is dioxine?
Interview
Hervormden moeten
15 procent bezuinigen
Wetenschap verdeeld over
grootte van het probleem
door
Annemiek Ruygrok
PAGINA 19
lm beschermende kleding: gestoken verzamelen chemici bodem
monsters op het terrein van een lege chemische fabriek in New
■Jersey. öw«af>
Amerikaanse vliegtuigen sproeien 'Agent Orange' over de Vietna
mese Jungle: 20 tot 30 kilo per hectare.
(feto: nrc&itf Medisch Comité Nedertnnd- VhtO*a t
Woensdagavond, was Sergej Bato-
vrin op drie bijzondere manieren
vertegenwoordigd in De Tweede
Wereldwinkel aan de Ceintuur
baan in Amsterdam:
1. Lijfelijk. Dat was in zoverre bij
zonder, dat hij als oprichter van de
'Groeppa Doverija', de 'Vertrou-
wensgroep' ofte wel de Onafhanke
lijke Vredesgroep in Moskou, een
uitreisvisum voor hem en zijn gezin
kreeg opgedrongen, terwijl andere
leden van de groep gearresteerd
zijn en langdurige gevangenis
straffen mogen verwachten.
2. Picturaal. Aan de wand hing een
tekening van zijn hand, waaruit
bleek dat hij een technisch be
kwaam tekenaar is. Van zijn werk
had hij niets mogen meenemen, bo
vendien waren de 88 schilderijen
die hij in februari 1981 'illegaal' in
zijn woning had tentoongesteld al
20 minuten na de opening door de
binnengedrongen KGB geconfis
queerd en nooit meer teruggegeven.
De ene tekening die het Westen had
bereikt naakt, doodshoofden,
atoompaddestoel, - veel s-ymboliek
derhalve), was vroeger al door een
Nederlander meegenomen.
3. Fotografisch. Foto's aan de
wand toonden de vijftien leden van
de groep, bij een van hen thuis, in
vergadering bijeen. De werkelijke
helden van de Sowjet-Unie. Een
van hen was Sergej Batovrin: 'he
seems so near and yet so far', om
Tennyson even te citeren...
Een week na zijn aankomst in het
Westen rookte hij nog steeds het
merk 'BT', Bulgar Tabac, Bulgaar
se exportsigaretten. Zijn schilderij
en mocht hij weliswaar niet meene
men, maar wel dertig pakjes 'BT' -
hij gaf toe een straffe roker te zijn.
Hoe ziet zo'n Moskouse ijveraar
voor de vrede eruit, zult u willen
weten? Precies zo als een Amster
damse: baard, snor, stalen bril, va
le gelaatskleur. Bovendien sprak
hij perfect Amerikaans, omdat hij
als zoon van een vader die (nog
steeds) bij het ministerie van bui
tenlandse zaken van de USSR
werkt zijn eerste twaalf levensja
ren in de Verenigde Staten door
bracht.
Dissident wil hij overigens niet ge
noemd worden, omdat de mensen
in het Westen denken dat dissiden
ten de staat omver willen werpen
en strafrechtelijke vergrijpen ple
gen. Wij legden hem uit dat wij dat
niet dachten, maar dat RiLSSische
dissidenten denken dat wij dat
denken. Ik zei dat ik hem een mak
kelijke en een moeilijke vraag wil
de stellen. De makkelijke was: hoe
oud is jullie dochtertje? Ze bleek 15
maanden te zijn, dat betekende dat
ze drie maanden oud was toen Ser
gej Batovrin het initiatief voor de
Moskouse vredesgroep nam, we
tend dat hij daar het grootste ge
donder mee zou krijgen.
Het fascineert mij al jaren, dat elke
keer als de voorzitter van een Rus
sische Helsinkigroep of Amnesty
Beweging of Vredesgroep opgepakt
wordt en naar een strafkamp
wordt gestuurd, de volgende dag
de naam van de nieuwe voorzitter
aan westerse correspondenten be
kend kan worden gemaakt. Mijn
moeilijke vraag was dan ook: hoe
komt een mens ertoe zo'n hachelijke
(onbetaalde) functie te gaan bekle
den als hij pas vader is geworden?
Sergej Batovrin grijnsde me vrien
delijk toe en zei: Je hebt het ant
woord zelf al gegeven. Juist als je
net vader bent geworden wil je een
vreedzame toekomst voor je kind.
Als je jezelf daar niet voor inzet,
wie moet het dan doen? De voorzit
ter van de officiële Sowjet-Vredes-
beweging in elk geval niet...
Een bevredigend antwoord, maar
toch... Op 4 juni 1982 maakte de
Onafhankelijke Vredesgroep zich
bekend, vroeg om ideeën van Sow-
jetrussische burgers, en op 12 juni
1982 werd na het allereerste tele
foontje de telefoon afgesneden. Ba
tovrin werd opgepakt, onder
vraagd, losgelaten, meteen op
straat weer opgepakt, op ander po
litiebureau ondervraagd, losgela
ten, op straat meteen weer opge
pakt, op weer een ander politiebu
reau ondervraagd, losgelaten,
weer opgepakt en op een vierde po
litiebureau ondervraagd. Daarna
kreeg hij vier maanden huisarrest.
Zijn eigen huis was zijn gevange
nis. Zijn moeder mocht het huis niet
uit (behalve eens per week om on
der KGB-geleide boodschappen te
doen), zijn vrouw en haar baby, die
toevallig niet thuis waren toen het
huisarrest inging, mochten er al
die tijd niet in. Voortdurende korte
officieuze ondervragingen, en be
dreigingen: hij zou een ongeluk
krijgen, ze zouden zijn dochtertje
doden.
Daarna werd hij een maand in een
psychiatrische inrichting opgeslo
ten, en na zijn vrijlating daaruit
continu gevolgd, waar hij ook ging.
Hij legde uit hoe dat toegaat. We
denken: iemand in een vale regen
jas, die je in de verte, nauwelijks
zichtbaar, schaduwt. Vergeet het
maar. Zodra hij buiten kwam
werd hij door vijf, zes, soms tien
KGB-mannen omringd, die hem
voor de voeten liepen en hem bijna
bij de hand meevoerden, waar hij
ook ging. Daar gaat, zei Sergej Ba
tovrin, een geweldige dreiging en
benauwenis van uit, te meer omdat
zij ondertussen nog van allerlei
zeggen, bedreigingen fluisteren et
cetera. Kortom: 't is daar anders
dan hier, als je vrede wilt. En toch
praat Sergej Batovrin en ziet hij er
uit als een gewone Amsterdamse
student of kunstschilder zoals die
op 21 november 1981 voor de vrede
demonstreerde...
Varia
De Nederlandse Hervormde Kerk
moet in de periode van 1984 tot
1986 ten minste 15 procent bezui
nigen op basis van de landelijke
begroting van 1982. Daarbij mo
gen geen gedwongen ontslagen
vallen. (Bij de instellingen van
de Hervormde Kerk werken op
het ogenblik 324 mensen). Door
natuurlijk verloop, vrijwillige
arbeidstijdverkorting en deel
tijdbanen moet het personeelsbe
stand worden teruggebracht,
desnoods ook door verplichte ar
beidstijdverkorting.
De synode, die deze week op 'Hy-
depark' in Doorn vergadert, ging
gisteren met 42 tegen 9 stemmen
akkoord met de uitgangspunten
voor het bezuinigingsbeleid.
Het bestuur van de synode heeft
eind mei al een 'selectieve vaca
turestop' ingesteld (open plaat
sen alleen in de noodzakelijkste
gevallen opvullen). Voorzitter J
Traas van de bezuinigingscom
missie zei, dat ook het tekort
over 1982 moet worden ingelo
pen.
De commissie wil vooral op pro
vinciaal niveau decentraliseren
en de classes (regionale verban
den) een grotere taak geven.
Beroepen. Hervormde Kerk: be
roepen te IJhorst-De Wijk G. A.
Radersma Nuis (streekgemeente
'Vredewold', Gr.); aangenomen
naar Curacao (Verenigde Protes
tantse Gemeente) kandidaat B.
Hengeveld Zevenaar; toegelaten
tot de evangeliebediening me
vrouw A. I. van Amstel Diemen
en J. B. Beijer Utrecht; toegela
ten tot de evangeliebediening en
beroepbaar J. de Goei Asperen
en H. van Meerveld Bergschen-
hoek.
Hoogleraar. De hervormde syno
de benoemde gisteren professor
dr. H. W. de Knijff tot kerkelijk
hoogleraar in de dogmatiek en
bijbelse theologie aan de
Utrechtse universiteit, als opvol
ger van dr. J. M. Hasselaar, die
onlangs met pensioen ging. Dr
De Knijff doceerde tot nu toe aan
deze universiteit christelijke
ethiek.
Tachtig. De bekende gerefor
meerde theoloog professor dr. G.
C. Berkouwer is gisteren 80 jaar
geworden. Hij woont in 'Over-
bosch' te Voorhout (Sportlaan 3).
Zingen. De kerkeraad van de
hervormde gemeente in Noor
den (bij Nieuwkoop) zal over eni
ge tijd een gemeentevergadering
beleggen, waarin de vraag aan de
orde komt of het 'ritmisch zin
gen' zou kunnen worden inge
voerd. Enkele leden hadden hier
over vragen gesteld op een ge
meente-avond in januari van dit
jaar.
Kleding en haar. De synode van
de Gereformeerde Gemeenten in
Nederland - een wat men noemt
'zware' kerk - gaat de ouders op
roepen om meer ernst te maken
met hun verantwoordelijkheid in
de opvoeding van hun kinderen.
Uitvoerig hield de synode zich de
ze week in Barneveld bezig met
de 'voortschrijdende wereldge
lijkvormigheid' in de gemeenten,
die vooral blijkt uit de kleding en
de haardracht.
"Ouders dienen hun kinderen niet
alleen voor deze tijd op te voeden,
doch veel meer bij te brengen,
wat nodig is op weg en reis naar
de eeuwigheid", zegt de synode.
"Als dat meer zou gebeuren in de
gezinnen, zouden allerlei uitwas
sen van wereldgelijkvormigheid,
die nu worden waargenomen,
kunnen worden teruggedron
gen".
Zomeravondzang
Woensdag 15 juni begint weer de
zomeravondzang in de Oude
Kerk aan de Boulevard te Kat
wijk aan Zee. Er worden 'beken
de geestelijke liederen' gezon
gen, afgewisseld door koor- of
solozang. De samenkomsten du
ren ongeveer een uur. Ze begin
nen steeds om 8 uur. De laatste is
op 31 augustus.
Het blad 'Waarheid en Eenheid'
van behoudende gereformeer
den heeft een rubriek onder de
titel 'Wist u...\ waarin voorvallen
worden opgesomd die moeten
aantonen, hoe diep sommige ker
ken en vooral de Gereformeer
de Kerken in Nederland - aan
'de waarheid' zijn ontzonken.
Tipgevers - altijd 'broeders' ge
noemd - leveren de heer J. P.
Wijsman voldoende stof om zijn
wekelijkse rubriek te vullen. Uit
zijn kolom van vandaag het vol
gende:
"Wist u, dat onder een grote adver
tentie van het Interkerkelijk Vre
desberaad in Vlaardingen de na
men voorkomen van vijf plaatse
lijke gereformeerde predikanten;
dat één van de ondertekenaars
isde voorzitter van de huidi
ge synode van de Gereformeerde
Kerken in Nederland, dr. H. J.
Kouwenhovendat ook de vrou
wen van deze predikanten onder
het stuk stonden?"
"Moge de Heere ons tot hulp en
sterkte zijn. Tot DV de volgende
week". Zo besluit de heer Wijs
man zijn rubriek.
Clemenskerk. De priester-broe
derschap 'Pius X' van de conser
vatieve Franse bisschop Lefeb-
vre heeft belangstelling voor de
leegstaande Clemenskerk in het
dorp Gerwen in de Brabantse ge
meente Nuenen. Volgelingen
van Lefebvre willen vandaaruit
hun opvattingen in het Neder
landse taalgebied gaan verbrei
den.
Het gemeentebestuur van Nuenen
- eigenaar van de kerk - beraadt
zich op 't ogenblik over de vraag
of de vestiging van deze groep
past binnen de Gerwense ge
meenschap.
Homofilie. Vandaag praat de
hervormde synode over een ei
gen 'gespreksnota' inzake homo
filie. Het COC, de vereniging tot
integratie van homoseksualiteit,
heeft deze nota - getiteld 'Ver
warring en herkenning', al afge
wezen. Het stuk biedt homosek
suelen binnen de kerk geen
steun in de rug, maar verklaart
hen bij de discussie binnen de
gemeenten vogelvrij, meent het
COC
Ook het 'Werkverband van homo
seksuele theologen' is zeer te
leurgesteld. De samenstellers
zijn er niet in geslaagd, homosek
suelen als gewone gemeentele
den te erkennen", zo was hun
reactie. De nota spreekt over de
gemeenteleden als 'wij' en over
de homoseksuelen als 'zij'.
De 41 vaten met dioxine,
afkomstig uit het Ita
liaanse plaatsje Seveso,
zijn "veilig" in Bazel,
waar zij, na veel omzwer
vingen, eindelijk zullen
worden vernietigd. Dat
dioxine een gevaarlijke
stof is. staat wel vast.
Maar hoe gevaarlijk,
daarover verschilt men
van mening.
De Leidse hoogleraar in
de organische chemie,
Arne van der Gen, is er
van overtuigd dat het
een "zeer zwaar gif' is,
zelfs het gevaarlijkste gif
ooit door mensenhan
den gemaakt. Toch lo
pen de meningen over
de ernst van de dioxine
situatie ver uiteen.
Een Amerikaans echtpaar koopt
een tweedehands auto. Na ver
loop van tijd krijgen de man en
vrouw verschijnselen die op al
lergie lijken. Een medisch on
derzoek wijst uit dat het geen
allergie is, maar uitslag die het
gevolg is van vergiftiging met
dioxine. Bij naspeuring blijkt
de auto te zijn gekocht van ie
mand die vlakbij een fabriek
woonde, waar dioxine wordt
geproduceerd.
De Zweed Hardell doet een on
derzoek naar de doodsoorzaak
van arbeiders die hebben ge
werkt met ontbladeringsmid-
delen, waarin dioxine voor
komt. Van de honderdvijf ge
vallen die Hardell onderzoekt,
blijken er dertig aan kanker te
zijn overleden, van wie vijf aan
weke delentumoren. Normaal
gesproken is de kans dat ie
mand een dergelijke vorm van
kanker krijgt één op tweehon
derd.
Is hiermee nu onomstotelijk be
wezen dat dioxine, dat onder
meer vrijkwam bij het ongeluk
in de chemische fabriek in Se
veso in 1976 en dat voorkwam
in de ontbladeringsmiddelen
die de Amerikanen in Vietnam
gebruikten, de grote verwek
ker is van bepaalde ziekten?
Prof. Arne van der Gen, hoogle
raar in de organische chemie
aan de Leidse Universiteit, wil
hier niet volmondig positief op
antwoorden. "Dat dioxine een
heel zwaar gif is, staat wel vast.
Toch is het moeilijk aan te to
nen in hoeverre, behalve het
beruchte chlooracné, bepaalde
ziekten, zoals kanker en som
mige zenuwstoornissen door
dit gif worden veroorzaakt. Er
zijn maar weinig laboratoria
uitgerust voor het onderzoek
naar dioxine. Vanzelfsprekend
spelen de veiligheidsaspecten
hierin een belangrijke rol en
het is een kostbare zaak een la
boratorium voor dit specifieke
onderzoek in te richten. Bo
vendien is dioxine in het men
selijk lichaam heel moeilijk op
te sporen, omdat het in heel ge
ringe hoeveelheden al werk
zaam is. Pas na een ramp zoals
die in Seveso zijn er genoeg
menselijke 'proefdieren' bij
wie onderzoek naar de aanwe
zigheid en de gevolgen van
dioxine kan worden gedaan".
Taboe
Dioxine is een eenvoudige bena
ming voor 2,3,7,8-tetrachloor-
dibenzo-p-dioxine. Het kan
door verschillende oorzaken in
het milieu komen: het was als
verontreiniging aanwezig in
een van de ontbladeringsmid
delen die de Amerikanen in
Vietnam gebruikten en dat
'Agent Orange* werd genoemd.
Het werd in enorme hoeveel
heden over de Vietnamese
jungle uitgeworpen. Een ver
gelijking: om te ontbladeren of
onkruid te verdelgen gebruikt
men in de landbouw 2 kilo ver
delgingsmiddel per hectare. In
Vietnam werd 20 tot 30 kilo per
hectare uitgestrooid. Overi
gens is dit ontbladeringsmid-
del nu in veel landen, waaron
der Nederland, taboe.
Ook door een ongeval kan dioxi
ne vrijkomen. Tragische voor
beelden zijn het ongeluk bij
Philips Duphar aan de Amster
damse Hemweg in 1963, en in
de Icmesa-fabriek in Seveso in
1976. Ongevallen, waarbij door
oververhitting van de inhoud
van een reactieketel dioxine
vrijkwam.
Wat veel mensen niet weten, is
dat ook bij de vuilverbranding
dioxine in de lucht komt. Het
is slechts een geringe hoeveel
heid - circa 0,5 kilogram per
jaar -, maar de overige giften in
de vliegas en vliegstof van de
vuilverbranding, "doen ook
mee", aldus prof. Van de Gen.
Twijfel
Hoewel er dus enige "praktijker
varing" met dioxine is, hebben
wetenschappers grote twijfel
over het resultaat van de on
derzoeken die daarna bij men
sen zijn gedaan.
"Geboorte-afwijkingen, miskra
men en dergelijke worden na
zo'n ramp natuurlijk veel beter
geregistreerd dan daarvoor",
aldus Van de Gen. "Om een
voorbeeld te noemen: in Seve
so kwamen er vóór de ramp in
1976 drie of vier geregistreerde
miskramen en/of geboorte-af
wijkingen per jaar voor. Na
1976 werd dat aantal ineens
dertig tot vijftig per jaar. Maar
je kunt je afvragen hoeveel
mensen vóór die ramp een mis
kraam bij hun arts kwamen
melden".
In Vietnam ligt het percentage
geboorte-afwijkingen niet ho
ger dan elders in de wereld.
Toch bestaat ook hier twijfel,
omdat een tweetal afwijkingen
in sterke mate voorkomt: Sia
mese tweelingen en anencae-
phalie, het ontbreken van
schedeldak en grote hersenen.
Ook leverkanker, waarvan de
oorzaak veelal aan dioxine
wordt geweten, komt in Viet
nam veel voor, maar het per
centage ligt weer lager dan in
sommige Afrikaanse landen.
Bovendien kan die leverkan
ker ook worden veroorzaakt
door "Aflatoxine" een afschei-
dingsprodukt van een schim
mel, die veel op aardnoten
(pinda's) en rijst voorkomt.
Voorzichtig
Toch staat er inmiddels genoeg
over dioxine vast, om de groot
ste voorzichtigheid te betrach
ten. Zo gaf in de jaren zeventig
Dow Chemical, de voornaam
ste (Amerikaanse) producent
van 'Agent Orange' opdracht
tot een kostbaar onderzoek
naar de gevolgen van het ge
bruik van dit ontbladerings-
middel. Van de Gen:"Veel
Amerikaanse Vietnamvetera-
nen zijn vlak na de ontblade
ring door de verwoeste jungle
getrokken. Dow Chemical wil
de op alles voorbereid zijn. Er
wachten het bedrijf schade
claims van veteranen die na
dien ziek zijn geworden".
De onderzoeker Kociba toog aan
het werk met proefratten en
verdeelde het onderzoek over
drie groepen. De eerste groep
ratten kreeg 0,1 microgram
dioxine per dag door zijn eten,
de tweede groep 0,01 micro
gram en de derde 0,001 micro
gram.
De eerste groep, die dus de
grootste dosis binnenkreeg,
vertoonde na enige tijd ver
schijnselen van leverkanker;
bii de tweede groep constateer
de Kociba celverandermgenin
de lever, die worden gezien als
een voorstadium van leverkan
ker, terwijl bij de derde groep
ratten geen ziekteverschijnse
len optraden.
Dow Chemical heeft onlangs ver
klaarddat de Amerikaanse re
gering al in de jaren zestig op
de hoogte was gebracht van de
mogelijke kwalijke gevolgen
van het gebruik van 'Agent
Orange' voor de mens. De rege
ring in de VS ontkent dat ove
rigens halstarrig.
Toch is er een rapport van de
toenmalige minister van defen
sie McNamara, waarin wordt
gewaarschuwd voor de
groeiende onrust onder de
Zuidvietnamese bevolking
over de gevolgen van de ont
bladeringsmiddelen. "Er is
sprake van vergiftigingsver
schijnselen: de onrust is niet
uitsluitend en alleen toe te
schrijven aan Vietcongpropa-
ganda", aldus het rapport.
Oneens
Het ligt voor de hand dat Dow
Chemical (die aardig aan de
ontbladering verdiende) en de
Amerikaanse regering elkaar
de schuld geven. Maar veront
rustender nog is het dat weten
schappers het met elkaar on
eens zijn over het gevaar van
dioxine. Zo zegt de één dat de
dioxine die in de vliegas van de
vuilverbranding zit geen be
dreiging voor de volksgezond
heid vormt, terwijl de ander 0,5
kilogram per jaar al danig
verontrustend acht. De weten
schap is het dus niet eens over
de hoeveelheid dioxine waar
aan het menselijk lichaam on
gestraft kan worden blootge
steld. Het Rijksinstituut voor
de Volksgezondheid in Biltho-
ven spreekt in een recent rap
port van 240 picogram (een
miljoenste van een miljoenste
gram) per persoon per dag.
Maar bij een andere benade
ring, waarbij één sterfgeval ten
gevolge van dioxine per een
miljoen mensen aanvaardbaar
wordt geacht, komt men op
slechts 13 picogram per per
soon per dag.
Onderzoek
Inmiddels is in veel landen het
onderzoek naar dioxine ver
sneld op gang gekomen. Au
stralië onderzoekt zijn oorlogs
veteranen, die indertijd in
Vietnam met het gif besmet
kunnen zijn geraakt. En ook de
VS intensiveren het onder
zoek. Daarbij is gebleken dat
de fabriek Diamond Alkali, die
indertijd ook Agent Orange
aanmaakte, er in de jaren zes
tig eveneens van op de hoogte
was, dat het personeel van de
fabriek gevaar liep. Niettemin
bleef het bedrijf op volle toe
ren werken om de gewenste
produktie te halen.
Op het terrein van de oude fa
briek in New Jersey is na het
nemen van bodemmonsters
geconstateerd dat de concen
tratie dioxine daar op sommige
plaatsen 500 delen per miljard
bedroeg. Het Amerikaanse Fe
derale Bureau voor Milieube
scherming (EPA) acht één deel
per miljard al schadelijk voor
de gezondheid.
Er loopt op het ogenblik in de VS
een groot onderzoek, dat door
het ministerie van oorlogsvete
ranen in gang is gezet. Alle
1242 indertijd bij de ontblade
ring in Vietnam betrokken mi
litairen worden vergeleken
met eenzelfde aantal mensen
dat niet met verdelgingsmid
delen heeft gewerkt. In de loop
van dit jar zullen de eerste re-
sultaen van het onderzoek be
kend zijn. Het is de bedoeling
de twee groepen twintig jaar
lang te blijven volgen en verge
lijken.
Probleem
Ook Nederland wordt volop ge
confronteerd met de proble
men van dioxine. Dat betekent
echter nog allerminst dat de
gevaren van het gebruik van
deze stof voldoende worden
onderkend. Integendeel, de
meningen zijn nog volop in
ontwikkeling. Zo ziet het
Rijksinstituut voor de Volks
gezondheid dioxine officieel
niet als een verwekker van
kanker, maar "slechts" als kan-
kerbevorderend. Een opvat
ting die, zo blijkt uit uitlatin
gen van Van der Gen, inmid
dels sterk in discussie is.
