonds, hoort elke beleg
gingsdaad van de directie
vooraf goed te keuren.
Maar er gaan natuurlijk nogal
wat zaken over de tafel en dan
beslaan de commerciële activi
teiten van het ABP nog steeds,
ondanks de grote aankopen
van de laatste jaren, een
slechts gering percentage van
het belegd vermogen (in totaal
100 miljard). Het gaat hier, in
de totaliteit van het fonds be
zien, meer om een een neven
activiteit op een terrein waar
bij het vaak aankomt op snel
beslissen.
Vandaar, dat de constructie is
bedacht dat niet altijd de vol
tallige Beleggingsraad, maar
een zogeheten kleine commis
sie (drie leden) die taak over
neemt. Dat werkt vlotter. Vol
gens de vier de Kamerleden
heeft de ABP-directie echter
wel wat vaak van deze ont
snappingsclausule gebruik ge
maakt. Waarbij Kombrink op
merkt, dat de kleine commis
sie mogelijk ook niet altijd
even adequaat door de ABP-
eindtop is geïnformeerd.
Doofpot
Het maakt allemaal een ding dui
delijk: het is hoog tijd voor
meer officiële klaarheid nu
steeds meer kwalijke dampen
ontsnappen uit de beerput, die
minister Rietkerk zo angstval
lig gesloten tracht te houden.
Dat laatste hoeft trouwens
geen kwestie van doofpot-poli
tiek te zijn. Daarvoor gaat het
om te grote belangen. Belang
rijke reden voor Rietkerks
zwijgzaamheid is, dat er tot
dusver niet meer dan een infor
meel onderzoek is verricht
door Lelystads burgemeester
en lid van de Centrale Beleg
gingsraad drs. H. Gruyters, de
vroegere minister van volks
huisvesting. En daarin worden
nogal wat namen genoemd.
Maar juist naarmate meer namen
en beschuldigingen opdoemen
in het geruchtencircuit, is die
vertrouwelijkheid minder te
verantwoorden. Op z'n minst
al die pensioengerechtigden en
premiebetalers hebben recht
op opheldering.
"We worden een beetje te groot
voor Nederland", zei direk-
teur Boertien van het pen
sioenfonds PGGM, waar
400.000 mensen uit de ge
zondheidszorg bij zijn aange
sloten, onlangs als verklaring
voor het feit dat hij wel 500
miljoen gulden wilde betalen
om het beleggingsfonds We-
reldhave over te nemen. We-
reldhave bezit veel onroe
rend goed in de Verenigde
Staten en PGGM is net als de
andere pensioenfondsen con
stant op zoek naar nieuwe
mogelijkheden om geld te be
leggen. Vandaar dat men om
de concurrentie op de Neder
landse markt te ontlopen nu
via Wereldhave aan de ande
re kant van de oceaan wil kij
ken.
Op zoek
Het PGGM moet jaarlijks ca. 3
miljard gulden opnieuw be
leggen en er zijn meer dan
honderd andere pensioen
fondsen die eveneens op
zoek zijn naar beleggingsmo
gelijkheden. Al die pensioen
fondsen krijgen steeds meer
geld tot hun beschikking.
Dat komt aan de ene kant
omdat het aantal werklozen
stijgt. Iedere werknemer die
voortijdig stopt met werken
heeft wel premies betaald,
maar meestal nog niet zijn
volledige pensioenrechten
opgebouwd, die gebaseerd
zijn op zijn laatst verdiende
dat ze leent dit jaar 15 miljard
gulden aan rente en bijna
drie kwart van dit bedrag
komt dus weer bij diezelfde
institutionele beleggers te
recht, die dat volgend jaar
weer aan de overheid kunnen
lenen. Dan weer rente ont
vangen etc.
Nu is het financieringstekort
van de overheid en de rente
die daarop moet worden be
taald een heet politiek hangij
zer. De regering zegt dat de
rente op de schulden steeds
toeneemt en binnen enkele
jaren de grootste uitgaven
post van de overheid zal vor
men. Die bedragen zijn niet
meer op te brengen dus moet
er op de andere uitgaven wor
den bezuinigd, zo is de filoso
fie.
Niet weggegooid
De redenering lijkt te kloppen,
maar vergeten wordt dat die
rente-uitgaven van de over
heid, weer inkomsten zijn
voor een andere partij, name
lijk de pensioenfondsen. Pro
fessor De Galan, lid van de
Sociaal Economische Raad,
signaleerde dit afgelopen
week nog maar eens in het
economenblad ESB, nu de
vakantieperiode door de re
gering wordt gebruikt om
nieuwe posten te zoeken,
waarop bezuinigd kan wor
den. Hij wees erop dat al dat
geld niet wordt weggegooid,
maar keurig in de economie
door
Paul Frentrop
salaris. Eerder stoppen met
werken betekent ook dat het
laatstverdiende salaris lager
zal liggen dan verwacht, dus
lagere uitgaven voor de pen
sioenfondsen.
Terwijl hun uitgaven dus terug
lopen stijgen de inkomsten
van de pensioenfondsen de
afgelopen jaren op een ver
schrikkelijke manier, zelfs zo
sterk dat ze de premies vrij
wel constant kunnen verla
gen. Want dat wordt meer
dan goed gemaakt doordat ze
ongekend hoge rentewinsten
boeken op hun belegd ver
mogen. Het PGGM bijvoor
beeld kreeg in 1979 aan pre
mies 1,4 miljard binnen en
de beleggingen brachten
toen 0,5 mrd op. Vorig jaar
ontving het fonds aan pre
mies 1,7 miljard, maar de
beleggingsopbrengsten wa
ren meer dan verdubbeld tot
1,1 mrd. En al die inkom
sten worden weer opnieuw
belegd. De pensioenfondsen
lijken met al dat geld haast
geen raad te weten. Er hoeft
maar iets groots te koop te
zijn - Hoog Catharijne in
Utrecht, Babylon in Den
Haag of zelfs de hele West-
land-Utrecht Hypotheek
bank en de pensioenfond
sen staan te dringen om het
te kopen.
Zijstapjes
Toch blijven al die spectaculai
re aankopen maar kleine zij
stapjes. Al jarenlang beleg
gen de pensioenfondsen hun
gelden voornamelijk op één
plek. Ze lenen het uit aan de
overheid. Die heeft dit jaar
een tekort van bijna 35 mil
jard te dekken en de pen
sioenfondsen zijn graag be
reid dat gat te vullen.
Zo is er een keurige kringloop
- in de economie ontstaan. Om
haar tekorten te dekken heeft
de overheid ongeveer 70%
van al het geld dat in Neder
land gespaard wordt nodig
en 70% van al het geld dat in
Nederland wordt gespaard is
verzameld bij de institutione
le beleggers; de pensioen
fondsen en de levensverzeke
ringsmaatschappijen. De
overheid betaalt op het geld
blijft ondergebracht bij de
pensioenfondsen. Er is dus
geen echte reden voor pa
niek.
Wanneer de economie weer
aantrekt kan dat geld weer
gebruikt worden voor inves
teringsmogelijkheden die
zich dan aandienen. Eigenlijk
fungeren de pensioenfond
sen economisch gezien als
een soort reservoir voor geld
om de moeilijke tijden door
te komen.
Alleen moet er dan wel voor
worden gezorgd dat er geen
lek in dat reservoir ontstaat.
De gelden moeten niet naar
het buitenland wegvloeien.
Nederland is al jarenlang de
grootste investeerder in de
Verenigde Staten en ook het
PGGM lijkt nu in die richting
te denken. Maar pensioen
fondsen kunnen niet te groot
voor Nederland worden. Zij
vormen onze nationale spaar
pot. En die pot moet weer
aangebroken gaan worden
als de economische omstan
digheden dat toelaten. Uit
eindelijk hebben ook de pen
sioenfondsen er baat bij dat
er straks weer voldoende
werkenden zijn om die pre
mies te betalen, die de pen
sioenen moeten bekostigen.
De hoge beleggingsinkom
sten van de pensioenfondsen
moeten maar een tijdelijk fe
nomeen blijven. Uiteindelijk
moeten die gelden ook er
gens worden verdiend.
Door de enorme bedragen die
ze beheren vormen de pen
sioenfondsen een belangrijke
schakel in het economisch
gebeuren. Zeker bij discussie
over het financieringstekort
van de overheid mag hun rol
dan ook niet vergeten wor
den. Wanneer wordt bedacht
dat van de totale overheids
schuld van ruim 120 miljard
al bijna 40% alleen bij het
ABP is geleend, moet dat
toch een zekere geruststel
ling bieden. Zolang de amb
tenaren nog zo'n groot deel
van de overheidstekorten
kunnen financieren is er nog
geen sprake van een echte
crisis.
door
C. Wagenaar
Wall Street was deze week
voornamelijk een valuta-
beurs en Amsterdam stond in
het teken van de komende
halfjaarcijfers en de daarom
heen liggende spanningen en
verwachtingen. Per saldo
was het voor beide beurzen
een periode van afwachten,
met naar verhouding lage
omzetten. Vooral Wall Street
zette aanvankelijk de zware
baisse van de vorige week
voort en breidde de driedaag
se beursdalingen van die
week uit, waardoor er in vijf
dagen 55 punten van de Dow
Jones-index verloren gingen.
Grote verwarring veroorzaakte
maandag het bericht dat de
gezamenlijke centrale ban
ken van Amerika, West-
Duitsland en Japan zouden
ingrijpen om de aanhouden
de rijzing van de dollar op de
valutamarkten de blokkeren.
In Amsterdam was de waar
de van de Amerikaanse munt
al tot rond drie gulden geste
gen en ook de Westduitse
mark en de yen werden
steeds goedkoper tegenover
de dollar. Na de ingreep
kwam de stijging tot stilstand
en zakte de dollar iets, maar
niet veel. In Amsterdam
hield het op bij 2,97 gulden.
Aangezien de manipulaties
voor Amerika neerkomen op
het opkopen van buitenland
se valuta, waardoor vele hon
derden miljoenen dollars in
de geldmarkt terecht zouden
kunnen komen, zou dit de
geldgroei extra kunnen be-
vorderen. Topman Volcker
van de 'Fed', de gezamenlijke
Amerikaanse centrale ban
ken, verklaarde echter door
middel van open-marktope-
raties het nadelig effect hier
van te zullen neutraliseren.
Na deze verklaring veerde
Wall Street wat op en boekte
na vijf dagen van baisse een
tijdelijk herstel.
Voor Amsterdam was die steun
hoogst welkom. Ook al heeft
onze beurs zich tijdens het af
glijden van haar Amerikaan
se zuster bijzonder goed ge
houden. Winstnemingen wer
den voortdurend door vooral
weer buitenlandse kopers op
gevangen, terwijl voor het
gros van de lokale markt het
aanbod gering bleef. Steeds
duidelijker wordt nu de span
ning voelbaar voor de vanaf
volgende week bekend te
maken bedrijfsresultaten en
halfjaarcijfers .Tot welke ver
rassingen dit al bij voorbaat
kan leiden leerde deze week
de koersrijzing van Akzo.
Nauwelijks was bekend dat
op 15 augustus a.s. dit con
cern de resultaten over de
eerste helft van 1983 bekend
zou maken of liefhebbers
meldden zich al voor de aan
delen. Vooral uit het buiten
land kwamen gegadigden in
drommen opzetten in de ver
wachting dat Akzo het bij
zonder goed moet hebben ge
daan. Deze verwachting werd
gesteund door al bekend zijn
de berichten van Heineken.
VNU en de KNP dat de eer
ste helft van 1983 aanzienlijk
beter is geweest dan men had
durven dromen. Akzo liep
hierdoor op van 72 gulden tot
75 gulden. Na een flauw be
gin begon de rest van de
beurs zich dinsdag te herstel
len en donderdag kwamen
vrijwel alle beursgroepen bo
ven het slot van de vorige
week uit. Ook op de obliga-
tiemarkt trad een herstel op
na eveneens enige druk van
wege de operaties rond de
dollar.
Het meest geprononceerd ge
droeg zich echter weer Else-
vier-NDU met een koersstij
ging van 378 gulden tot circa
400 gulden. Voor Amev en
Heineken stelde de koersstij
ging zich op vijf gulden. An
dere topfondsen konden eer
der opgelopen verliezen weg
werken. Maar het week-avan-
ce bleef beperkt of ging toch
weer verloren. Dat was onder
meer het geval met Konink
lijke Petroleum, Unilever,
Ahold en Nationale Neder
landen. Een aantal aandelen
van de lokale markt begon
flink vooruit te lopen op te
verwachten gunstig, of in elk
geval meevallend bedrijfs
nieuws. Zo trokken Verenig
de Machinefabrieken Stork
en Meneba vijf tot tien gul
den aan. Ook KNP liep nog
een drietal guldens door.
Daarentegen moesten Nutri
cia en Smit Internationale
rond vijf gulden afstaan.
