"Gandhi": de
lijdensweg van
Attenborough
Succesfilm volgende week in première
ZATERDAG 5 MAART 1983
PAGINA 19
Sir Richard Attenborough: „Na
een zwangerschap van twintig
jaar ben ik bevallen van een bo
reling die volgens iedereen bij
zonder welgeschapen is, maar ik
zit zelf nog midden in de postna
tale verwarring. Nadat de monta
ge achter de rug was ben ik nog
eens viereneenhalve maand
druk geweest met het dubben
voor een versie in het Hindi en
sindsdien reis ik vrijwel onafge
broken de wereld rond om over
mijn film te praten. Maar overal
word ik getroffen door het laai
end enthousiasme".
„Het verbaast me nog steeds. Ik heb
tenslotte jaren moeten opboksen te
gen mensen die niets zagen in een
film over Gandhi. Ik heb op de stoep
gestaan bij alle grote maatschappij
en. En de mensen die het daar voor
het zeggen hebben kun je toch niet
beschouwen als idioten. Veel van de
lieden die dit project commercieel
kansloos achtten, ken ik van andere
gelegenheden als bijzonder wijze
mensen. Dus zelfs toen ik bezig was
de film uiteindelijk toch van de
grond te krijgen als mijn eigen pro
ducent en in de zekerheid dat in elk
geval een klein publiek voor Gandhi
te interesseren moest zijn, durfde ik
niet te dromen van een doorslaand
succes".
„Maar sinds de film is uitgebracht in
India, Engeland, Amerika en West-
Duitsland is er nergens tijdens
avondvoorstellingen één stoel leeg
gebleven. Twee weken geleden is
Gandhi uitgebracht in 320 Ameri
kaanse theaters, nadat hij eerder in
première gebracht was in 14 theaters.
De film heeft nu 22 miljoen dollar op
gebracht in de Verenigde Staten al
leen al. Het is krankzinnig! Ik zat in
Stockholm midden in een persconfe
rentie, toen het nieuws bekend werd
van de Oscar-nominaties. Ik kreeg
een briefje toegeschoven waarop het
aantal nominaties voor Gandhi ge
schreven stond. Ik zag twee streep
jes, dus ik denk: wat goed, maar
liefst twee nominaties tegelijkertijd!
Maar die twee streepjes betekenden
dus niet twee, maar elf nominaties en
ik kon het niét geloven".
Held
Wat fascineerde u zo in Gandhi dat u
bereid geweest bent om twintig jaar
van uw leven alles ondergeschikt te
maken aan het realiseren van een
film over deze man?
„Het heeft om te beginnen te maken
met mijn persoonlijke achtergrond.
Ik kom uit een radicaal nest. Mijn ou
ders behoorden tot de eerste leden
van de Labour Party. Ik kan me daar
om herinneren uit de jaren '44, '45,
'46 toen ik nog diende bij de Royal
Air Force en toen Labour voor het
eerst aan de regering kwam dat de
eventuele onafhankelijkheid van In
dia aan de orde was. Dat was van La
bour zelfs een verkiezingsbelofte ge
weest. In die tijd stonden India en
Gandhi voortdurend op de voorpagi
na's van de Engelse kranten. Ook
omdat het feitelijk ging om het einde
van het British Empire en het begin
van het einde van het kolonialisme,
iets wat in mijn familie en bij onze
kennissen gezien werd als een toe te
juichen ontwikkeling. Gandhi was
een held voor ons".
„Ik ben dus al heel lang in de man geïn
teresseerd, maar ik wist weinig van
hem af. Ik heb zijn biografie pas in
1962 gelezen, toen ik hem ter verfil
ming kreeg aangeboden. Ik was bij
zonder getroffen door dat materiaal,
maar ik was in dié tijd alleen nog ac
tief geweest als acteur en producent
en had niet de minste aspiratie om te
gaan regisseren. Wel was ik gek op
het vertellen van verhalen en de mo
gelijkheid daartoe herkende ik on
middellijk in dat boek, los nog van
de morele ladingen ervan. Ik vond en
vind nog steeds dat films in de eerste
plaats entertainment moeten zijn en
daarom altijd een sterk verhalend ka
rakter moeten hebben, omdat cine
ma immers een massamedium is en
niet een medium voor de intellectue
le happy few".
De elf Oscar-nominaties die te beurt zijn gevallen aan Sir Richard Attenborough's
film 'Gandhi', vormen geen record. Waarschijnlijk is het wel een record dat voor een
van de scènes uit deze film (Gandhi's begrafenis) ruim 350.000 figuranten op de been
werden gebracht. De 17 miljoen dollar die Gandhi gekost heeft vormen een
bescheiden budget naar huidige Hollywood-normen voor een film die ruim drie en
een half uur duurt. Maar werkelijk bijzonder aan dit imposante en reeds alom
bejubelde schouwspel is dat Gandhi tot stand kon komen zonder dat de officiële
filmindustrie er ook maar een dubbeltje in wilde investeren. Dat de film er
uiteindelijk is gekomen, is enkel te danken aan het doorzettingsvermogen van Sir
Richard Attenborough (regisseur van o.a.'Een brug te ver") die zich twintig jaar
geleden in dit filmproject heeft vastgebeten als een Engelse terriër en ondanks de
grootst mogelijke tegenslagen weigerde om los te laten. Zelfs toen de film gereed was,
durfde 20-th Century Fox de distributie niet aan. Maar Columbia Pictures wel. De rest
van het verhaal is een succes-story. 'Gandhi' gaat 10 maart in Nederlandse première
in Amsterdam, Rotterdam en Den Haag. Op 17 maart volgen de ander steden.
y
Gandhi (Ben Kingsley) temidden van zijn volk.
door Pieter van Lierop
Ongewoon
„In die Gandhi-biografie ontdekte ik
niet alleen de ongelooflijk boeiende
verhaalstof, maar het ging ook nog
eens over de meest ongewone man
die ik ooit in een boek was tegenge
komen. Hij had, in termen die ik be
grijpen kon, meer te zeggen en gedu
rende zijn leven meer tot stand ge
bracht dan enig ander mens gedu
rende de afgelopen honderd jaar.
Wat Gandhi's biografie aan mogelijk
heden bood voor het medium waar
ik vertrouwd mee was, plus mijn mo
rele en ethische interesses voor wat
Gandhi te zeggen had, vormden een
opwindende combinatie die voor mij
onweerstaanbaar was. Volmaakt
uniek".
Zijn er ooit momenten geweest dat de
Sir Richard Attenborough
moed om dit project gerealiseerd te
krijgen u in de schoenen zonk?
„Er zijn erg veel moeilijke momenten
geweest, maar de gedachte om op te
geven is nooit bij me opgekomen.
Wel zijn er situaties geweest waarin
ik afschuwelijke beslissingen moest
nemen, omdat ik het project zelf fi
nancierde, of het nou ging om de
script-fase of om de reizen te betalen
van art-directors die de gelegenheid
moesten hebben om zich in India te
gaan oriënteren. Ik moest daar al
door voor betalen en soms was ik ge
woon door mijn geld heen en ge
dwongen om te gaan acteren, zelfs in
films die ik normaal gesproken zou
hebben geweigerd. Ik heb daarmee
punten bereikt dat ik de wanhoop
nabij was".
„Slechts één keer heb ik me door ieder
een verlaten gevoeld. Je moet weten
dat ik het project in 1962 aangeboden
kreeg van Motilal Kothari, een mij te
voren onbekende man uit India, met
wie ik toen een maatschappij heb op
gericht om Gandhi te gaan produce
ren. In de jaren zestig heb ik abso
luut gefaald in het bijeengaren van
de vereiste financiën en dat was erg
vervelend omdat ik daarmee ook Mo
tilal in-actief hield, terwijl hij er een
goede baan voor had opgezegd. Tel
kens moest ik opnieuw geld gaan
verdienen met acteren in andere
films als 'Flight of the Phoenix''The
sand Pebbles', 'The great Escape'. En
Moti zei op een zeker moment: 'Luis
ter Dickie, ik heb een slechte gezond
heid, ik heb al twee hartaanvallen ge
had en ik heb het gevoel dat mijn le
ven zinloos is geweest als ik de
Gandhi-film niet tot stand heb zien
komen. Wil je mij toestaan dat ik ver
der ga zonder jou?'
„Dat kon en wilde ik hem niet verbie
den. Het was niet leuk voor mijn ego,
maar het belangrijkste was dat de
Gandhi-film tot stand kwam. En Mo
ti ging naar Robert Bolt die bereid
bleek een nieuw scenario te schrij
ven en Bolt had grote films op zijn
naam als 'A man for all Seasons',
'Lawrence of Arabia' en 'Dr. Zjiva-
go', dus schermend met Bolts reputa
tie waren voor Moti de kansen tot fi
nanciering aanmerkelijk gestegen.
Maar Bolt stelde de conditie dat hij
dan de regisseur mocht kiezen en dat
zou dan beslist niet Richard Attenbo
rough zijn, want Bolt stelde terecht
dat ik tenslotte geen enkele regie-er-
varing had".
Belofte
.Bolt wilde Fred Zinneman, die eerst
bereid was en daarna weer niet. Toen
werd David Lean gevraagd en die ac
cepteerde. Het hele stel is zelfs naar
India geweest om lokaties uit te zoe
ken. Toen gebeurde er iets raars. Ro
bert Bolt en David Lean besloten
eensklaps om vóórdat ze aan Gandhi
begonnen, eerst nog even een kleine
andere film te maken; eentje die ze
hooguit tien tot twaalf maanden zou
kosten. Dat werd dus 'Ryan's Daugh
ter' en daar hebben ze maar liefst
drie jaar voor nodig gehad. De
werkelijke tragedie van het verhaal
is, dat gedurende die periode Moti
Kothari gestorven is... En wat ook ta
melijk treurig was. na Moti's overlij
den bleef ik me gebonden voelen aan
de hem gedane belofte om Bob Bolt
en David Lean de film te laten ma
ken, want dat had Moti zo fantastisch
gevonden: die twee vormden een
koppel dat het ene wereldsucces aan
het andere reeg".
„Ik zat toen drie jaar te wachten tot
'Ryan's Daughter' eindelijk klaar zou
zijn. En toen het zo ver was, had
Lean ineens geen zin meer in Gand
hi. Intussen was ik gedebuteerd als
regisseur met 'Oh, What a lovely War'
en daarna 'Young Winston'. Daardoor
had Bob Bolt ineens wel vertrouwen
in my gekregen, dus wij zouden gaan
samenwerken. Vervolgens kreeg
Bolt een hartaanval en kon niet meer
werken en omdat ik nog lang niet te
vreden was met zijn script en daar
niet op eigen gezag aan kon gaan
sleutelen, moest er weer een heel
nieuw script worden geschreven.
Vervolgens bleek Joe Levine geinte-
resseerd in Gandhi, maar dan wilde
hij wel dat ik eerst voor hem 'Een
brug te ver' zou regisseren en daarna
ook nog 'Magie'. Toen ik dat gedaan
had, heeft hij me laten vallen als een
baksteen. Uiteindelijk heb ik het
toch allemaal zelf moeten uitzoeken
en het scenario voor twee miljoen
dollar moeten terugkopen van Joe
Levine, die er zelf slechts 100.000 dol
lar voor betaald had. De film is uit
pure nood door mij geregisseerd èn
geproduceerd".
Nehru
Hoe ts uw keuze voor Ben Kingsley als
hoofdrolspeler tot stand gekomen?
„Toen ik in 1963 Pandit Nehru voor het
eerst ontmoette en hy zijn persoonlij
ke toestemming gaf om in India deze
film over Gandhi te maken, was hij
ervan overtuigd dat er een Engelse
hoofdrolspeler nodig was. In die tijd
waren cineasten als Ray, Benegal en
Sen nog niet doorgebroken en de al
gehele stijl van acteren in Indiase
films deed nogal lachwekkend aan.
Nehru wilde dat een film over Gand
hi in de hele wereld gezien kon wor
Seniel
Ben Kingsley gezien, in 1970 al, in
Stratford. Ik zag !\em als Hamlet, ik
zag hem als Brutus en in nog een he
le reeks andere rollen. Ik heb hem
altijd fantastisch gevonden, maar
nooit gezien als een serieuze kandi
daat voor de Gandhi-rol. Hy was ook
pas achter in de twintig toen ik hem
voor het eerst zag spelen. Te jong".
„Vele jaren later zei mijn zoon Michael
hij is toneelregisseur en kende Ben
Kingsley persoonlijk tegen me: 'Pa.
je bent zeker seniel aan het worden,
waarom neem je Ben niet? Hij is nota
bene half-Indiér!' Nou, dat was iets,
wat ik me nooit had gerealiseerd, die
afkomst van Ben Kingsley. En hij
bleek intussen, zoals dat gaat, tien
jaar ouder te zyn geworden. We heb
ben hem een test laten doen en we
wisten meteen dat we niet verder
hoefden te zoeken. Hy knalde met
een van het doek af met die wonder
lijke magnetische ogen. En behalve
het voordeel dat er met hem geen
taalprobleem was en zijn schedel
vorm aardig overeenkwam met die
van Gandhi, had hij ook nog zijn
huidskleur mee. Met een Europees
acteur zou de make-up een gigan
tisch probleem zijn geweest. Maar
Ben hebben we weken voor het be
gin van de opnamen mee naar India
genomen, iedere dag vol olie ge
smeerd en buiten in de zon gezet en
het Indiase pigment in zijn huid deed
zijn natuurlijk werk".
den en hy vond dat daarom iemand
als Alec Guinness de Mahatma ge
stalte moest geven. Ik heb Alee nog
gevraagd, maar hij vond niet dat hij
deze rol aankon. En ikzelf vond ei
genlijk altyd al dat het alleen kon
werken met een Indiër in de Gandhi-
rol".
„Ik heb maanden besteed aan het be
zoeken van toneelvoorstellingen in
India. Het grote probleem was dat je
iemand moest hebben die om te be
ginnen enigszins op Gandhi leek,
daarnaast een technisch uiterst be
kwaam acteur diende te zijn en bo
vendien voldoende de Engelse taal
beheerste. Zo iemand kon ik niet vin
den. In de jaren zeventig ben ik
enorm onder druk gezet om Dustin
Hoffman of Robert de Niro te casten.
Ik had de financiering rond kunnen
krygen met Amerikaanse maat
schappijen. als ik een ster-acteur had
geaccepteerd voor de titelrol. Dat
kwam me echter voor als een ernsti
ge fout. Al zijn Hoffman en De Niro
de beste acteurs van hun generatie.
Volgens mij zou het publiek moeten
beseffen dat de man op het scherm
absoluut uniek was en zoiets kun je
nooit bereiken als je Dustin zit te be
wonderen om zyn knap nagebootste
Indiase accent, of de rol van De Niro
onwillekeurig zit te vergelijken met
zyn creatie in Taxi Driver"
Boodschap
Bent u nooit bang geweest dat u op een
te smal spoor terecht zou komen, door
complexe historische gebeurtenissen
te bespiegelen vanuit uitsluitend het
Gandhi-perspectief?
„Natuurlijk is dat altyd mijn grote
angst geweest Er is in de loop van
twintig jaar een aanzienlijk aantal
scripts geschreven en in de eerste
daarvan werd niet alleen ingefocust
op Gandhi, maar werden de gebeur
tenissen uit de Indiase onafhanke
lijkheidsbeweging ook vanuit allerlei
andere standpunten bekeken. Dat
zou evenwel geleid hebben tot een
film van vyfeneenhalf uur. Dus heb
ben we ons opzettelijk beperkt tot
Gandhi, hoe belangrijk en interes
sant andere ontwikkelingen ook ge
weest zijn".
„Zoals bijvoorbeeld de ideeen en acties
van Subhas Chandra Bose. die niet
geloofde in Gandhi's langzame weg
en die het Indian National Army
heeft opgericht en geprobeerd heeft
om onafhankelijkheid na te streven
door zich gedurende de Tweede We
reldoorlog te verbinden met de Ja
panners. Ook dat is een ongelooflyk
verhaal, maar we hebben het uitein
delijk laten vallen. Gandhi zelf werd
tijdens de eerste persconferentie na
de onafhankelykheid gevraagd: 'Wat
is uw boodschap voor de wereld? En
de Mahatma. die een hekel had aan
pompeuze verklaringen, antwoord
de: 'Mijn leven is mijn boodschap!
Het is vanuit die gedachte dat we de
film hebben ontwikkeld en inge
perkt tot Gandhi's levensloop".
Veroveren mm
„Het miraculeuze aan hem was en dat
verklaart ook waarom het financie
ren van de film zo moeizaam verlo
pen is dat het algehele image van
Gandhi, dat van een klein bruin man
netje was. gehuld in witte lappen en
met een grote stok. De mensen we
ten niet dat hy tevoren een advocaat
is geweest, die gekleed ging in drie
delige kostuums met een gouden
ketting op zyn buik en dat h^ in de
trein alleen eerste-klas wilde reizen.
En dat hy soms zyn vrouw het huis
uit heeft gesmeten. Door ons hele
maal op zijn persoon te concentre
ren, konden we ook vertellen over
die jaren in Zuid-Afrika, wat dan
weer speciaal relief kon geven aan de
Gandhi zoals hy later fameus is ge
worden"
„Daarbij wil ik niet pretenderen dat de
film erin geslaagd zou zyn om alle fa
cetten van Gandhi's leven en zyn
persoonlijkheid voldoende recht te
doen. Gandhi zelf heeft gezegd 'Ik
wil uw geest uitdagen, maar uw hart
zou ik willen veroveren'. Ikzelf ben
geen intellectueel,.ik ben voorname
lijk acteur en het is de specialiteit
van acteurs dat ze kunnen omgaan
met emoties. Ik hoop dat we Gand
hi's morele en ethische concepten
geen geweld hebben aangedaan met
deze film, maar het zou aanmatigend
zyn om zelfs maar te veronderstellen
dat je in een film van driecneenhalf
uur uiteen kunt zetten wat er gedu
rende vijfenveertig jaar allemaal in
dat hoofd is omge gaan, anders dan
op een simplistisch niveau"
„Ik geloof wel dat ik na al die jaren in
staat ben om Gandhi te begrypen. Ik
heb tenslotte zyn twee autobiogra
fieën gelezen en ik heb veel tyd be
steed aan gesprekken met mensen
die Gandhi persoonlyk hebben ge
kend, van Pandit Nehru tot en met
Lord Mountbatten. Maar de film be
doelt niets anders dan mensen tot
het besef te brengen dat deze man
fascinerend is en de moeite waard
om verder over te praten, te lezen en
te denken".
„Dus bleef ik zoeken naar acteurs uit
India. Ik had er twee naar Engeland
gehaald en screentests laten doen
met John Hurt en het was niet goed
Toen John zyn eigen test zag. kon hy
niet serieus blijven en zei: 'Vergeet
het maar, ik zie er uit als een verkle
de rugby-speler'. Maar ik had ooit
Hoofdrolspeler Ben Kingsley
