VRIJDAG 6 MEI 1983
EUTHANASIE, 'de zachte dood', is volgens ons 100 jaar ou
de Wetboek van Strafrecht nog steeds strafbaar. Justitie
(het Openbaar Ministerie) noemt de wet op dit punt op z'n
zachtst uitgedrukt 'sterk verouderd'.
Er wordt jaarlijks in toenemende mate om euthanasie ge
vraagd, die ook wordt gegeven. In veel gevallen terecht
volgens justitie, omdat er ondraaglijk menselijk lijden
mee wordt voorkomen. Justitie vindt wel dat euthanasie
aan strenge voorwaarden moet worden verbonden.
Om die voorwaarden te bepalen worden geregeld euthana-
sie-gevallen uitgezocht voor proefprocessen. De rechter
lijke uitspraken in die zaken dienen als leidraad voor vol
gende processen. Op dit moment wordt in Alkmaar een
euthanasie-proces gevoerd tegen een Purmerendse arts.
Openlijk wordt gesteld dat het hierbij gaat om een test
case. Dat blijkt vooral uit de eis van de officier van justi
tie: een symbolische celstraf van 1 week. De rechter zal
aanstaande dinsdag uitspraak doen.
Onderstaand verhaal beschrijft de kloof tussen de sterk ge
dateerde wetgeving en de praktijk.
De 78-jarige Margina van Boven was altijd een vrouw
geweest die wist wat ze wou, en die beslissingen kon
nemen. Toen ze haar eigen man - na vreselijk lijden -
had zien sterven, zei ze tegen haar dochter Geertruida
Postma, arts in Noordwolde: 'Zo wil ik het niet'. Als
het ooit zo ver met haar mocht komen, wilde de
vrouw liever waardig sterven, dan haar leven node
loos gerekt zien.
Het kwam. zo ver met Margina van Boven. Als gevolg van kanker
werd. een borst afgezet. Toen trof de vrouw een beroerte die haar
maakte tot een menselijk wrak: half verlamd, bijna blind en doof,
nauwelijks meer tot spreken in staat. Kort nadat ze uit een coma
was bijgekomen, zei de vrouw tegen haar dochter: 'Jullie hadden me
niet beter moeten laten worden'.
Op 19 oktober 1972 bezoekt mevrouw Postma haar moeder voor de
laatste keer. De oude vrouw hangt in een stoel, vastgehouden door
riemen. Haar kwijlende mond hangt open, tong eruit. 'Ze keek me
aan met de blik van een gewond dier, dat om het einde vraagt'.
Door middel van een ipjectie met 200 milligram morfine - voor haar
als arts makkelijk verkrijgbaar - verloste ze de zieke vrouw uit haar
lijden. 'Ik geloof dat dit het meest waardevolle is geweest, dat ik
voor mijn moeder ooit heb gedaan', luidde maanden later haar ver
dediging voor de rechtbank in Leeuwarden.
(Litho Jan Rotteveel)
„Voorbij, voorbij, o, en voorgoed
voorbij", dichtte J. C. Bloem met
vooruitziende blik, want hij be
doelde natuurlijk de onbezoedel
de herdenking van de 4e mei en
de viering van de 5e mei anno
1983. Alleen wie De Telegraaf
leest heeft het misschien nog niet
zo in de gaten, want die las op 5
mei dat kroonprins Willem-Ale-
xander tijdens de nationale do
denherdenking in Amsterdam
'een indrukwekkend debuut'
heeft gemaakt.
Wat kan deze 16-jarige prins dan
in godsnaam voor indrukwek
kends hebben gedaan toen hij sa
men met zijn moeder koningin
Beatrix een krans legde bij het
nationaal monument? 'De prins',
meldt het ochtendblad, 'bood zijn
moeder zelf aan om haar tijdens
de nationale dodenherdenking te
vergezellen'. Ik vind dat tamelijk
indrukwekkend voor een 16-jari-
ge, maar gelet op alles wat ande
re zestienjarigen deden in de ja
ren die herdacht moesten worden
toch net niet indrukwekkend ge
noeg om op de voorpagina te ko
men, althans niet in de krant die
als enige krant in Nederland de
erkenning door de Argentijnse
junta dat de vele duizenden ver
misten dood zijn niet op de voor
pagina zette maar in een kwart
kolom berichtje op pagina 9.
„Veel bejaarde oud-strijders", weet
De Telegraaf verder te melden,
„die op de Dam hun tijdens de
oorlogsjaren gesneuvelde kame
raden kwamen herdenken, wa
ren diep onder de indruk van het
spontane gebaar van de jonge
prins". Achtendertig jaar lang
waren ze tijdens deze plechtig
heid niet zó diep onder de indruk
geweest als nu!
Ikzelf ben met Sara van bijna 8 de
straat opgegaan toen onze to
renklok begon te beieren. Haar
kennis over de oorlog is net zo
summier als van haar vriendin
netjes Ellen en Janneke. „Op 4
mei herdenken ze hoeveel mensen
er zijn doodgeschoten", zegt El
len. „Dat waren mensen die ons
land wilden helpen en die zijn er
aan doodgegaan", zegt Janneke.
„Het ging om de joden, dacht ik",
zegt Sara. „Op bevrijdingsdag
kwam de Duitse generaal naar
de Nederlandse generaal en zei:
we geven ons over. En toen zijn ze
opgehouden met joden dood te
maken".
We liepen hand in hand op het Ha
venrak toen de klok ophield met
beieren. We bleven zwijgend
staan en keken over het water
heen naar het verkeer op de E10
dat onverminderd doorreed. De
straatverlichting was niet ontsto
ken, zoals het hoorde. Gingen ze
daar nu ook al op bezuinigen? Ik
had geen horloge bij me, dus toen
we een minuut of drie in stilte
hadden doorgebracht liepen we
maar weer verder.
Achter de ramen van het huis van
de familie K. zagen we Willemien
en Maarten nog steeds plechtig
naar buiten kijken. Ik maakte de
grimassen die je dan maakt,
wees op de touwtjes met stukjes
zilverpapier die zij over hun pas
ingezaaide voortuintje hadden
gespannen om de vogels te weren,
en riep zoals je in zo'n geval dan
doet) dat dit ook een vorm van
fascisme was. Daarna kwamen
ze even naar buiten om te melden
dat de twee minuten stilte zojuist
voorbij waren, want dat de klok
zeven minuten te vroeg gestopt
was met beieren, zodat wij ver
moedelijk van 19.S3 uur tot 19.57
uur onze stilte hadden betracht...
Dat bedoel ik nu met 'voorbij, voor
bij, o, en voorgoed vporbij': de ac
curatesse is weg, straatlantaarns
floepen niet meer aan, de to
renklok beiert verkeerd, het ver
keer sj ast gewoon door, het 5 mei
comité van Purmerend krijgt
geen subsidie van 2650 gulden
van de gemeenteraad, en een po
litieauto slaagde er dit jaar zelfs
in met gillende sirene de Dam op
te stuiven tijdens de nationale
twee minuten stilte die daar wer
den gehouden!
Uitgerekend een sirene, die
doodsklok van de oorlogsjaren!
De gebruikelijke bromfietser, die
nu al 20 jaar de twee minuten
stilte pleegt te doorsnijden, mag
hierbij vergeleken toch wel de
zang van een fluitende lijster
worden genoemd! In zijn wan
hoop sneed een hoofdinspecteur
piëteitsvol de bedrading van de
politieauto stuk, maar als hij een
bazooka bij zich had gehad had
hij daarmee het liefst de sirene
tot zwijgen gebracht!
Maar het beste bewijs dat de klad
er in zit kwam toch uit Arnhem.
Daar werden zes leden van een
antifascistische werkgroep door
de politie opgebracht naar het
bureau omdat zij, aan de voor
avond van de Dodenherdenking,
de verfkwast over alle fascisti
sche leuzen wilden halen. „Het
interesseert de politie heel weinig
wat er op de muren wordt ge
schilderd. Wie maakt uit wat fas
cistisch is of niet? Er mag gewoon
niet met verf op muren worden
gekliederd en verder verdiepen
we ons er niet in", aldus de Arn
hemse politie.
Ik citeer Het Parool. „De aanhou
ding ging gepaard met veel emo
ties en schermutselingen, waar
bij de politie de wapenstok ge
bruikte". Hoe bedenk je het! Als
Toneelgroep Proloog met zo'n sce
nario de fabrieken afging, zou
Brinkman verdere subsidies wei
geren! Dat soort dingen, - dat is
nog het enige dat niet voorbij,
voorbij, o, en voorgoed voorbij
Strafbaar
Hoe zuiver ook de motieven van
mevrouw Postma waren, ze
moest toch voor de rechter ver
schijnen. Wat de dochter-arts
had gedaan - zorgen dat een
ongeneeslijk ziek en lijdend
mens een goede, zachte dood
sterft - is strafbaar. Het Wet
boek van Strafrecht uit 1881
meldt in artikel 293: 'Hij die
een ander op zijn uitdruldcelijk
verzoek en ernstig verlangen
van het leven berooft, wordt
gestraft met een gevangenis
straf van maximaal 12 jaar'.
De officier van justitie toonde
begrip voor de beweegredenen
van de dochter, maar eiste toch
een maand voorwaardelijke
celstraf. De rechter maakte er
in zijn vonnis een week voor
waardelijke celstraf van. Hij
meende dat in geval van on
draaglijk lijden en een bewust
verlangen van de patient hier
van te worden verlost, de arts
mag ingrijpen en zorgen voor
een zachte dood. Met andere
woorden: de arts mag euthana
sie plegen Getterlijk goede,
zachte dood).
De uitspraak van de rechter in
het Leeuwarder proces in 1973
was van groot belang. Immers:
hoewel het in de wet verboden
was, werd euthanasie door een
rechter voor het eerst ge
rechtvaardigd. Tenminste, on
der bepaalde voorwaarden. Er
moest sprake zijn van ondraag
lijk lijden. En het besluit van
de patient om te sterven moest
duurzaam zijn (geen opwel
ling) en vrijwillig tot stand zijn
gekomen.
Tijdens het Leeuwarder eutha-
nasieproces in 1973 stonden te
genstanders van euthanasie
buiten het gerechtsgebouw
met spandoeken waarop tek
sten als: 'Euthanasie is bedek
te moord, terug naar Gods
woord'. Toen was euthanasie
iets waar de meerderheid van
de Nederlandse bevolking
niets van wilde weten.
Veranderd
Maar de tijden veranderen. Uit
regelmatige opiniepeilingen
blijkt dat steeds meer mensen
euthanasie in sommige geval
len niet langer onaanvaardbaar
achten. Een aantal jaren gele
den is becijferd, dat jaarlijks
meer dan duizend mensen hun
arts benaderen met het ver
zoek om euthanasie. Een getal
dat inmiddels alleen maar gro
ter is geworden.
Het informatiecentrum en de Ne
derlandse Verengiging voor
Vrijwillige Euthanasie worden
bestookt met talloze vragen
om informatie of hulp. Niet zel
den benaderen wanhopige
mensen beide instellingen met
de vraag of daar soms midde
len verkrijgbaar zijn, 'want
mijn huisarts wil niets doen'.
Veel artsen voelen zich in de
klem gezet. Het is hun taak al
les te doen wat in het vermo
gen ligt een patiënt beter te
maken en zijn lijden te ver
zachten. Daarbij stelt de grote
vlucht die de medische kennis
en ontwikkeling van appara
tuur heeft genomen hen voor
grote dilemma's. Mag het leven
van een patiënt eindeloos wor
den gerekt? Of moet - om on
nodig lijden te voorkomen - de
behandeling worden gestaakt?
Praktisch gesproken: moet bij
een ten dode opgeschreven co
ma-patiënt de stekker van het
beademingsapparaat uit het
stopcontact worden getrok
ken? Geef je als arts een kan
kerpatiënt die op sterven ligt
een wat hogere dosis morfine
dan gewoonlijk om zijn lijden
te bekorten?
Dergelijke situaties, waarin het
gaat om een keuze tussen le
ven of dood, brengen artsen in
gewetensnood. Helemaal al
leen zo'n beslissing nemen kan
te zwaar zijn. Daarom plegen
veel artsen eerst overleg met
collega's, of vragen advies aan
justitie, de Koninklijke Maat
schappij voor Geneeskunde
(KNMG) en instanties die zich
bezighouden met euthanasie.
Ongeneeslijk
De KNMG staat officieel op het
standpunt dat passieve eutha
nasie slechts is toegestaan in
het geval van een patiënt die
ongeneeslijk ziek is en in de
stervensfase verkeert. Passief
wil zeggen: de behandeling
wordt gestaakt. Bij de coma
patiënt bijvoorbeeld wordt de
apparatuur die de patiënt in le
ven houdt afgekoppeld. Actie
ve euthanasie, het toedienen
van bepaald'e middelen met als
gevolg een voorgoed inslapen,
is officieel door de maatschap
pij verboden. Dat neemt niet
weg dat artsen ook actieve eu
thanasie plegen, omdat zij vin
den dat het gerechtvaardigd is.
Bijvoorbeeld door middel van
een injectiespuit met een gro
tere hoeveelheid morfine dan
normaal. Of het recept voor
een flinke pot slaaptabletten
met de mededeling 'als je te
veel inneemt, kan het wel eens
mis gaan'.
De betrokken arts heeft het in ei
gen hand of een euthanasie-ge-
val bekend raakt. Vult hij 'on
natuurlijke dood' in op het
overlijdingsformulier, dan kan
hij door justitie ter verant
woording worden geroepen.
Veel artsen echter verzwijgen
het plegen van euthanasie.
Volgens de Rotterdamse poli-
tie-arts Cremers worden in
Rotterdam jaarlijks 200 tot 400
gevallen van euthanasie niet
aangegeven. Niet eens uit on
wil, zegt Cremers. Vaak wordt
in eer en geweten 'natuurlijke
dood' ingevuld. 'Artsen be
schouwen euthanasie kenne
lijk als een handeling die niet
in het natuurlijk verloop van
de ziekte van een patiënt in
grijpt', aldus Cremers.
Een groot aantal artsen mag dan
positief tegenover euthanasie
staan: in het Wetboek van
Strafrecht wordt het geven van
'de zachte dood' nog steeds be
schouwd als een zwaar mis
drijf. Wetgeving en praktijk
liggen in dit geval wel erg ver
uit elkaar.
Zelfdoding
Dat bleek bij een ander bekend
proces uit 1981 in Rotterdam.
De 76-jarige mevrouw Wer-
theim uit Dordrecht stond daar
terecht wegens hulp bij de zelf
doding van een 76-jarige
vrouw uit Capelle aan de Ijssel.
In dit geval was er geen sprake
van euthanasie maar van zelf
doding, omdat de vrouw uit
Capelle niet ongeneeslijk ziek
was en op de rand van de dood
verkeerde. 'Ze vertelde me dat
ze ernstige maagklachten had,
en na veel operaties en pijnlij
ke onderzoeken van haar lij
den af wilde. Na heel wat ge
sprekken heb ik tegen haar ge
zegd, dat als ze dan toch vast
besloten was de dood te willen,
Het werden tabletten van het
slaapmiddel Vesperax, dat in
grote hoeveelheden tegelijk
ik haar wel wat zou brengen",
meestal dodelijk is. 'Ik heb
haar de Vesperax gegeven en
ik ben er bij gebleven. Die din
gen op een tafeltje gooien en
dan wegwezen, dat doen die
artsen die niets van deze me
thode willen weten, en een ma
nier zoeken hun handen
schoon te houden'.
Mevrouw Wertheim verzuimde
het Openbaar Ministerie (justi
tie) op de hoogte te stellen van
haar daad. Ook had zij geen
arts ingeschakeld. Onzorgvul
digheden die haar in de Bijl
merbajes deden belanden op
beschuldiging van 'moord met
voorbedachte rade'. In een op
zienbarend proces werd de
vrouw uiteindelijk van deze
beschuldiging vrijgesproken.
Wel werd ze veroordeeld tot 6
maanden voorwaardelijk we
gens hulp bij zelfdoding.
In het Wetboek van Strafrecht
wordt hulp bij zelfdoding be
handeld in artikel 294, pal na
artikel 293 over het plegen van
euthanasie. Een duidelijk on
derscheid tussen euthanasie
en hulp bij zelfdoding is in de
praktijk niet altijd te maken. In
de strafmaat is er wel degehjk
verschil: op hulp bij zelfdoding
staat een maximale straf van 2
jaar, op het plegen van eutha
nasie zoals gezegd 12 jaar.
Voorwaarden
Mevrouw Wertheim werd be
trekkelijk mild bestraft. 'In de
ze tijd is in steeds bredere krin
gen de opvatting ontstaan dat
in bepaalde, weliswaar uitzon
derlijke gevallen zelfdoding
niet per se onaanvaardbaar is',
luidde de motivatie van de
rechter. Oftewel: hulp bij zelf
doding hoeft niet strafbaar te
zijn, als aan bepaalde voor
waarden wordt voldaan. De
Rotterdamse rechter ging een
stapje verder dan zijn collega
in Leeuwarden in 1973. Toen
betrof het een arts die euthana
sie pleegde. De Rotterdamse
rechter stelde dat de hulpverle
ner niet per se een arts hoefde
te zijn, al diende wel een arts te
worden geraadpleegd. De
rechter noemde nog meer
voorwaarden. Iedere hulpver
lener bij zelfdoding die onder
deze voorwaarden zou werken,
hoefde niet bang te zijn voor
een strenge veroordeling naar
de letter van de wet.
De volgende criteria werden ge
formuleerd:
- er moet sprake zijn van on
draaglijk lichamelijk of psy
chisch lijden;
- het verlangen naar de dood
moet duurzaam zijn en zonder
enige druk van buitenaf tot
stand zijn gekomen;
- de betrokkene moet alternatie
ve mogelijkheden goed heb
ben afgewogen;
- er moet geen andere oplossing
mogelijk zijn;
- door de dood moet geen onno
dig leed aan familie of vrien
den worden berokkend;
- de beslissing om hulp te verle
nen moet door meerdere per
sonen worden genomen;
- bij de beslissing moet altijd een
arts worden betrokken, die het
te gebruiken middel zal voor
schrijven.
Staatscommissie
Samen met de criteria destijds
geformuleerd in Leeuwarden
vormen de voorwaarden van
de Rotterdamse rechter een
leidraad voor andere proces
sen na die tijd. De wetsartike
len 293 en 294 verbieden welis
waar euthanasie en hulp bij
zelfdoding, maar dankzij de
(beperkte) mogelijkheid die ie
dere rechter heeft om de wet
op zijn eigen wijze te interpre
teren, zijn er kieren ontstaan
waardoor ontsnapping moge
lijk is.
Toch vinden alle betrokkenen
dit een onbevredigende situa
tie en dringt met name de eu-
thanasievereniging aan op aan
passing van de wetgeving. Ook
de regering erkent de spanning
tussen wetgeving en de prak
tijk. Vorig jaar oktober is de
Staatscommissie voor Eutha
nasie geïnstalleerd, die de re
gering advies moet uitbrengen
over het overheidsbeleid inza
ke euthanasie. De commissie
zal zich vooral buigen over de
vraag of de wet moet worden
aangepast. Voorlopig werkt de
commissie in alle stilte. Er valt
niets te zeggen over de tijd die
zij nodig heeft voor het uit
brengen van advies. Maar dat
het lang zal duren, is vrijwel ze
ker. De groeiende positieve
houding in de samenleving ten
opzichte van euthanasie bete-
kent niet dat het onderwerp
niet langer 'beladen' is.
Politiek bezien ligt euthanasie,
evenals abortus, bijzonder ge
voelig. Een eventueel niet lan
ger strafbaar stellen van eutha
nasie is een zaak waaraan geen
enkele christelijke partij de
vingers zal willen branden. Het
lijkt dan ook uitgesloten dat
tijdens het CDA/WD kabinet
een aanpassing van de wet zal
plaatsvinden. Jusititie heeft
geen tijd te wachten op een be
slissing, die zeer waarschijnlijk
nog ver in de toekomst ligt. Zo
lang de wetgeving onvoldoen
de voorziet in de huidige prak
tijk, worden rechtszaken gere
geld op basis van zogenaamd
rechters-recht: de voorwaar
den door rechters in voorgaan
de processen gegeven. Nieuwe
processen moeten deze richtlij
nen vervolmaken of eventueel
aanvullen.
Verscherping
Het euthanasie-proces dat mo
menteel in Alkmaar wordt ge
houden is zo'n test case. In de
ze zaak worden de tot nu toe
geformuleerde criteria be
proefd. Het gaat om een arts
uit Purmerend, die met behulp
van injecties een bejaarde
vrouw op uitdrukkelijk ver
zoek heeft gedood. De arts
heeft zijn zaak zelf aangemeld.
Hij heeft geprobeerd zich zo
zorgvuldig mogelijk te houden
aan de bekende richtlijnen.
De officier van justitie in Alk
maar, mevrouw Bosscher-
Boon, vond echter dat de arts
onvoldoende collegiaal overleg
had gepleegd. Hij had advies
gevraagd aan zijn assistent-
huisarts, iemand die van de
arts financieel afhankelijk was.
Bovendien had de betrokken
assistent weinig ervaring.
Dat het hier gaat om een proef-
zaak, wordt door de officier
openlijk toegegeven en is ook
terug te vinden in haar eis: een
symbolische celstraf van 1
week. De rechter zal aanstaan
de dinsdag uitspraak doen.
Mevrouw Bosscher: 'Mensen lij
den, omdat de wet euthanasie
verbiedt Begrijp me goed, ik
zeg niet dat euthanasie altijd
mag. Het plegen van euthana
sie moet worden gebonden aan
zeer strenge voorwaarden. Via
rechters-recht proberen we die
voorwaarden op te stellen, om
dat de wetgeving daar niet in
voorziet. Correct is het mis
schien niet, rechters-recht is ei
genlijk geen recht'.
'Dit proces is bedoeld om de
voorwaarden die tijdens de
processen in Leeuwarden en
Rotterdam zijn gecreërd te ver
volmaken. Er zullen wellicht
nog meer processen volgen om
de regels te verscherpen. De ci-
teria die de rechters in Leeu
warden en Rotterdam hebben
opgesteld zijn allerminst bin
dend voor andere rechters. Het
is zelfs extreem mogelijk dat
de rechter in Alkmaar straks
een totaal andere uitspraak
doet dan in voorgaande pro
cessen'.
'Er moet hoe dan ook een moge
lijkheid zijn voor mensen om
mensen euthanasie te laten
plegen. En de wet moet daar
toe de mogelijkheid bieden.
Een mens moet het recht heb
ben op zelfbeschikking over
zijn eigen leven en het recht
om er een eind aan te maken.
Daarbij doet het er niet toe of
de euthanasie wordt gepleegd
door een leek of een arts. Als
het maar deskundig gebeurd
en op de achtergrond een arts
aanwezig is die daarvoor zorg
draagt. Geen gepruts. De eu
thanasie moet zijn wat ze be
looft: een goede, zachte dood'.
