Is de ambtenaar onkreukbaar?
Verband tussen AIDS en
hepatitis-B lijkt fabeltje
"Elke liter minder
brandstofverbruik
is meegenomen
Leidse jurist gaat overheidscorruptie onderzoeken
ATERDAG 23 JULI 1983
Extra
door Bert Paauw
3e Nederlandse ambtenaar is
een onkreukbare en integere
overheidsdienaar. Dat beeld
heeft decennia lang bestaan
en wordt in sommige kringen
nog altijd gekoesterd. Be
richten en publicaties over
corruptie bij de overheid - de
afgelopen jaren geleidelijk in
aantal toenemend - hebben
echter danig afbreuk gedaan
aan de Vlekkeloze reputatie'
van het nationale ambtena
renapparaat.
Dr. B.J.S. Hoetjes, wetenschappe
lijk hoofdmedewerker van de ju
ridische faculteit in Leiden, deed
in de jaren zeventig een onder
zoek naar overheidscorruptie in
ontwikkelingslanden en met na
me in India. In de naaste toe
komst wil hij ook gaan inventari
seren hoe de zaken er in Neder
land in dat opzicht bij staan.
deHoetjes^'Zonder dat ik over harde
ch cijfers beschik denk ik dat in Ne-
de derland in vergelijking met het
10. buitenland weinig corruptie
dt voorkomt. Het aantal strafzaken
;n per jaar op dit gebied is een
se handjevol. Maar ik heb wel het
,r_ vermoeden dat de kansen op cor-
fj. ruptie in Nederland toenemen".
^Recessie
Hoefjes wijst daarbij in de eerste
plaats op de groei en onoverzich-
5t telijkheid van de overheidsbe-
e. moeienis met de economie. "Er
1. komen steeds meer regels en
j. daardoor ook steeds meer con-
2_ tacten tussen overheid en be-
drijfsleven. De onoverzichtelijk-
heid maakt de greep op ambte-
n naren in hun contacten met
,r cliënten moeilijker. En in het be
rt drijfsleven ziet men op een gege-
s ven moment door de bomen het
bos niet meer. Dan gaan zij een
n informele regeling proberen te
treffen. Als zij maar aan hun ver-
I gunningen komen, daar gaat het
rj om. Informele regelingen heb-
ben snel de neiging ongeoorloof
de vormen aan te nemen".
"Een belangrijke factor die even-
•j eens corruptie in de hand werkt
1 is de economische recessie, die
het steeds minder lonend maakt
om alle regels te volgen. Er is de
j laatste jaren duidelijk een more-
j le klimaatsverandering ontstaan.
De inkomens dalen, mensen
t klampen zich vast aan hun eer
der verworven welvaartsniveau,
men gaat het minder nauw ne-
men met de regels. Denk maar
aan belastingontduiking en
zwart werken".
"De meeste risico's lopen die over-
heidstakken die met vijandige
reacties worden geconfronteerd,
die soms met dwangmiddelen
moeten werken of een akkoord-
regeling moeten treffen met het
publiek. Politie en belasting
dienst zijn daarvan voorbeelden.
Al moet ik hier onmiddellijk aan
toevoegen dat die diensten het in
vergelijking met het buitenland
erg goed doen. Er zijn stevige
drempels ingebouwd, er is inter
ne controle".
Belasting
"Bij de belastingdienst is het direc
te contact tussen ambtenaar en
publiek vrij gering. Dat is een
goede zaak, want bij een direct
contact is snel een gunst ver
leend. Sommige afdelingen bij
de politie zijn in dat opzicht erg
gevoelig, denk maar aan de nar
coticabrigade in Amsterdam.
Maar corruptiekansen zijn er ook
bij het plaatsen van orders, aan
bestedingen, het verlenen van
bouwvergunningen".
"Op lokaal niveau zijn de risico's
groter dan op rijksniveau. In een
gemeente bestaan er veel direc
ter banden en contacten vanuit
het ambtenarencorps met fami
lie en kennissen. Een ambtenaar
heeft bijvoorbeeld een broer die
aannemer is enzovoort".
De extra kortingen die de regering
van plan is toe te passen op de
ambtenarensalarissen schat
Hoetjes in als een actueel en bij
komend gevaar voor corruptie.
"Zyn die kortingen op de salaris
sen groter dan elders in de maat
schappij, zodat een gevoel van
achteruitstelling ontstaat, dan
kan dat de loyaliteit ondermij
nen. En als daarnaast ook nog
eens de pensioenen worden aan
getast, de positie op latere leef
tijd, dan wordt de kans dat men
gaat openstaan voor gunsten al
leen maar groter".
Vooralsnog is Hoetjes ervan over-
tuigd dat de corruptie in Neder
land in het niet valt bij de situatie
in India en andere ontwikke
lingslanden. Zijn destijds gedane
onderzoek bracht aan het licht
dat in dergelijke landen een uit
stekende voedingsbodem voor
corruptie ontstaat bij:
- een grote ongelijke verdeling van
rijkdom en armoede;
- een politiek stelsel waarbij men
sen met veel geld invloed kun
nen uitoefenen op overheid en
politieke partijen;
- een strikte westerse wetgeving.
India
Hoetjes over dat laatste: "In India
bijvoorbeeld heerst een Britse
wetgeving. Die wetgeving is niet
toegesneden op de politieke cul
tuur, de gewoonten die daar gel
den. In die cultuur worden ge
dragingen geaccepteerd die vol
gens de strikte Britse wetgeving
niet mogen. Het gevolg is dat je
je tegenstander heel gemakkelijk
"Er is de laatste jaren
duidelijk een morele
klimaatsverandering
ontstaan. De inkomens dalen,
mensen klampen zich vast
aan hun eerder verworven
welvaartsniveau, men gaat
het minder nauw nemen met
de regels". Dr. B.J.S. Hoetjes,
wetenschappelijk
hoofdmedewerker van de
juridische faculteit in Leiden,
zet een eerder verricht
onderzoek naar
overheidscorruptie in India
thans voort in Nederland.
Dr. B.J.S. Hoetjes: kansen op cor
ruptie nemen toe onder invloed van
de recessie". (Foto Holvast)
met corruptiebeschuldigingen
kunt zwartmaken. Dankzij de
puriteinse wetgeving kun je je te
genstander onderuit halen".
"Het is min of meer een spel in In
dia. Wanneer een regering van
een deelstaat valt, stelt de vol
gende regering direct een cor
ruptie-onderzoek in. De daarop
volgende regering stopt dat on
derzoek weer en begint een
nieuw onderzoek, enzovoort. Het
is een soort haasje-over. Voor
mijn onderzoek was dat ideaal,
want er was zodoende veel mate
riaal voorhanden".
"Ten voordele van India moet ik
zeggen dat er veel openheid in
dat land is. Er kan over corruptie
worden gepraat en dossiers kun
nen worden ingezien. Dat is in
veel andere ontwikkelingslan
den niet het geval, maar dat wil
niet zeggen dat daar minder cor
ruptie is dan in India".
"In ontwikkelingslanden is het be
langrijk relaties te leggen met de
politiek, toegang te zoeken tot
het overheidsapparaat. De poli
tiek is een middel van bestaan
want de overheid bemoeit zich
werkelijk met alles. Zo'n sys
teem maakt de kans op corruptie
groter. Iets wat je steeds ziet te
rugkeren is zelfverrijking van
ambtenaren en politici, vooral
door manipulaties in de sector
van publieke werken. Een ande
re opvallende zaak is het elkaar
toespelen van banen, tegen alle
geldende regels in. Daar wordt
dan overigens wel een financiële
tegenprestatie voor verlangd".
Verleiding
"Dat ligt in Nederland gelukkig an
ders, hier kun je je een redelijk
bestaan opbouwen zonder dat je
je nadrukkelijk met politiek be
moeit. Toch moeten er ook in Ne
derland heel bewust maatrege
len worden genomen om verlei
dingen tegen te gaan. Er moet
nadrukkelijk worden gekeken
naar de contacten van ambtena
ren en de werkregels die dan ont
staan".
"Kijk, als een ambtenaar geen kop
koffie mag aanbieden of aanpak
ken kan hij niet werken. Bepaal
de attenties horen bij het maat
schappelijk verkeer, maar er
moet een grens worden gesteld.
Ik heb wel eens een ambtenaar
horen zeggen: ik neem wel een
lunch aan maar geen diner. Nou,
dat is misschien vreemd, maar
waar het om gaat is dat ambtena
ren ^onderling een bepaalde
grens vaststellen. Men moet zich
in dat onderlinge overleg afvra
gen: wanneer is er sprake van on
geoorloofd eigenbelang?".
"Zo moeten er werkregels ontstaan
die de overheid moet kennen en
waar zij toezicht op moet hou
den. Men moet ambtenaren in
elk geval niet geheel de vrije
hand geven, want dan ontstaan
er mogelijk corrupte werkregels.
In de opleiding van ambtenaren
zou meer aandacht kunnen wor
den besteed aan situaties waarin
hij of zij komt te verkeren en aan
het ontwikkelen van gedragsco
des".
Doofpot
Hoetjes gaat er van uit dat hij het
bij zijn komende onderzoek over
veel minder materiaal zal be
schikken dan hij in India aantrof.
"In Nederlandse kranten ver
schijnen vaak berichten die zich
duidelijk laten aanzien als cor
ruptie. Ik herinner me publica
ties over fraude bij sociale dien
sten, rond ziekenhuisbouw en
met betrekking tot bouw- en wo
ningtoezicht. Veel van die kwes
ties halen de rechtbank niet,
worden intern afgehandeld en er
is dan kans dat de zaak de doof
pot ingaat".
"Dat maakt mijn onderzoek er niet
gemakkelijker op. Ik kan nauwe
lijks werken aan de hand van be
schikbare dossiers en vonnissen.
Ik ben dan ook niet van plan een
kwantitatief onderzoek te ver
richten, maar een kwalitatief on
derzoek. In de eerste plaats wil ik
aan de hand van beschikbare
dossiers en berichten in de me
dia nagaan welke soort situaties
en welke takken van de overheid
gevoelig zijn voor corruptie".
"In de tweede plaats wil ik onder
zoeken hoe corruptie wordt be
streden, welke maatregelen er in
diverse diensten zijn getroffen.
In de derde plaats wil ik het pro
ces van aangifte, opsporing uit
spitten. Corruptie is immers een
misdrijf waarbij de wederzijdse
partijen vaak geen baat hebben
bij een aangifte".
Lacherig
Hoetjes heeft gemerkt dat er in Ne
derland anno 1983 heel anders te
gen zijn onderzoek wordt aange
keken dan zo'n tien jaar geleden.
"Toen ik in het begin van de ja
ren zeventig met het idee van een
corruptie-onderzoek kwam,
werd daar een beetje lacherig op
gereageerd. Is dat nou wel een
serieus onderwerp voor een we
tenschappelijk onderzoek, werd
me gevraagd. Corruptie in een
ontwikkelingsland vond men
destijds nog wel aannemelijk,
maar voor een land als Neder
land niet".
"Door Watergate en de Lockheed-
affaire zijn er andere ideëen ge
groeid. Ook door publicaties in
de pers is men gaan beseffen dat
corruptie ook in de westerse we
reld voorkomt en zeker niet op
houdt bij de Nederlandse grens.
Dat alles is voor mij een duw in
de rug".
Deze week werd bekend dat onderzoekers vaa TNO en het bedrijf Biogen erin zijn geslaagd een
nieuw effectief vaccin te ontwikkelen ter voorkoming van de ziekte hepatitis-B. Bij hepatitis-B is
sprake van een min of meer ernstige leverontsteking, veroorzaakt door een virus. Het
Amerikaanse vaccin dat tot op heden werd en nog altijd wordt gebruikt is de laatste tijd in
opspraak geraakt. Professor R. van Furth, deskundige op het terrein van infectieziekten, belicht
de stand van zaken rond hepatitis-B tot nu toe.
De vele vraagtekens rond de
nieuwe geheimzinnige aan
doening AIDS - een uitput
tingsziekte waarbij het af-
weerapparaat van het li
chaam niet meer reageert op
het binnendringen van ziek
teverwekkers - heeft de afge
lopen maanden voor heel wat
beroering gezorgd. Onduide
lijkheid over ontstaan en be
strijding van de ziekte, maar
meer nog de risico's van be
smetting, resulteren af en toe
in gissingen die grenzen aan
paniekreacties.
Zo kreeg onlangs het tot nu toe ge
hanteerde (Amerikaanse) vaccin,
dat wordt gebruikt ter voorko
ming van de ziekte hepatitis-B,
het etiket 'verdacht' opgeplakt.
Via dat vaccin zou AIDS (Acqui
red Immuno Deficiency Syndro
me) kunnen worden overge
bracht.
Professor R. van Furth, hoogleraar
inwendigegeneeskunde en in
fectieziekten en als internist ver
bonden aan het Academisch Zie
kenhuis in Leiden, zegt wel be
grip te kunnen opbrengen voor
de weerstand tegen het vaccin.
"Maar die weerstand is louter
een gevoelsmatige zaak en be
slist niet gebaseerd op harde fei
ten".
Besmetting
De geuite verdachtmakingen vin
den hun grond in de constatering
dat AIDS voornamelijk toeslaat
in kringen van homofielen, en
dat terwijl het vaccin tegen hepa
titis-B tot nu toe werd gemaakt
uit het bloedplasma van homo
fielen. Professor Van Furth over
dat laatste: "Het hepatitis virus
komt veel voor bij mensen die in
een hoge frequentie wisselen van
sexuele partner. Bepaalde homo
fielen houden er zo'n levenspa
troon op na. Er treedt dan ge
makkelijk besmetting op.Ook
de hygiëne speelt een belangrij
ke rol".Omdat het pas door on
derzoekers van TNO en het be
drijf Biogen ontdekte vaccin niet
uit besmet bloedplasma wordt
bereid is bovengenoemde ver
dachtmaking niet van toepassing
op het nieuwe middel.
Eenvoudig gezegd komt hepatitis-
B neer op een ontsteking van de
lever, veroorzaakt door een vi
rus. Van Furth:"De functie van
de lever is dan verstoord, de uit
scheiding van de gal via de gal
blaas naar de darmen raakt in de
war, galkleurstoffen komen in
het bloed. Geelzucht met de ken
merkende gele kleur van de pa
tiënt is het gevolg. Ook komen er
allerlei andere stoffen (zoge
naamde enzymen) in het bloed
als gevolg van het ten gronde
gaan van levercellen. Een maat
voor de ernst van de ontsteking
vormt de hoeveelheid van die be
wuste enzymen in het bloed".
Het hepatitis-B-virus is zeer be
smettelijk en kan via bloed,
speeksel of sperma worden over
gebracht. Overigens is bekend
dat veel besmette mensen niet
klinisch ziek zijn of worden. Van
Furth:"Ze merken er weinig van,
al voelen ze zich wat moe en grie
perig. Via reacties in hun bloed
kun je aantonen dat ze wel dege
lijk ziek zijn. Het gevaarlijke van
zo'n situatie is dat ze gemakke
lijk andere mensen kunnen be
smetten".
Vaccinatie
Aan besmette mensen kan een stof
worden toegediend, het zoge
naamde hyperimmuun-gam-
maglobuline, dat uitstel of een
lichter verloop van de ziekte tot
gevolg heeft. Vaccinatie van be
paalde risicogroepen is volgens
Van Furth aan te bevelen. De Ge
zondheidsraad heeft daarover
een rapport opgesteld. Mensen
die gemakkelijk met bloed in
contact komen - personeel bij
transfusiediensten en bij bloed
banken, alsmede bepaalde groe
pen medisch personeel - lopen
bijvoorbeeld extra risico's en
datzelfde geldt uiteraard ook
voor de levenspartners van hepa-
titis-B-patiënten.
Hepatitis-B, niet te verwarren met
hepatitis-A (een virusziekte die
niet via het bloed maar via de
ontlasting wordt overgebracht),
moet met rust genezen. Van
Furth: "Dat wil zeggen, men
hoeft niet plat op bed te gaan lig
gen maar men moet het wel veel
rustiger aandoen. Specifieke ge
neesmiddelen tegen de ziekte
zijn er niet. Er is tegen virusin
fecties in z'n algemeenheid niet
veel te doen. De ziekte overwin
nen via de eigen afweer, dat is de
geneeswijze. Wel moet men zich
bepaalde dingen nadrukkelijk
ontzeggen, bijvoorbeeld het ge
bruik van alcohol. Bij de alco
hol-afbraak speelt de lever een
Dertienhonderd kilometer op één liter diesel is mogeujK, maar ivei on
comfortabel. (Foto PB)
De zuinigheidsmarathons die Shell Nederland in zes jaar
vijfmaal organiseerde zijn voorbij. De belangstelling was
tanende en de kosten rezen de pan uit. Voor de oliegigant was
dit het sein om het voor gezien te houden. Wat zijn we er wijzer
van geworden? En zal rijdend Nederland er op den duur de
vruchten van plukken?
door Jan Westerlaken
Prof. R. van Furth: "Alle op
winding lijkt niet terecht".
(Foto Holvast)
voorname rol. Ik ben op zich niet
tegen het gebruik van alcohol,
maar aan patiënten met hepati
tis-B verbied ik het voor geruime
tijd".
"Meestal herstelt men volledig van
de ziekte, al kan het wel enkelë
maanden duren. De verloren le
vercellen worden weer bijge^
maakt. Soms krijgt de ziekte een
chronisch karakter. Een chroni
sche ontsteking kan leiden tot
een verbindweefseling van de le
ver en dat geeft weer complica
ties bij de bloedsomloop in de
buik. Een allesoverheersend ver
schijnsel is dat men zich ziek en
vooral moe voelt".
Zuivering
Volgens Van Furth is er geen enke
le reden om paniekerig te doen
over hepatitis-B of het Ameri
kaanse vaccin dat besmetting
moet voorkomen. "De ziekle
komt in Nederland betrekkelijk
weinig voor en heeft zelden een
fatale afloop. En wat betreft dat
vaccin: daar worden bij de voor
bereiding zoveel zuiveringspro
cessen toegepast dat alle opwin
ding niet terecht lijkt".
BERT PAAUW
Theoretisch kan het allemaal.
Volkswagen heeft het
aangetoond. Dertienhonderd
kilometer op niet meer dan één
liter dieselolie. Maar wel met
een wagentje van vijftig kilo op
drie wielen, niet sneller rijden
dan 25 kilometer per uur en
liggend sturen. Verre van
comfortabel. Autorijdend
Nederland hoeft er dus niet op
te rekenen ooit twee gulden in
Zuid-Frankrijk te belanden.
Zo wijs is Shell inmiddels wel na
vijf zuinigheidsmarathons. Tussen
de eerste en de laatste race lag een
verschil van dag en nacht. De
bruggebouwers van het eerste uur
kwamen met loodzwaar materiaal
op de proppen en van
luchtweerstand hadden ze
nauwelijks kaas gegeten. Krijn
Mulder, woordvoerder van de
oliemaatschappij, heeft bij de
laatste marathon de indruk
gekregen met
vliegtuigconstructeurs te maken te
hebben gehad. Vederlichte
voertuigjes, prima gestroomlijnd,
en waar mogelijk was gebruik
gemaakt van elektronica. Al die
dingen bij elkaar leidden tot een
wonderlijk laag energieverbruik.
■Maar die verfijning kost geld, veel
geld. Scholen haakten erom af en
autofabrikanten (Mercedes en
Volkswagen) hielden het voor
gezien omdat het ze te duur werd.
Er waren in elk geval prestaties
geboekt waarmee ze intern verder
konden experimenteren.
Voor Shell was dit eveneens het
sein om een streep onder de
zuinigheidsmarathon te zetten.
"Wat we wilden bereiken", legt
Krijn Mulder uit, "is ons gelukt.
Men is een stuk bewuster met
energie gaan omspringen en men
denkt erover na. Plankgas rijden is
er praktisch niet meer bij. Dat was
uiteindelijk ons streven. Die
zuinigheidstrein is op gang
gekomen en zal voorlopig niet
stoppen. Plus dat het onderwijs
zich thans zeer nadrukkelijk met
dit onderwerp bezighoudt."
Baat
Vreemd is het wel, een
benzinemaatschappij die alles in
het werk stelt om automobilisten
zo goedkoop mogelijk te laten
rijden. Krijn Mulder vindt echter
van niet. "We waren ernstig
bezorgd over de olievoorraad. Hoe
langer we uit die bron kunnen
putten, hoe liever het ons is. Want
dan kunnen we olieprodukten
blijven maken. Met andere
woorden: op langere termijn
hebben we er alleen maar baat bij
als er nu zuiniger met energie
wordt omgesprongen. De
zuinigheidsmarathon moet daar
een steentje aan bijdragen."
En dat schijnt ook te lukken. De
autoproducenten doen er druk aan
mee om het benzineverbruik
zoveel mogelijk te drukken.
Wagens die bij 90 km per uur een
liter benzine op twintig kilometer
verbruiken zijn alweer
gemeengoed. Maar ook technische
snufjes, uitgedacht door teams van
technische scholen, vinden hun
weg naar de automobielindustrie.
Maar waar ligt het einde? Er is iets
in gang gezet waar iedereen van
watertandt. Is dat wel reëel? Nooit
zal er een auto op de markt komen
waarin men met z'n vieren kan
plaatsnemen om vervolgens op
luttele liters brandstof naar de
vakantiebestemming te rijden.
Shell geeft het zelf toe. "Maar",
relativeert Krijn Mulder, "we
bereiken er wel mee dat er
motoren ontwikkeld worden die
een stuk goedkoper draaien dan nu
het geval is. Elke liter die minder
wordt verstookt, spaart het
milieu."
Alleen, in 1990 zullen de
milieu-eisen zo zwaar zijn dat we,
onder meer, gedwongen worden
meer energie te gaan gebruiken.
De benzinemaatschappij speelt op
die nieuwe ontwikkelingen in.
Door nu al te bekijken op welke
manier de brandstof loodvrij kan
worden geproduceerd. Dit vergt
een ander produktieproces dan nu
het geval is.
Geen zeepkisten
Shell Nederland heeft altijd
bewust het technisch onderwijs in
Nederland gevraagd aan haar
marathon mee te doen.
Buitenlandse zusterbedrijven
keken niet zo nauw en lieten
amateurs ook opdraven om hun
bedenksel uit te proberen. Alleen
de laatste keer mochten de
liefhebbers opdraven. Krijn
Mulder verklaart het waarom
ervan: "Wij wilden deze marathon
uit de werkelijke hobby sfeer
houden. Eén keer hebben we de
hand over ons hart gestreken en
een Zwitser laten meerijden. Die
man had een fabuleus karretje. Op
het eerste gezicht een winner. Toch
eindigde hij maar op een
bescheiden derde plaats. Wat ik
daarmee wil zeggen is dat een team
meer kan presteren dan een
eenling. Je krijgt zo gauw een soort
zeepkistenrace en dat wilden we
ten koste van alles voorkomen."
Het staat als een paal boven water:
Shell heeft in die vijfjaar een
vracht aan informatie gekregen.
Heeft zij daar plannen mee? Krijn
Mulder: "Iedereen die dat wil mag
daar gebruik van maken. Van de
gegevens die Shell heeft
ingezameld, wel te verstaan. Over
de constructie van de wagentjes
mogen wij niets prijs geven.
Daarvoor zal de bouwer eerst
toestemming moeten geven. Wat ik
zo bijzonder leuk vind is dat
Volkswagen heeft gezegd: de
marathon is voorbij, iedereen die
op de verkeerde weg zit kan onze
technische gegevens inzien.
Andere industrieën hebben tot nu
toe gezwegen. Misschien komen zij
nog over de brug. Tenslotte is het
competitie-element er nu niet
meer."
Klein
De strijd wie het zuinigste
voertuigje kon maken is gestreden.
Het kostte Shell een kleine
veertigduizend gulden aan
prijzengeld. De winnaar kreeg een
geldbedrag van 2500 gulden. Een
aardig zakcentje voor een team van
scholieren.
Problemen hebben zich in die vijf
jaar nimmer voorgedaan. Krijn
Mulder: "Iedere deelnemer werd
heel nauwkeurig gecontroleerd.
Ook de scholen waren er alert op
dat het gladjes verliep. Natuurlijk,
er waren omstandigheden waaraan
w\j niets konden doen. De
Technische Hogeschool uit
Twente by voorbeeld zette elk jaar
opnieuw een klein studentje achter
het stuur. Handig hoor. Voor de
grootte en zwaarte van de
bestuurder waren namelijk geen
voorschriften. Hoe lichter de
chauffeur, hoe minder de motor
verbruikte Twente heeft dan ook
altijd goede resultaten behaald."
