c
„Een hinderlijke, koortsbrengende
steenpuist eindelijk opengebroken'
De Nederlandse pers ten tijde van Hitiers machtsovername
ZATERDAG 29 JANUARI 1983
Extra
Wie nagaat wat de Neder-,
landse kranten in 1933
hadden te melden over
het aan de macht komen
van Hitler in Duitsland
vindt weinig bevestiging
de ooit eens door ge
schiedschrijver prof. Lou
de Jong geuite beschuldi
ging dat de Nederlandse
pers te weinig heeft ge
waarschuwd voor de ge
varen van het nazisme.
Vrijwel alle vooraanstaan
de kranten drukken op
meer of minder nadrukke
lijke wijze hun bezorgd
heid uit over de ontwikke
lingen in het buurland.
De komst van Hitler - die op 30
januari 1933 vrij verrassend
door de oude rijkspresident
Von Hindenburg tot rijks
kanselier wordt benoemd -
wordt allerminst met gejuich
begroet. Het liberale Alge
meen Handelsblad merkt op
dat Duitsland voor een expe
riment van hoogst bedenke
lijke afmetingen staat, de on
gebonden conservatieve Te
legraaf waarschuwt voor het
gevaar dat als Hitier erin
slaagt zijn tegenstanders op
straat te zetten, hij in Duits
land een regime zal invoeren
dat als de ene druppel water
op de andere op het Italiaan
se fascisme zal lijken. In de
linkse pers wordt Hitier een
stemmig afgebroken, maar in
de meeste christelijke bladen
daarentegen is de toon (nog)
mild.
De Nederlander (christelijk-his-
torisch) gebruikt de term on
aangenaam, De Standaard
(anti-revolutionair) verwacht
niet onmiddellijk grote ver
anderingen in Duitsland
maar de Maasbode (katho
liek), die de nazi's een jaar
eerder nog onverdragelijke
arrogantie, bloeddorst en
kinderlijkheid verwijt,
schrijft dat de benoeming
van Hitler is te begroeten om
dat daarmee een hinderlijke,
koortsbrengende steenpuist
aan het lichaam der Duitse
republiek nu eindelijk en ten
lange leste is opengebroken.
Gedoeld wordt op het feit dat
men Hitier er eindelijk toe
heeft kunnen brengen ge
deelde regeringsverantwoor
delijkheid te dragen.
Overigens, de kranten zijn dui
delijk overrompeld door het
aan de macht komen van Hit-
Ier. De commentaren en spe
culaties in de januarimaand
van '33 wijzen er niet op dat
men de nationaal-socialisti-
sche voorman de regerings-
troon ziet bestijgen. Gegokt
wordt op een versteviging
van de positie van de op dat
moment regerende generaal
Von Schleicher die in het
door massale werkloosheid
en bloedige politieke twisten
geteisterde Duitsland orde
moet zien te scheppen.
Verzwakt
Het Algemeen Handelsblad
schetst op 5 januari een rede
lijk sterke positie van het ka-
binet-Schleicher en schrijft
over Hitier: "De positie van
Adolf Hitler en zijn beweging
door Bert Paauw
is op het ogenblik ten zeerste
verzwakt. Niet alleen heeft
zijn partij de laatste tijd bij
alle verkiezingen zware ver
liezen geleden en heeft de roep
van onoverwinnelijkheid
daarmee een geweldige
knauw gekregen, maar wat
misschien nog erger is: de
kassen van de beweging zijn
leeg en men heeft het zelfs
aangedurfd dit openlijk te
demonstreren door weken
lang SA-mannen in volle uni
form over heel Duitsland op
straat met bedelbussen neer
te zetten en de ogenblikkelijke
armoede overluid te laten
verkondigen. Een noodmaat
regel die Hitler stellig veel
sympathieën gekost heeft".
Van Hitiers kanselierschap is
op het ogenblik minder dan
ooit sprake, meldt Het Han
delsblad.
De Standaard ziet op 10 januari
in Von Schleicher "goddank"
een nieuwe volksheld voor
het ontredderde Duitse volk
en De Nederlander om
schrijft Von Schleicher op 27
januari als een sterk man van
wie men terecht grote ver
wachtingen koestert. Een
dag later stuurt president
Von Hindenburg Von Schlei
cher de laan uit en mag diens
voorganger en aartsrivaal
Von Papen het weer probe
ren. Von Papen, die in juni'32
met hulp van leger en politie
een autoritaire staat wilde
vormen maar zich gedwars
boomd zag door Von Schlei
cher, heeft het inmiddels op
een akkoordje gegooid met
Hitier. Het kabinet Hitler-
Von Papen is snel een feit.
Allerwegen wordt gedacht
dat Von Papen en de ook tot
het kabinet toegetreden
groot-industrieel Hugenberg
Hitier naar hun pijpen zullen
laten dansen. Maar daarnaast
klinkt toch ook ernstige on
gerustheid door of Hitier wel
is in te tomen.
Staatsman?
De Telegraaf op 30 januari: 'Ts
deze volksredenaar en orga
nisator ook een staatsman?
Hitier zelf is ten volle van zijn
zending overtuigd en hij
meent geroepen te zijn het
Duitse rijk te redden uit de el
lende die de oorlog het heeft
gebracht. Er zijn echter velen
die aan Hitiers politiek genie
twijfelen. Indien hij de toe
stand zo sterk had kunnen
vereenvoudigen dat hij het
Duitse rijk kon regeren, zoals
hij dat zijn partij doet, wel
licht zou men dan grote maar
ook gevaarlijke dingen zien
gebeuren. Het is echter niet te
verwachten dat Hitier ooit in
Duitsland zulk een onbeperk
te machtspositie zal verwer
ven. Hij zal steeds bondgeno
ten moeten zoeken en moeten
onderhandelen maar daarin
is hij niet sterk. Telkens als
hij met de staatslieden der
oude partijen aan één tafel
zit lijdt hij nederlagen. Hij
weet dat ook zelf. Het gevaar
lijke in de tegenwoordige si
tuatie is dat Hitier nog geens
zins zijn dictatoriale plannen
heeft laten varen en dat hij
ongetwijfeld zal beproeven ze
te verwezenlijken".
Het Leidsch Dagblad op 31 ja
nuari: "Reeds wordt van de
meest diverse zijden de vraag
gesteld of een combinatie Hit-
ler-Hugenberg - beide figuren
die dromen van een alleen
heerschappij, tenminste van
een alleen de toon aangeven -
van lange duur zal kunnen
zijn. Men verwacht voorzet
ting der machinaties achter
de schermen om elkaar een
beentje te lichten. Wie echter
er in zal slagen de ander te
wippen... Voor Hitler is de po
sitie ook daarom gevaarlijk
omdat ontzaglijke hoop en
vertrouwen op hem is geves
tigd, meer dan iemand feite
lijk thans kan vervullen. Ook
dat kan hem parten gaan
spelen. Niets is wufter dan de
volksgunst".
Afwachten
De Nederlander op 4 februari:
"Voorlopig blijft het nu af
wachten met dit kabinet. Het
is zijn leven begonnen met
veel gejubel om zijn wieg,
maar we zijn er niet zeker
van dat dit gejubel zal blij
ven. Hitier zal zeker ook wel
dingen moeten doen die ver
van populair zijn bij zijn
geestverwanten of anders in
botsing met zijn coalitiegeno
ten komen".
Aan de positie van communis
ten en sociaal-democraten
wordt ook de nodige aan
dacht gewijd. Het Algemeen
Handelsblad van 31 januari:
"En de marxisten. Voorlopig
zijn ze in hoge mate nerveus.
In hun blad Vorwarts schrij
ven ze dat Hindenburg met
zijn besluit de verschrikke
lijkste verantwoording
draagt die ooit een hoofd van
staat op zich genomen heeft.
En dat zijn plicht is ervoor te
zorgen dat deze regering on
middellijk verdwijnt als ze
geen meerderheid in de Rijks
dag krijgt. Geschiedt dit niet
dan zal het arbeidende volk
zijn laatste en hevigste kracht
inzetten. Wat dit betekent is
duidelijk genoeg. Zo zien de
zaken eruit. Het Duitse volk is
geduldig en wie ernstige bot
singen voorspelt ziet zich bin
nen Duitslands grenzen al te
vaak door de loop der gebeur
tenissen gelogenstraft. Maar
ditmaal met een Hitier, een
Von Papen, een Hugenberg
en een Göring aan de spits is
er toch alle reden om aan vre
de op Duitse aarde en onder
de Duitse mensen een welbe
hagen niet al te vaak te gelo
ven".
Schuimbekken
In de confessionele bladen
klinkt een ondertoon van
leedvermaak door over de
positie waarin 'de rooien' zijn
geraakt. De Maasbode van 31
januari: "In het centrum is
men geneigd de kat uit de
boom te kijken en niet direct
met de linkergroepen der be
volking in de strafste opposi
tie te gaan. Heel de linkse
helft echter, al die miljoenen
die zo zwaar onder de elegan
te vuist van Von Papen te lij
den gehad hebben, al die
werklozen, alle socialisten,
enz. enz. voelen zich door de
benoeming van het nieuwe
kabinet in een spanning ge
bracht die hen van woede
doet schuimbekken. De moge
lijkheid is niet uitgesloten,
dat deze vertwijfeling baan
brekend zal werken naar ver
eniging van soci's en commu
nisten en dat is een gevaar.
Maar tragisch hoeft men de
zaak niet te nemen, want het
is eerst bij de overweldiging
van Pruisen, en nu weer
klaar geworden, dat de werk
loosheid de arbeiders hun
slagzwaard uit de handen ge
slagen heeft. Van een algeme
ne staking is geen sprake en
daarmee is hun zaak uit. Blij
ven nog wat platonische beto
gingen en wat wilde artike
len in de dagbladen over".
De Standaard op 2 februari:
"De communisten zullen in
elk geval genoeg spektakel
maken nu denkelijk voor heel
Pruisen verbod van hun de
monstraties wordt afgekon
digd, Hun rode omes - de so
ci's - gedragen zich heel wat
voorzichtiger. Zij missen de
energie en het enthousiasme
om nu reeds de strijd tot het
uiterste te beginnen. De kans
op succes (waar een commu
nist niet naar vraagt), van
gewapend verzet is natuur
lijk gelijk nul. En een algeme
ne werkstaking, als er zoveel
werklozen zijn en honderd
duizenden Stahlhelmers en
Hitlerianen georganiseerd
gereed staan om nooddienst
te verrichten, haalt ook niets
uit. Aan een staatsgreep hoeft
links ook niet te denken want
de tegenwoordige regering
kan op de Rijksweer ten volle
rekenen".
Feller
Maar in de februarimaand wor
den de commentaren in veel
bladen steeds feller anti-Hit-
Ier. De onverzoenlijke rege
ringsproclamatie, de door
Hitier aan Von Hindenburg
ontfutselde machtiging voor
nieuwe Rijksdagverkiezin
gen op 5 maait, de toenemen
de kneveling van communis
ten en sociaal-democraten en
de perscensuur, het zijn za
ken waar ondanks de muite
rij op De Zeven Provinciën
veel aandacht voor is.
Het Algemeen Handelsblad
gaat tekeer. Op 3 februari:
"De regeringsproclamatie is
Hitier temidden van zijn nazi-kliek. Reeds enkele roeken na zijn machtsovername werden - in tegensel-
ling tot de geschiedschrijving van prof. Lou de Jong - de Nederlandse kranten al wakker "De tijden van
gezond verstand zijn voorbij, die van de brutale macht hebben hun intocht gedaan", schreef het Algemeen
Handelsblad reeds op 3 februari 1933.
een stuk demagogie van het
zuiverste Hitleriaanse water.
Ze is, alles tezamen genomen,
één enkele grote teleurstelling
voor allen in en buiten Duits
land die nog een schijntje
hoop hadden dat dit kabinet
in plaats van hatelijke kri
tiek tot positieve daden zou
komen die de verschillende
groepen der bevolking nader
tot elkaar zouden brengen.
Meer dan ooit is de politiek de
straat op geraakt. In alle de
len van Duitsland zijn revol
ver en dolk weer in ere her
steld. Nationalisten staan ge
reed om beproefde politie
ambtenaren het heft uit han
den te nemen. En als enig te
gengif verkondigt men de be
lofte: over 4 jaren zal alles an
ders zijn. De tijden van ge
zond verstand schijnen voor
bij, die van de brutale macht
hebben hun intocht gedaan.
Wie zoveel wind zaait zou wel
eens storm kunnen oogsten".
In de daarop volgende dagen
beticht het Handelsblad de
regerirg Hitier-Von Papen
van g-.-ove willekeur. Gespro
ken wordt van het hellend
vl?x naar de afgrond.
Onheil
De Nederlander waarschuwt op
18 februari: "In Duitsland be
gint het er op te lijken dat de
radicalen van rechts die van
links gaan terroriseren. Wij
verwonderden ons reeds dat
het nog zo lang betrekkelijk
kalm bleef maar de donkere
lucht zat toch van weerlichten
van naderend onheil vol. De
huidige regering is wel heel
gauw met het verbieden van
haar niet welgevallige bla
den en zij werkt uit de rege-
ringsbureaux ook tal van
verdachte elementen weg.
Men hoeft nog geen marxist te
zijn om tegenwoordig wegge
werkt te worden".
Het Leidsch Dagblad, eveneens
op 18 februari: "Langzaam
maar zeker toont de regering-
Hitier zijn ware gedaante.
Druk is men aan het politiek
zuiveren, d wz. sociaal de
mocraten of centrum-mannen
die op verantwoordelijke po
sities zijn gesteld te ontslaan
en te vervangen door eigen
partijmensen Het is een bij
zonder veeg teken ten aan
zien de Duitse politiek. Be
gint men immers deze weg te
betreden, dan ontkomt men
niet aan willekeur en vervalt
men van kwaad tot erger.
Daarnevens wordt de opposi
tiepers al rigoureuzer gemuil
korfd. De minste aanval op
de regering wordt bijkans
beantwoord met een verschij
ningsverbod voor zoveel da
gen En dat met de verkiezin
gen van 5 maart in het ge
zicht. De bedoeling ts duide
lijk".
Als eind februari het Rijksdag
gebouw in brand wordt ge
stoken - met de Nederlandse
communist Van der Lubbe in
de dubieuze hoofdrol - klinkt
in de verslagen met alleen
verontwaardiging door maar
wordt ook gewezen in welk
een voordelige positie dit Hit-
Ier en zijn nationaal socialis
ten brengt met het oog op de
verkiezingen.
Verbod
De Telegraaf bijvoorbeeld
schrijft op 28 februari onder
de kop 'Een buitenkans voor
Hitler": "Adolf Hitler en de
nationaaLsocialisten hebben
met grote tegenwoordigheid
van geest onmiddellijk begre
pen welke politieke voordelen
zij uit het gebeurde kunnen
trekken. Een verbod van de
communistische partij hing
sedert lang in de lucht. Juist
gistermiddag had het kabinet
beraadslaagd over scherpe
maatregelen tegen landver
raders onder wie men in de
eerste plaats communisten
moet verstaan. Toen dan ook
gisteravond het bericht van
de brand bekend werd begaf
Hitier samen met zijn vrien
den zich onmiddellijk naar
het toneel van de daad. Daar
ter plaatse trof men de beslis
singen die nog in de loop van
de nacht werden uitgevoerd
Men ging over tot arrestaties
op grote schaal. Het gebouw
van Vorwórts werd bezet en
het blad van de socialisten
zelf werd verboden voor het
nog verschenen was".
In De Standaard, in die dagen
vergeleken bij de andere bla
den opmerkelijk mild over
het Hitler-regime. maakt men
zich voornamelijk druk over
het linkse gevaar. Op 1 maart:
"En inmiddels handhaven
wij de heren communisten in
allerlei openbare functies
Braaf als we zijn en ver
draagzaam. Tot schade en
schande leren dat Joris Goed-
bloed de pin op de neus
kreeg".
Maar ook bij De Standaard be
gint het na de verkiezingen -
die Hitier geen absolute
meerderheid brengen - te da
gen. Het onbeschaamd plaat
sen van hakenkruisvlaggen
op openbare gebouwen en de
agressie jegens joden en hun
winkels doet de commenta
tor de verzuchting slaken.
"Zo iets kan toch niet besten
digd worden."
Noodkreet
Samenvattend mag worden ge
steld dat de Nederlandse
kranten over het algemeen -
hetzij in voorzichtige termen,
hetzij in harde bewoordingen
- de machtsgreep van Hitler
wel degeUjk van waarschu
wende geluiden hebben
voorzien. En al vindt een na-
tionaal-socialistische uitnodi
ging aan Nederlandse journa
listen in de zomer van '33 ge
hoor bij 21 bladen - waaron
der 18 katholieke, maar geen
enkel landelijk blad boos
heid maar ook verbazing
overheersen in verslagen en
commentaren.
Illustratief is in dat verband de
'noodkreet' op 4 maart in De
Nederlander: "Is de massa
door al de doorgestane ellen
de zo stompzinnig geworden
dat zij alleen maar zeggen
kan: die andere heren deden
het zo slecht, ieder die ze ver
drijft zal het allicht beter
doen".
Volftnót week ta EXTRA Waf-
e ca het HlUer-
