Omgekeerd noodweer
voor op de boterham:
E"-
ZATERDAG 19 FEBRUARI 1983
PAGINA 17
Hersenbrekers, cryptogrammen, doorlopers, zeshoekenraadsels, anagrammen en gewoon
kruiswoordraadsels: ze behoren allemaal tot de bonte puzzelfamilie die zich in ons land als een
niet meer weg te denken amusementsindustrie heeft ingegraven.
We kennen ze in de moeilijkheidsgraden 1 tot en met 5, en wie dit alles gesneden koek vindt koopt
zelfs een buitenlands magazine om er een cryptogram of een soortgelijke puzzel in op te lossen.
Puzzelen is er anno 1983 niet meer om de tijd stuk te slaan, maar wordt door menigeen ervaren als:
Een doorsnee kantoorruimte
met glazen wanden. Achter
een rij bureaus zit een tien
tal mannen en vrouwen ge
bogen over stapels vellen
en dikke boeken. Er wordt
weinig gepraat; men maakt
de indruk stevig door te
werken. Dat zal wel moeten
ook. De tijd dringt, bijna el
ke dag is er wel een 'dead
line' voor één van de 28
puzzelbladen, die hier in el
kaar worden gezet.
Diagrammen maken, woorden
corrigeren, hele puzzels in el
kaar zetten, alle taal- en stijl
fouten wegstrepen: elk foutje
wordt afgestraft met telefoon
tjes afkomstig van het legioen
verwoede puzzelaars in ons
land. Dat legioen groeit en
groeit en het wordt steeds
moeilijker om het tevreden te
stellen. Wat jaartjes terug kon
dat bij de redactie van Denk
sport nog door de uitgave van
een stuk of wat weekbladen
voor de liefhebbers, die aan het
wekelijkse kruiswoordraadsel
in tijdschrift of krant niet ge
noeg hadden. Tegenwoordig
heeft de uitgever van Denk
sport de handen vol aan het
uitbrengen van 28 één- of twee
maandelijkse boekwerkjes,
want de aanduiding blaadjes
zijn ze al lang ontgroeid. Totale
oplage: zo'n 820.000 exempla
ren.
De gemiddelde puzzelaar wordt
steeds fanatieker en steeds
slimmer. De grote verschei
denheid aan puzzelboekjes is
noodzaak om alle klanten te
vreden te stellen. Een beginner
op puzzelgebied? Dan is er
Denksport Junior. Iemand die
graag iets aparts onder de pen
heeft? Daarvoor dient de Filip
pine-puzzel. En zo kunnen we
nog wel even doorgaan.
Pas begin deze eeuw werd het
kruiswoordraadsel ingevberd,
zoals wij dat heden ten dage
kennen. Het Newyorkse zon
dagsblad 'World' publiceerde
in 1913 voor het eerst een
kruiswoordraadsel van de
hand van een zekere Arthur
Wynne. Het puzzelen werd
prompt een nationale rage in
Amerika, ja zelfs een manie.
Artsen waren er als de kippen
bij om te waarschuwen tegen
de risico's van zenuwtrekken
en slapeloosheid die onopge
loste puzzels met zich mee
konden brengen. Opticiens
wisten te melden dat het puz
zelen slecht was voor de ogen.
Rantsoen
De geschiedenis wil zelfs dat
rechters in Amerika mensen
veroordeelden, die verslaafd
waren aan dit nieuwe tijdver
drijf en hun gezin erdoor ver
waarloosden. Dergelijke fana
ten werden op een rantsoen
van twee puzzels per dag ge
steld. De hysterie ebde weer
even snel weg als ze ontstaan
was en de puzzel nestelde zich
als een prettige vrijetijdsbeste-
Hagelslag dus. Een
lichaamsdeel dat licht gaf?
Scheenbeen. Iemand die
met een tweede letter
ervoor van aanzien
verandert? Edelman. Roept
u maar en de Leidse
cryptogrammenmaker
Stef Gooskens zal voor elk
woord een passende
cryptische omschrijving
proberen te vinden.
Je moet er bij een cryptogram
van uitgaan dat de
omschrijving klopt. Er staat
wat er staat, als je maar even
doordenkt, 'n Leuk spelletje,
dat bewijst het succes van de
tv-puzzel Babbelonië ook al, als
je maar weet waar je het zoeken
moet. Stef Gooskens zoekt in
een schatkist, die genoeg
kostbaarheden oplevert.
Ervaren
cryptogrammen-oplossers
zullen ook één, twee, drie niet
weten waarvoor deze
omschrijving nu weer staat.
Anders dan bij zijn meeste
andere cryptische zinnen weet
alleen Stef Gooskens hier het
goede woord voor in te vullen:
de dikke Van Dale, het
woordenboek dat hem als een
onuitputtelijke bron trouw
terzijde staat bij zijn dagelijks
werk, het maken van puzzels.
Vandaar ook dat Stef Gooskens
totaal niet bang is om ooit in
herhalingen te vervallen.
"Voordat ik die twee
boekwerken heb
doorgeworsteld ben ik weer
jaren verder. En ik was niet van
plan om dit beroep m'n hele
ding in het leven van de gemid
delde Amerikaan.
Pas in 1924 werd in Europa het
eerste kruiswoordraadel gein-
troduceerd. Vooraanstaande
Engelse bladen als The Sun
day Times en The Daily Tele
graph begonnen aarzelend met
het publiceren van kruiswoor-
draadsels. In Nederland kwam
'Het Leven' ermee, maar veel
belangstelling was er niet bij
het afwachtende Hollandse
volk.
Een paar jaar later introduceerde
uitgeverij Keesing het blaadje
Denksport. Een blad waarin
louter kruiswoordraadsels wa
ren opgenomen: dat was onge-
leven lang te blijven
uitoefenen".
Glimlach wmmtm
Aan dat merkwaardige beroep
van Stef lag een enkele
glimlach ten grondslag. De
glimlach, die zijn
wiskundeleraar destijds
geregeld om de mondhoeken
placht te krijgen als hij met het
oplossen van een cryptogram
bezig was en hij weer een
woordje vond. Tijdens die
proefwerkuren hadden Stef
Gooskens en zijn klasgenoten
ook alle reden tot lachen.
Dankzij de obsessie van hun
leraar voor het cryptogram
hadden zij volop gelegenheid
tot spieken.
Nu hij zelf puzzels produceert,
heeft de Leidenaar die lach tot
doel verheven. Degenen die
zijn cryptogrammen oplossen
horen dat gebaar van
tevredenheid telkens opnieuw
te tonen. Anders doet Stef zijn
werk niet goed. "Het moet
absoluut niet zo zijn dat ze er
niet uitkomen en een week
moeten wachten totdat de
oplossing wordt gepubliceerd",
zo meent hij. "En dat hoeft ook
niet. Je kunt best eens lang
piekeren over een woord, maar
je moet er van uitgaan dat het
er gewoon staat".
Op het eerste gezicht lijkt het
dat Stef Gooskens makkelijk
praten heeft en dus geen haar
beter is dan de panelleden van
Babbelonië. Het is immers veel
makkelijker om de oplossing
als uitgangspunt voorhanden
te hebben in plaats van
kend voor Europa. Nederland
zat er duidelijk niet op te wach
ten. De markt moest worden
veroverd, en die taak nam
Denksport op zich. Nederland
moest en zou leren puzzelen.
Kranten en tijdschriften kre
gen elke week een gratis Denk
sportpuzzel toegezonden. Hon
derdduizenden nummers wer
den huis-aan-huis verspreid.
Demonstratie-avonden moes
ten de mensen helpen leren
een kruiswoordraadsel op te
lossen. Op aanplakzuilen ver
schenen reuzenpuzzels en ach
ter schuttingen werden kruis
woordraadsels geplaatst, die
vanachter kijkgaten konden
andersom? Maar de maker stuit
natuurlijk weer op andere
moeilijkheden. Als hij aan een
schoon diagram (zo heten die
zwart/witte vakjes) begint,
ontbreekt hem de frisse moed
nog niet. Maar zodra hij het
tweede woord moet invullen
wordt het al piekeren geblazen,
want de beginletter van dat
woord staat al vast. Hoe verder
Stef komt, des te meer raakt hij
verstrikt in de greep van zijn
eigen woorden. "Als je een eind
opgeschoten bent en je bent
niet tevreden over één woord,
dan kun je meestal het halve
diagram opnieuw maken. Als
er één woord verandert,
verandert er een heleboel mee.
En dan zit ik zelf ook uren te
piekeren".
Vorst
Niet alle woorden uit de Van
Dale lenen zich voor het
gebruik in een cryptogram.
Een woord als kolonisatie
schiet hem meteen te binnen
als een allerminst spiritueel
voorbeeld. Leerkracht
daarentegen is een lekker
woord, zo oordeelt Stef
Gooskens. Het woord heeft nog
een inhoudelijke en een
inwendige betekenis ook. Het
staat voor onderwijzer, maar de
lettergrepen 'leer' en 'kracht'
kunnen beiden nog iets anders
aanduiden. Met zulke woorden
kan hij lekker aan de slag.
Stef Gooskens: "Je moet een
cryptogram zo in elkaar zetten
datje echt leuke woorden
krijgt. Woorden waarmee je een
heleboel kanten op kunt. Je
moet verder zien te voorkomen
worden opgelost. Politie te
paard moest de menigte soms
in bedwang houden.
Uitbraken
Nederland leerde puzzelen en
Denksport groeide lekker mee.
Het aanvankelijk dunne blaad
je dijde uit tot 64 pagina's per
maand en met de regelmaat
van de klok kreeg het er broer
tjes en zusjes bij. De oplagecij
fers die alle Denksport-bladen
vandaag de dag hebben in
ogenschouw nemend, mogen
de pogingen van toen geslaagd
worden genoemd. Nederland
telt honderdduizenden ver
woede puzzelaars, die allemaal
bij het simpele kruiswoord
raadsel zijn begonnen.
De doorsnee puzzelaar lost eens
een kruiswoordraadsel uit de
krant of het tijdschrift op, hij
raakt aan het spelletje verslin
gerd en beklimt van lieverlee
een steeds hogere trede op de
ladder der moeilijkheidsgraad.
Dat is althans de ervaring die
hoofdredacteur Henri Mudde
van Denksport in zeventien
jaar heeft opgedaan. Vandaar
dat zijn kopzorg is hoe breng
ik steeds andere, gecompli
ceerdere nieuwe puzzels in
omloop? Na de kruiswoord
puzzel kwam het cryptogram,
het anagram, het zeshoeken
raadsel, de denkopgave.
Mudde heeft zijn handen vol aan
het in goede banen leiden van
een 700 tot 1000 puzzels in alle
mogelijke variaties, die de uit
geverij elke maand weer moet
uitbraken. De redactie kan dat
hoge aantal onmogelijk zelf
produceren. Vandaar dat zij
een beroep doet op zo'n vijfen
twintig medewerkers; mensen
die ooit zelf als puzzelaar zijn
begonnen en die in de loop der
jaren probeerden om er zelf
één te maken in plaats van op
te lossen. Hun probeersels stu
ren zij steevast op naar Denk
sport.
ook. Dat levert hem bij tijd en
wijle geen geestelijke
verheffing, maar doodordinaire
hoofdpijn op. "Je geest komt
echt op een afschuwelijke
manier onder druk te staan.
Soms moetje even iets anders
gaan doen. Ik heb er
bijvoorbeeld helemaal geen
hekel aan om af te wassen.
Gewoon, iets met je handen
doen, heerlijk".
Het maken van puzzels kan
nooit lopendebandwerk
worden, meent Stef. De
massale produktie van
puzzelbladcn en zijn
kleinschalig gewriemel
kwalificeert hij dan ook als
confectie in verhouding tot
maatwerk. "Dat kan ook niet
anders. Als je duizend puzzels
per maand aan de man brengt
wordt het vanzelf confeclir".
Verslaving
Over kwaliteitsverschillen laat
hy zich ook maar liever niet uit
Het wereldje is klein, maar
bovendien zitten de verschillen
'm niet zozeer in de kwaliteit
als wel in de smaak. "Iedere
cryptogrammenmaker heeft
zijn eigen stijl De fanatieke
puzzelaar gaat die stgl na
verloop van tijd herkennen en
zal er al dan niet van gaan
houden, maar dat ligt aan zijn
eigen smaak. Stof kent de
verschillende stijlen, en
behalve afwassen wil hg in z'n
vrije tijd ook nog wel eens een
puzzeltje oplossen. Tijdens die
bezigheid kwam hg er op een
keer halverwege achter dat hij
met het oplossen van zgn eigen
maaksel bezig was. 'Tja, ik had
het echt niet door. Ik dacht al
wel wat gaat het goed"
Een dergelgke verstrooidheid
kenmerkt de ware puzzelaar,
vindt Stef. "En vergis je niet",
waarschuwt hij tenslotte, "als
deze dingen je beginnen te
intrigeren wordt het een
regelrechte verslaving. Ik kèn
ze, de mensen die hun
cryptogrammen overal mee
naartoe slepen. Je hebt gewoon
geen rust meer voordat al die
lege vakjes zgn ingevuld".
Kwaliteit
De kwaliteit van de Nederlandse
puzzelbladen varieert nogal
eens. Met name de omschrij
vingen van de cryptogrammen
zouden aan duidelgkheid te
wensen overlaten. Hoe dan
ook: Mudde zegt er strenge
normen op na te houden als
het op het woordgebruik in de
puzzels aankomt Het hanteren
van werkwoorden is ten
strengste verboden, dat van
jongens- en meisjesnamen
eveneens. Vervoegingen, ver
buigingen en de bekende Fran
se lidwoorden zijn ook taboe.
Plaatsnamen mogen met mate.
Alkmaar kan. Ede en Epe zgn
twijfelgevallen, zo leert een te
lefoontje dat door één van de
puzzelmakers tijdens ons ge
sprek wordt gevoerd. De puz
zelaar mag ook nooit in de si
tuatie verzeild raken dat er op
één plaats in het kruiswoor
draadsel zowel het woord pa
als ma kan worden gebruikt
En: elke omschrijving moet
wetenschappelijk verant
woord zijn. Een schelpdier is
nu eenmaal geen schaaldier
Een enkele speciale puzzel wordt
nog op de redactie zelf ge
maakt. ook om niet helemaal
het gevoel te verliezen Het
blijft mensenwerk - de com
puter is nog niet in staat om
puzzels af te leveren die geen
eenheidsworsten zgn. De
meesten worden aangeleverd
en verzameld in mappen om er
later door de redacteur van één
van de Denksport-bladen te
worden uitgepikt Daarbg is
het zaak om voor elk blad zo
veel mogelijk puzzels van ver
schillende makers te gebrui
ken. Iedere puzzelmaker heeft
z'n eigen stijl en zijn eigen
woordkeus en variatie is nu
eenmaal troef.
Invullen
Gefluisterd wordt dat de puzzel
bladen wel eens een greep
doen in de bak met oud mate
riaal. Mudde bestrgdt die rod
del. "Ik denk niet dat de puzze
laars het zouden merken, be
halve als het om cryptogram
men gaat. want daarin zitten
specifieke problemen. Maar
wc doen het niet Je zou ook
door de mand vallen, want de
spelling verandert vaak en je
gebruikt nu toch andere woor
den dan tien jaar geleden", al
dus de hoofdredacteur, die
zegt veel contact te hebben
met zijn lezers'. "Ja, ze bellen
vaak. Soms loopt er iemand
een dag lang naar een woordje
te zoeken en dan belt men ons
op. Of we zo iemand helpen?
We zeggen niet meteen welk
woord het is, maar we geven
bijvoorbeeld de eerste letter of
we gaan samen zoeken We la
ten de betrokkene niet in de
kou staan. Dat zou frustrerend
zijn. Want een puzzel is tenslot
te om opgelost te worden".
Cryptogrammenmaker Stef Gooskens uit Leiden: geen rust voordat al
die lege vakjes zijn ingexmld.
(Foto Holvast)
aanwijzing Een
winterkoninkje bijvoorbeeld
staat voor een vorst".
En zo kan hg nog uren
doorgaan. In het dagelijks
leven, als werknemer van het
spelletjesbureau Jan
(Babbelonië) Meulendgks
Bart Schuil, doet hg dat dan
datje in gekunstelde
omschrijvingen vervalt. Het
mooist is om per woord twee
omschrijvingen te geven,
waarvan de oplossing in het
brandpunt ligt. Bijvoorbeeld:
'O ingang, wat ruik je lekker'
voor odeur. Maar bij andere
woorden heb je genoeg aan één
