Ik hoop
dat mijn
angst ongegrond is
v>Tl 1
Heinrich Bölls angst voor "de ommekeer
L/n
DE TUD
Waar gaat de bal nooit
over de zijlijn?
Casino Scheveningen
ELSEVIERS
Waar moetje 18 zijn
om wat te spelen?
Casino Scheveningen
DONDERDAG 7 APRIL 1983
Onlangs was Heinrich Böll in Heerlen, waar gedurende
twee dagen werk van hem werd opgevoerd in de
schouwburg. Daar sprak hij ook een uur lang met de
pers. Böll zei dat hij al twee jaar lang aan „een grotere
zaak" werkt en dat dat nog drie jaar duurt. Op dit
moment weet hij nog niet wat daar uitkomt. „Het kan
zijn dat ik nog een keer een theaterstuk schrijf, maar
ik houd meer van proza", aldus Heinrich Böll.
„Het jaar 1945 was een nieuw be
gin voor heel Europa, op elk
gebied.De grote moeilijkheid
was toen om in een taal te
schrijven die toch meer of min
der gecorrumpeerd was. Pro
paganda vernietigt een taal
zeer snel en wij hadden vele ja
ren van massieve propaganda
achter ons. In het toenmalige
Duitsland waren nauwelijks
schrijvers waaraan men zich
kon oriënteren. Twaalf jaar
lang überhaupt geen aanslui
ting aan de wereldliteratuur. In
zoverre was het begin geheel
nieuw en zeer moeilijk. Ook
om praktische redenen was het
moeilijk, omdat natuurlijk
geen mens in Duitsland, geen
uitgever geloofde dat er nog
een keer Duitse auteurs zou
den zijn".
Adem
Heinrich Böll, die overigens ook
al voor de oorlog had geschre
ven („schrijven kon ik"), moest
na de ineenstorting van het
zgn. duizendjarige rijk „een
taal vinden of weer vinden".
Hij begon vooral met kortere
verhalen. „Het kortere verhaal
was natuurlijk ook de uitdruk
king van een zekere Atemlosig-
keit. „Ja, het is nauw verwant
aan de lyriek, vind ik, en het
had er ook mee te maken dat
wij geloofden heel weinig tijd
te hebben om ons uit te druk
ken. Ik blijf bij het begrip 'ge
brek aan adem', wat in alle kor
te verhalen een rol speelt, niet
alleen in de Duitse".
In zijn vroege werken belichtte
Böll de oorlog veelal vanuit de
belevenissen van het individu
en niet vanuit wat men zou
kunnen noemen een soort ma
cro-perspectief.
„Ik geloof dat oorlog alleen maar
in details is voor te stellen. Ook
in oorlogsromans. Het grote,
het macro-epos, beschouw ik
als een misleiding omdat de
oorlog als oorlog in zo'n om
vang, zou ik willen zeggen, niet
gewoon is. Wij vergeten bij de
enorme aantallen, Auschwitz,
20 miljoen doden in de Sowjet-
Unie, 12 miljoen Duitsers, dat
elk individu, of het nu de Sow-
jet-commissaris is, de Duitse
luitenant of de kleine joden
jongen uit Galicië die in
Auschwitz vergast is, dat ieder
een voor zichzelf gestorven is.
Meestal zelfs eenzaam. En
daarom vond ik en vind ik nog
altijd dat het kortere verhaal
de juiste vorm is. Een 'Odys
see' is niet op zijn plaats. Be
langrijk is het precies beschre
ven detail van elke dood of elk
voorval. Ik geloof ook niet in
reusachtige schilderijen".
Beweging
In het werk van Heinrich Böll
komen vaak stations, wachtka
mers en treinen voor. Die heb
ben, zegt de schrijver, waar
schijnlijk een symbolische
waarde, hoewel niet bewust.
„Dat hangt samen met voorloog-
se, oorlogs- en na-oorlogse er
varingen en belevenissen.
Want oorlog is ook een voort
durende beweging van men
senmassa's. Vluchtelingen, ge
vangenen, soldaten, hierheen
en daarheen. Er zijn geen vaste
plaatsen. En bovendien is de
wachtkamer, omdat ons be
staan op aarde van voorbij
gaande aard is, een passend
oord. Niet alleen in realisti
sche, maar ook in symbolische
Heinrich Böll is altijd een van de
meest politiek geëngageerde
schrijvers in West-Duitsland
geweest. In 1972 deed hij, sa
men met onder andere zijn col
lega's Günther Grass en Sieg
fried Lenz mee aan de sociaal
democratische Wahlerinitiati-
ve, een groep intellectuelen die
zich inzette voor de herverkie
zing van Willy Brandt als
bondskanselier. Böll schreef
ook kritisch over de terroris-
tenhysterie die in verband met
Baader-Meinhof in West-Duits
land de kop opstak. Dat lever
de hem de woede, ja haat op
van vele rechts politici. Hem
werd zelfs onbeschaamd ver
weten „symphatisant" van de
Rote Armee Fraktion te zijn. In
die tijd heeft hij er wel eens
over nagedacht Duitsland
voorgoed te verlaten. Böll is nu
aanhanger van de Groenen ge
worden.
Heinrich Böll (65), de Westduitse schrijver en win
naar van de Nobelprijs voor literatuur, verschijnt
niet meer zo vaak in de openbaarheid. Zijn gezond
heidstoestand laat dat niet toe.
In de Bondsrepubiek is Bolt niet alleen bekend als
auteur, maar ook als criticus van vele maatschappe
lijke ontwikkelingen in het naooorlogse Duitsland.
Voor de Bondsdagverkiezingen van 6 maart deed hij
tijdens een persconferentie in Bonn een beroep op
de kiezers om de Groenen te steunen.
Heinrich Böll (65): "Alsof de Groenen geestesgestoord zijn!".
„Ik heb een pleidooi voor de
Groenen gehouden, omdat het
de enige partij is die zonder
meer de stationering van mid-
dellange-afstandsraketten af
wijst. Duitsland is nu al het
met atoomwapens dichtst be
zette land ter wereld. We heb
ben er wel genoeg in de Bonds
republiek".
Geen compromis
"En omdat de Groenen hier geen
compromis kennen en mis
schien een zekere werking,
ook parlementair, op dit punt
kunnen hebben, heb ik mij
voor ze ingezet. Bovendien ge
loof ik ook niet in economische
groei door investeringen. Dat
is natuurlijk eenvoudig te zeg
gen, maar niemand weet het,
dus laten we maar afwachten".
„En dan wil ik nog zeggen dat de
manier waarop ons land op de
Groenen reageert een hemel
schreiende aanmatiging is.
Alsof er geestesgestoorden
aankomen. Het zijn volwassen
mensen, die hun eigen overtui
ging hebben, die ze ook kun
nen uitdrukken, vaak zelfs wat
overspannen. Maar dat is mij
dan liever dan de vastgevreten,
zwarte zekerheid waarmee de
anderen alles maar op zijn be
loop laten. En dan die idiote
discussie over kleding. Of ze
een das moeten dragen, of spij
kerbroeken verboden dienen
te worden in het parlement.
Dat is toch te gek om los te lo
pen".
Over de gevolgen van de politie
ke machtswisseling in de
Bondsrepubliek, waar nu de
CDU'er Helmut Kohl in plaats
van de SPD'er Helmut
Schmidt als bondskanselier de
richtlijnen van de politiek be
paalt (zo staat het in de Grond
wet), zei Heinrich Böll dat hij
niet voor zichzelf maar mis
schien voor anderen bang is.
Wat zouden de gevolgen van
de 'ommekeer' kunnen zijn?
„Een ommekeer die raketten
brengt en oorlog. Ik hoop dat
mijn angst ongegrond is. In ie
der geval zullen er grote de
monstraties komen, van de
omvang van die in Bonn in ok
tober 1981 (meer dan 300.000
mensen). En de nieuwe coali
tiepartijen hebben al afgespro
ken dat het demonstratierecht
verscherpt wordt. Dat kan heel
onaangenaam worden. Name
lijk voor de demonstranten en
voor die arme, ik moet inder
daad zeggen die arme politie
agenten die dat moeten door
staan".
Omgangstaal
En de gevolgen voor het geeste
lijk klimaat in Duitsland? Een
politicus als Franz Josef
Strauss heeft over bepaalde
schrijvers gesproken als „rat
ten en strontvliegen". Wordt
dat soort uitlatingen, nu
Strauss' politieke vrienden aan
de macht zijn, mogelijkerwijs
omgangstaal met kritische in
tellectuelen?
„Ik weet het niet Ik hoop dat de
ze manier van polemiseren niet
opduikt, en als dat wel het ge
val is, dat ze in ieder geval niet
serieus wordt genomen. Maar
er is een conservatieve wer
king te bespeuren, ook in de
media. Als er al niet bewijsbare
geluiden van aanpassing zijn,
dan minstens tussentonen. En
omdat een schrijver, een intel
lectueel de media nodig heeft
om zich uit te drukken - ook de
regionale krant - wordt daar
mede beslist of er beperkingen
plaatsvinden. Ik geloof niet dat
die Strauss-geschiedenis zich
zal herhalen. Dat was een ont
sporing, geen tijdbom, maar
een ontsporing. En de heer
Kohl is, daar zou ik de nadruk
op willen leggen, niet van deze
soort. Kohl is sterker uit de
coalitieonderhandelingen ge
komen dan men geloofd had.
Hij zal dat soort zaken zeker
niet dulden en al helemaal niet
provoceren".
Heinrich Böll maakte in Heerlen
een vermoeide indruk. Ook
een bedachtzamere. Maar de
conclusie dat hü zijn idealen
heeft verloren, zou fout zijn.
Zijn werk ademt een utopie
van het menselijke, een soort
Prinzip Hoffnung om de titel
van een boek van Ernst Bloch
te gebruiken. Kan dat op den
duur werkelijkheid worden?
Strijd
„Het zal een bittere strijd wor
den, een belangenstrijd van
een harde soort. Maar zeker
door de aanwezigheid van de
Groenen in het parlement zijn
er binnen de democratie aan
wijzingen dat deze menselijke
utopie mogelijk wordt en poli
tiek vertegenwoordigd is. Dat
is een begin".
Terug naar de verschrikkelijke
oorlog. „Onze generatie", zegt
de op 21 december 1917 in
Keulen geboren Böll, die tus
sen 1938 en 1945 de oorlog op
verschillende fronten mee
maakte tot hij eind 1944 in een
Amerikaans krijgsgevangen
kamp terechtkwam, „heeft de
kans laten lopen die met het
begrip 'Unfahigkeit zu
trauem' (het niet in staat zijn
te rouwen, de titel van een
boek van Alexander en Marga-
rethe Mitscherlich) werkelijk
is samengevat. Niet de eigen
geschiedenis 'bewaltigen'
(overwinnen, verwerken), dat
is onzin. Het woord Vergan-
genheitsbewaltigung is ver
schrikkelijke nonsens. Maar
zich met de geschiedenis be
zighouden, te vragen: Wat is
gebeurd? Hoe kon dat gebeu
ren? Ik krijg de indruk van nu
misschien 25-jarigen, dat zij
beginnen zich die vragen te
stellen. Onze generatie heeft
dat verzuimd".
VRIJ NEDERLAND
Over het zwart-geldcircuit bij de
FC Utrecht is inmiddels veel be
kend, maar dat het ook werd ge
financierd door officiële instan
ties als de KNVB onthullen Frits
Barend en Henk van Dorp deze
week in VN. De vele petten van
Eric Vile (bondsbestuurder, be
stuur FC Utrecht, advocaat) pas
seren andermaal de revue.
Afgelopen week werd volgens VN
een verzetsinvasie in Suriname
afgelast, maar binnen afzienbare
tijd zal het toch tot een tegen-
coup komen. De Nederlandse re
gering blijkt door de inlichtin
gendienst slecht op de hoogte te
zijn gebracht van de pogingen
om het regime Bouterse van de
troon te stoten. Dat maakt het
volgens VN alleen maar lastiger
om te bepalen welke positie Ne
derland straks tegenover een
nieuw bewind in Suriname moet
Lodewijk Brunt gaat in op het
boek van Derek Freeman dat in
de media als de genadeslag in
omschreven voor het destijds (en
nog immer)roemruchte onder
zoek van Margaret Mead over het
paradijselijke leven op de Sa-
moa-eilanden, waar jongeren on
gestoord door bekrompenheden
hun weg vinden. Freeman ziet in
Samoa een heel andere samenle
ving dan Mead en ontzenuwt
haar stelling dat op grond van de
praktijk aldaar bewezen kan
worden dat de puberteitscrisis
een niet noodzakelijk kwaad is.
Het kleurkatern bevat de ontroe
rende briefwisseling die Adry
Benschop sinds begin vorig jaar
onderhoudt met ter dood veroor
deelden in hun cellen, waar ook
ter wereld. Ook in VN een ge
sprek met regisseur Kagan over
zijn film "The Chosen" en een re
constructie van de Falklandcri-
De bedrijfsadviseur heeft een ge
heel eigen jargon. Hij is troubles
hooter, tackelt problems, is
voortdurend on the spot en ver
heft zich bij zijn werk boven het
day-to-day management. De Tijd
bericht over een oprukkend fe
nomeen. Van het eenmansbu-
reau tot de absolute topper in
Nederland, het bureau Beren
schot. Zelfs in vergelijking met
de Verenigde Staten heeft ons
land in de adviserende sfeer een
hoge bezettingsgraad. Voor
tweeduizend gulden per man per
ADVERTENTIE
Terwijl er tóch ingegooid wordt? Bij Roulette. Een ronde
cylinder met een lijst aan de bovenkant - daar kan een
balletje in principe niet uitwippen. En dat bij zo'n
aanvangsnelheid van tachtig kilometer per uur! Met na
een rondje of acht het grote moment. In welk vakje valt ie?
Mensen wat een spanning langs de lijn.
Roulette en Black Jack van 2 tot 2. Legitimatie en korrekte
kleding graag.
Kurhaus, Tel. 070-512621
dag helpen de bedrijfsadviseurs
ondernemingen aan reorganisa
tieplannen, die niet zelden als
bliksemafleider fungeren voor
het bedrijfsdirectoraat. Bijvoor
beeld in het geval van het KBB-
concern: "Net een week voor de
'nationale Bijenkorfdag' lekte
het rücksichtlose en zeer ver
trouwelijke saneringsplan van
McKinsey uit. Massaal spoedden
de gealarmeerde Nederlandse
consumenten zich op 22 januari
naar het dichtsbijzijnde Bijen
korf-filiaal. O wonder, vijf dagen
daarna presenteerde de raad van
bestuur van KBB een verrassend
milder getoonzet herstelplan.
Salvo's van applaus weerklon
ken".
De Tijd gaat ook in op de bewering
van de Leidse psychiater prof.
dr. J. Bastiaans dat stress een be
langrijke rol kan spelen bij het
ontstaan van kanker. Met name
gesloten persoonlijkheden (de
binnenvetters) die een ernstige
traumatische ervaring achter de
rug hebben maar daar over nooit
hebben gesproken, lopen vol
gens Bastiaans een grote kans
kankerpatiënt te worden. Hij ba
seert zich op verschillende on
derzoeken die dat zouden heb
ben uitgewezen. ("Ik ben er echt
de man niet naar mijn naam te
verbinden aan iets wat niet wa
terdicht is"). Maar andere weten
schappers, onder wie de radio
loog prof. dr. D.W. van Bekkum,
reageren uiterst geresreveerd op
Bastiaans' stelling.
Verder in De Tijd een verhaal over
de actieve ondersteuning van
Honduras door de CIA in de
guerrillastrijd tegen het Sandi-
nistische bewind in Nicaragua,
een interview met World Press
Photo-winnaar Robin Moyer en
een ontmoeting van de schrijver
Cees Nooteboom met het werk
van de metafysische kunstenaar
Ciorgio de Chirico op een ten
toonstelling in München.
Het conflict tussen plicht en gevoe
lens. Dat is het uitgangspunt van
de romans van John le Carre.
Wereldberoemd dankzij The spy
who came in from the cold en de
anti-held Smiley.
HP portretteert deze Engelse au
teur, die ondanks zijn fascineren
de spionageverhalen zelf geen
echte spion is geweest. Toegege
ven hij is een blauwe maandag
bij de Britse Militaire Inlichtin
gendienst geweest, maar "dat
had weinig met inlichtingen te
maken". Zijn nieuwste boek,
The little drummer girl, is overi
gens geen Smiley-boek. De ver
koop is er niet minder om: alleen
al in de VS zijn er inmiddels
450.000 exemplaren van ver
kocht.
Het liefst hanteert Le Carre de
vorm van een spionageverhaal
om zijn thema uit t werken: het
conflict dat het volvoeren van
plicht met zich mee brengt,
waarvan vooral de mensen die
midden in dit gebeuren staan de
dupe worden. "Liz uit The Spy
wordt doodgeschoten, Smiley is
eigenlijk niets meer dan een lege
huls, en Charlie uit The little
drummer girl, daar moge god
van weten wat er met haar ge
beurt".
De VS zijn hard op weg van Cen
traal Amerika een tweede Viet
nam te maken. De betrokken
heid bij de schermutselingen
tussen Nicaragua en Honduras
worden niet eens meer ontkend.
Op politiek niveau probeert Rea
gan de schijn op te houden dat in
Nicaragua een binnenlandse
burgeroorlog woedt. In
werkelijkheid gaat het om grens
incidenten tussen Hondurese en
Nicaraguaanse troepen, waarbij
Honduras terzijde wordt gestaan
door aanhangers van de verdre
ven president Somoza en indi
rect de VS. Anti-Sandinistische
commando's krijgen in Amerika
een opleiding. En ook om
pens hoeven zij, dankzij weder
om de VS, niet verlegen te zitten
De Amerikaanse president is be
reid van Centraal Amerika - Ni
caragua, Guatemala, El Salvador
een tweede Vietnam te maken,
vanwege "fundamentele strate
gische belangen". Elke naar
links neigende regering is een
bron van gevaar, "die wij niet uit
de weg mogen gaan", aldus Rea
gan. Een tweede dominotheorie
is geboren.
Volgende week worden de be
roemde Oscars weer toegekend.
In Hollywood is de koorts daar
om al enige weken geleden uitge
broken. Wordt het "Gandhi" (elf
nominaties), "E.T." (negen nomi
naties) of "Tootsie" (tien nomina
ties)? Op 11 april zal dat bekend
zijn.
ging actiecomité vervuiling Me-
wedepolder een strijd, die zo op
het eerste gezicht hopeloos lijkt.
Velen hebben hun huis al moe
ten verkopen tegen "afbraakprij-
zen". Sommige bewoners leiden
aan depressies en fobieën. Ze
durven niet meer in het bad, om
dat ze het water -zelfs om er in te
baden- niet meer vertrouwen.
Er dreigt een ramp voor de reiswe
reld nu de zomerboekingen ze
ker 25% achterblijven bij vorig
jaar. De tekenen zijn zeer som
ber, constateert EM. Vorige
week is een begin gemaakt met
de uitvoering van de zomerpro-
gramma's. Maar bij Martinair al
leen al heeft men voor april 40
procent van de vakantievluchten
moeten annuleren.
EM waarschuwt de vakantiegan
ger. uit te kijken bij welk reisbu
reau men boekt, aangezien nog
niet alle aangesloten zijn bij de
nieuwe garantieregeling. "Tegen
het wankele evenwicht waarin
veel reisbureaus verkeren, doet
men er dus goed aan op te letten
waar het vakantiegeld wèl of niet
veilig is".
In het omslagartikel gaan twee re
dacteuren dieper in op de schei
dingslijnen tussen fascisme en
nationaal-socialisme. Zij komen
tot de conclusie dat het fascisme
in infiltratie gevaarlijker kan zijn
dan in presentatie. Dit wordt ge
staafd door het voorbeeld van Al
fred Vierling, die voor de Cen
trumpartij als Janmaats geheime
wapen fungeert, maar voordien
veel escapades op milieugebied
uitvoerde. Het verband wordt ge
legd met de Westduitse Groenen,
waarvoor voormalig SA-Sturm-
führer Werner Vogel bijna in de
Bondsdag had gezeten, als hij
zichzelf niet had teruggetrokken.
"Een natuurclub in het groen is
gevaarlijker dan Janmaat in de
Kamer".
hervormd
nederland
De ene gifbelt is nog niet ont
ruimd, of een nieuwe komt al
weer aan het licht. Hoe zou het
zijn, als je ruime doorzonwoning
op een gifbelt blijkt te zijn ge
bouwd? Deze vraagt stelde HN
zichzelf en ging op bezoek bij de
(ex)bewoners van de Dordtse
wijk Merwedepolder. Alweer bij
na twee jaar geleden werd ont
dekt, dat de wijk bovenop een
mengsel van cadmium en te-
trachlooretheen was gebouwd.
Niet lang daarna hebben de be
woners hun huizen verlaten.
"Verhuisd wegens gif'. Ruim an
derhalf jaar al voert de Vereni
HN besteedt deze week aandacht
aan de vfedesbeweging in de
DDR. Een beweging, die on
danks alle tegenstand groeit, met
een niet aflatend optimisme. De
nieuwste vijand van deze Oost-
duitse IKV is de plaatsing van de
Navo-kruisraketten. De speel
ruimte die de afgelopen twee jaar
moeizaam is opgebouwd, komt
hiermee in gevaar. Zij roepen
hun Westduitse collega's om
steun. Uiteindelijke hebben zij
dezelfde belangen te verdedigen;
dezelfde strijd voor de vrede aan
weerszijden van de muur, aldus
HN.
Van Hanneke van Buuren, sinds
de jaren zestig actief van Man
Vrouw Maatschappij tot en met
het COC, komt binnenkort een
nieuw boek uit. Ter gelegenheid
daarvan sprak HN met haar over
de stromingen en de ontwikke
lingen binnen de emancipatiebe
weging.
ADVERTENTIE
In 't Casino. Want verder valt er niet zoveel te spelen als je
kind- af bent. Tenzij het dagelijkse mens-erger-je-niet...
In zo'n Casino draait het om niks anders. Daar kun je naar
hartelust spelen en hoefje niet voor donker thuis te zijn.
Roulette en Black Jack van 2 tot 2. Legitimatie en
korrekte kleding graag.
Kurhaus, Tel. 070-512621
