Het Hongaarse wonder
Economie en
democratie
teveel
op
Staatslening slokt
Beursweek
Economie
Extra
Internationaal
Westerse welvaart in het Oostblok
ZATERDAG 22 JANUARI 1983
Extra
PAGINA 21
Op de taxistandplaats kijk ik nog
even naar het controversiële
Hilton. De strak blauwe lucht
en de Matthiaskerk weerspie
gelen scherp in de grotendeels
glazen zijwand van het nieuwe
gebouw. Iemand tikt op mijn
schouders. „Taxi, meneer? Ik
heb een privé-taxi hier", zegt
een baardige jongeman van
voor in de dertig. Snorders?
Hier? Na een korte aarzeling
wint mijn nieuwsgierigheid.
Mijn vlotpratende snorder zegt
ingenieur te zijn die er op deze
manier wat bij scharrelt. „Mag
dat", vraag ik met geveinsde
onschuld. „Iedereen heeft hier
een tweede baantje. Het wordt
zelfs aangemoedigd. Als je het
maar opgeeft voor de belas
ting", antwoordt mijn chauf
feur blijmoedig.
Op de rand van de strakke Oost-
europese plan-economieen en
de westerse vrije markten pro
beert Hongarije (ruim tien mil
joen inwoners en twee-en-een-
half maal Nederland) een wan
kel evenwicht te vinden. Offi
cieel, vooral op het gebied van
de buitenlandse politiek, lopen
de Magyaren keurig in de
Kremlin-pas. Geen onvertogen
woord over de oosterburen.
In de kranten en op partijverga
deringen heten wij onveran
derlijk imperialisten, kapitalis
ten en militaristen. De War-
schau-pactlanden daarentegen
zijn bij die gelegenheden be
vriende en vredelievende na
ties die het beste met de mens
heid voorhebben. Op econo
misch gebied echter bewan
delt Hongarije, zowel intern als
in relaties tot het buitenland,
een weg die men vergeefs in de
standaardteksten van de ortho
doxe marxisten zal zoeken.
Om maar een paar voorbeelden
te noemen: in sommige beroe
pen zijn privé-verdiensten tot
100.000 forint belastingvrij (on
geveer 7000 gulden) per jaar
mogelijk; (de Hongaarse Jan
Modaal verdient zo'n 4000 fo
rint per maand), particuliere
bedrijven zijn niet langer taboe
en worden zelfs aangemoe
digd. De enige beperking is dat
zij niet groter mogen zijn dan
25 personeelsleden.
Van het huizenbezit is 70 procent
particulier of semi-particulier
(met erfrecht). De meeste
staatsondernemingen en coö
peraties kunnen als han
delspartner zowel in Hongarije
als met buitenlandse onderne
mingen volkomen zelfstandig
optreden; en joint-ventures
met westerse ondernemingen
in verschillende vormen schie
ten als paddestoelen uit de
vruchtbare Hongaarse grond
zelfs Philip Morris maakt een
Hongaarse Marlboro en de
Duitse foto-gigant Quelle heeft
in Boedapest net een nieuwe
winkel geopend.
Op het moment dat ieder gezond
denkend mens zijn hart vast
houdt over de ontwikkelingen
in Polen, dat Roemenië in feite
al bankroet is en de Tsjechen
op de rand daarvan balance
ren, en de Sowjet-Unie voor
enorme hoeveelheden graan
bij de Verenigde Staten moet
aankloppen, op dat moment
spreken westerse bankiers en
het Internationale Monetaire
Fonds hun vertrouwen uit in
de Hongaarse economie, door
nieuwe leningen en kredieten
te verschaffen.
Niet dat de algemene economi
sche malaise ongemerkt aan
deze Balkanstaat voorbij gaat.
Maar de Hongaarse economie
staat er volgens de meeste des
kundigen relatief aanzienlijk
rooskleuriger voor dan die van
haar Comecon-partners.
Wie eind 1956, toen de Russische
tanks in Hongarije orde op za
ken stelden en Janos Kadar in
Het zat de Amsterdamse Effec
tenbeurs deze week niet mee.
Over de gehele linie traden
winstnemingen op die niet
door nieuwe vraaggolven wer
den opgevangen. Zowel de
obligatie- als de aandelen
markt zagen de indexcijfers
van de koersgemiddelden flink
teruglopen. Het proces van de
koersreaoties werd bovendien
nog in de hand gewerkt door
een lauwe stemming in Wall
Street, waar eveneens een ze
kere afbrokkeling optrad.
Maar het meest zat onze beurs
het vooruitzicht dwars dat over
ruim een week het enorme be
drag van vijf miljard gulden op
de jongste 7,5 pet-staatslening
moet worden betaald. Welis
Boedapest het roer in handen
nam, zou hebben voorspeld
dat over enige jaren de Oosteu-
ropese handelspartners in wes
terse valuta voor Hongaarse
produkten zouden betalen, die
door
Jan van der Weide
was waarschijnlijk gek ver
klaard. En degene die in 1968
uit het koffiedik zou hebben
gehaald dat de Tsjechen in
1982 massaal de Hongaarse
grens over zouden trekken om
eten te kopen en een beetje aan
de vrijheid te ruiken bij dezelf
de mensen die mede hun
Praagse lente om zeep hielpen,
die was het niet veel beter ver
gaan.
Toch is dat precies wat op het
ogenblik gebeurt. Ironisch ge
noeg zijn het juist die twee
jaartallen met de daarbij ho
rende dramatiek, die een door
slaggevende rol hebben ge
speeld bij de creatie van het
huidige Hongaarse experi
ment.
Het gaat hier te ver om alle maat
regelen van 1957 en 1968 in de
tail te bespreken. Globaal, en
met het nodige voorbehoud,
kan gezegd worden dat in 1957
de strakke plan-economie in
de agrarische sector vaarwel
werd gezegd, het marktmecha
nisme van vraag en aanbod
werd herontdekt. De les die de
waar zal rond 30 procent van
uit het buitenland worden bin
nengebracht, maar ook daar
van is niet zeker of er eerst niet
met hoog in koers opgelopen
hoogrentende stukken winst
genomen wordt om met het
vrijkomende geld de nieuwe
inschrijving te betalen.
Dat het grote publiek in elk geval
wel tot verkoop overging,
bleek uit de grootste koersda
lingen die juist bij dit soort le
ningen optraden. De 12,75 pct-
staatslening zakte van 137 pro
cent op 132 procent en de 12,5
pet-lening van 126 procent op
122 procent. Ook de snelle da
ling van de jongste staatsle
ning zelf die vorige week nog
rond 101 procent stond, maar
Hongaren uit de opstand in
Boedapest hadden geleerd,
was dat zelfs een socialist niet
alleen van een ideologie kan le
ven.
In 1968, terwijl de ogen van de
wereld op Praag waren gericht,
kreeg in Hongarije de agrari
sche sector een nog grotere
vrijheid, maar nu werd ook het
niet agrarische deel van de eco
nomie bij de verregaande libe
ralisering betrokken. Kortom,
de staat trok zich terug uit het
econmisch gebeuren waar dat
mogelijk was. 'Beslissingen op
het laagst mogelijke niveau',
werd het officiële streven, en
'loon naar werken' werd het
credo. Bovendien werd de bij
na spreekwoordelijke Oosteu-
ropese bureaucratie de oorlog
verklaard.
Geen koe
In 1964 hoorde ik voor het eerst
dat Bulgarije de grootste koe
ter wereld bezat. Hij at in Sofia
en werd in moskou gemolken.
Vorig jaar circuleerde dezelfde
grap in Warschau. Heeft Hon
garije ook zo'n koe? Dr. Satt-
ler, directeur van de Hongaar
se Handelskammer (een soort
Kamer van Koophandel met
uitgebreide bevoegdheden)
lacht. „Nee, die heeft Honga
rije op het ogenblik niet", ant
woordt de vroegere carrière-di
plomaat en gerenommeerd
econoom Sattler. „De alumi-
niumzaak bijvoorbeeld is voor
nu weer beneden de 100 pro
cent viel, gaf aan dat de betaal-
datum nadert. Vele beleggers
hebben kennelijk ingeschre
ven in de hoop tijdens de ver
dere snelle rentedaling aan de
dan optredende koersstijging
wat te kunnen verdienen. In de
maand die meestal tussen de
inschrijvings- en de stortings
datum verloopt, is dat bij vele
leningen van vorig jaar zeer
wel gelukt. Maar ditmaal gaat
het vliegertje niet op.
Ook de Nederlandsche Bank
voerde opvallende steunopera
ties uit op de geldmarkt om
hier bij te springen in de liqui-
diteitskrapte die door het vrij
maken van geld voor de jong
ste staatslening dreigt te ont
ons zeer voordelig. Zoals u
weet hebben wij nauwelijks
energiebronnen en het is be
kend dat de weg van bauxiet
naar aluminium enorme hoe
veelheden elektriciteit kost.
Die krijgen we uit de Sowjet-
Unie en betalen we met agrari
sche produkten, waarvoor de
afzet dus is verzekerd".
Hoe kan het dat Hongarije ogen
schijnlijk een welvarender in
druk maakt dan het aanzienlijk
produktievere en rijkere Oost-
Duitsland? Nogmaals dr. Satt
ler: „Ogenschijnlijk, ja. De
Oostduitsers leven misschien
iets minder uitbundig dan wij,
maar dat is een kwestie van
prioriteiten. Als een jong stel
in de DDR trouwt, krijgen zij
bijna onmiddellijk een huis
toegewezen. Bij ons is de wo
ningnood nog steeds volksvij
and nummer een. De les die
wij uit de gebeurtenissen van
1956 hebben getroffen, was dat
er meer speelruimte voor het
marktmechanisme van vraag
en aanbod moest komen. Op
die manier hebben wij onze le
vensstandaard aanzienlijk
kunnen verhogen.
„Bovendien hebben wij de laat
ste jaren een beetje boven onze
stand geleefd. We hebben meer
uitgegeven dan we verdien
den. De tekorten op onze han
delsbalans rezen aan het eind
van de jaren zeventig de pan
uit. Gelukkig hebben wij dat
tekort vorig jaar bijna tot nul
kunnen reduceren. Maar wij
staan. Waarschijnlijk om die
reden bleef de gulden in het
valutaverkeer overeind, on
danks de discontoverlaging
van vorige week die onze cen
trale bank op haar eentje door
voerde. Maar in financiële
kringen luidt het oordeel dat
de koersdalingen op de obliga-
tiemarkt, juist vanwege dit
technische feit, maar van korte
duur zullen zijn. Wel wordt het
nu tijd dat er van buiten onze
grenzen duidelijke navolgende
ontwikkelingen te signaleren
vallen, zoals in de Duitse
Bondsrepubliek en Amerika.
Maar ook in die landen was deze
week sprake van een zekere
krapte op de geldmarkt, waar
door bijvoorbeeld de Ameri
kaanse dollar een verbluffend
herstel liet zien. Vonge week
was er nog sprake van de mo
gelijkheid dat op korte termijn
zitten nog wel met een schuld
van acht miljard dollar. We
hebben bijna procent van al de
harde valuta die we door onze
export binnen krijgen nodig
om alleen al de rente over dat
bedrag te betalen. Daar komt
nog bij dat vanwege de alge
mene economische malaise
geld op het ogenblik schaars
en duur is. Dus lenen we ook
een stuk moeilijker. Daarom
hebben we besloten onze im
port deze winter wat te beper
ken".
„Ook intern nemen we de nodige
maatregelen om de consump
tie iets terug te dringen, door
de prijzen op een realistischer
niveau te brengen. Als je in de
wereldeconomie een rol wilt
spelen, kun je de mensen niet
langer 500 forint (35 gulden)
huur per maand laten betalen.
Dat is zelfs niet genoeg voor
het onderhoud van de huizen".
.Hongaren zijn slimme men
sen", zegt een Amerikaanse be
roepsdiplomaat die reeds lang
in het Oostblok verblijft. „Er is
nauwelijks met ze over te pra
ten, maar diep in hun bewust
zijn leeft de les van 1956 nog
zeer sterk. Zij beseffen een
voor een dat zolang zy de poli
tiek, dus de officiële politiek,
met rust laten, die politiek hen
ook met rust laat. Het zijn
evenwichtskunstenaars. En je
ziet het resultaat. Dit land is
toch niet meer te vergelijken
met welk ander Oosteuropees
land dan ook".
een prijs van 2,50 zou worden
bereikt, maar deze week steeg
in Amsterdam de dollarwaarde
weer tot 2,65 gulden, dat is on
geveer tien cent meer dan een
week geleden. Doordat bin
nenkort belangrijke presiden
tiële verklaringen over het fi-
nancieel-economische beleid
voor 1983 in het Congres te ver
wachten zijn, zou een verdere
discontoverlaging in de Ver
enigde Staten nog wel even op
zich kunnen laten wachten. De
slechter wordende conjunc
tuur vereist echter nieuwe sti
muleringsmaatregelen.
Gelukkig blijven er positieve
ontwikkelingen voor een mil
der renteontwikkeling op wat
langer termijn. Zo stelde de
Rabo Hypotheekbank deze
week weer 7 pet-pand brieven
beschikbaar. Sedert 1972 zijn
voor dit soort papier niet zulke
lage rentctypen meer op de
markt geweest En in Wall
Street gingen deze week de
obligatiekoersen juist sterk
omhoog. Maar de koersdalin
gen op onze obligatiemarkt
maakten ook winstnemingen
los op de aandelenmarkt. Het
hoge niveau van een groot aan
tal prominente fondsen veroor
zaakt al geruime tijd een zeke
re labiliteit die direct aan de
dag treedt zodra buitenlandse
aankopen achterwege blijven.
En die lieten zich deze week
vrijwel niet zien. Daarbij ont
wikkelde Wall Street zich eni
germate terughoudend en
bleef m afwachting van het
geen president Reagan in de
twee toespraken tot het Con
gres over de economie te ver
tellen zal hebben. Vooral de
omvang van het begrotingste-
kort in 1983 en 1984 staat in het
centrum van de belangstelling.
Het forse herstel van de dollar
steunde het koers beloop van
onze topfondsen Kon. Petro
leum, Unilever en de KLM. Zij
bleven vrij goed op niveau en
KLM liep zelfs flink op. Opval
lend goed lag ditmaal ook
VNU, die een herstel boekte
van f5. Verenigde Glas was
door een goed bednjfsbericht
f 10 hoger, maar AMEV kwam
onder emissiedruk door de
kleinhandel voor nieuwe aan
delen; het fonds moest f5 af
staan. Vuf gulden verloren
ook: NedlJoyd, Elsevier NDU,
BOG, Holec, Douwe Egberts,
Nutricia en Gist-Brocades Het
algemeen gemiddelde van de
aandelenmarkt moest twee
punten afstaan. De obligatie-
ïndex viel zelfs drie punten te
rug.
KaflHÉt JTi
door
C. Wagenaar
Wie wel eens in Oost-Europa is geweest, maar nog nooit
in Hongarije, wacht in Boedapest een schok. Er is van
alles te koop. Bij de fruitkramen langs de Rakocti Ut,
in de cafeetjes, in de kledingszaken.
Mogen Westerlingen al verbaasd zijn over dit ietwat on
verwachte uiterlijk van een Oosteuropese, socialisti
sche, volksrepubliek, bij de Oostduitsers, Tsjechen,
Roemenen en Russen die Boedapest bezoeken, puilen
de ogen uit het hoofd. Niet alleen vait het de Comecon-
genoten op dat politie-agenten en militairen bijna vol
komen in het straatbeeld ontbreken, zij zijn vooral van
hun stuk gebracht door de schijnbare overvloed aan
consumptiegoederen in de winkels en de relatieve wel
vaart die de stad uitstraalt.
Jan van der Weide keek het aan en zocht naar de achter
gronden van het Hongaarse wonder.
Boedapest:
een Par(ad)ijs
in het Oostblok
Theoretische recepten om idealen te bereiken stranden nogal eens
op de weinig buigzame realiteit van alledag. Zo'n realiteit is in
het Westen bijvoorbeeld de democratie, die van haar dienaars
een voortdurende bereidheid tot het sluiten van compromissen
verlangt. Dat is een bittere pil voor mensen met één groot ideaal,
te bereiken met behulp van één duidelijke theorie.
De economische wetenschap, het is al vaker gezegd en geschre
ven, heeft in het verleden geregeld de indruk gewekt dat voor
één probleem, ook maar één oplossing bestaat. Als er een moei
lijkheid de kop op stak, rolden de economen weliswaar door de
kranten en vakbladen met heel uiteenlopende oplossingen,
maar ter geruststeling was er altijd iets van de schijn dat de ene
econoom gewoon zoveel knapper was dan de anderen, dat zijn
theoretische oplossing ook de voorkeur verdiende
Verschillen van inzicht onder economen, werken door in het poli
tieke bedrijf. Zo zweren socialisten doorgaans bij de theone van
de econoom Keynes en houden conservatieven het op de bood
schap van zijn collega Friedman. Een wereld van verschil want
de een ziet in het eonomische leven bijvoorbeeld een hele grote
rol van de overheid weggelegd, terwijl volgens de ander de over
heid zich zo min mogelijk met de samenleving moet bemoeien.
Nu is de ene democratie de andere niet en zijn er landen waar
nooit een coalitieregering aan het bewind is, maar altijd één
partij het voor een bepaalde periode mag zeggen. Dat dat zo op
het eerste oog heel wat compromissen scheelt blijkt bijvoor
beeld in Frankrijk waar het sinds Mitterand het Elysée bewoont
veel Keynes is wat de klok slaat, en in Engeland waar Thatcher
in Dowingstreet 10 Friedman in ere houdt. Londen en Parijs
zouden als geen ander kunnen bewijzen dat een democratie met
een compromis-arme politiek de heilstaat spoedig binnen be
reik brengt.
Om een aantal redenen gaat dat niet op. In de Westerse economie
zijn landen sterk op elkaar aangewezen en kunnen regeringen
het zich eigenlijk slecht permiteren om op vitale punten een
afwijkende koers te varen, dat vindt bijvoorbeeld de OESO, de
Parijse organisatie voor economische samenwerking en ontwik-
door
Ton van Brussel
keling en promotor bij uitstek van eenvormigheid van beleid.
Een ander bezwaar: in een periode van crisis zijn stokpaarden
en dogma's uit den boze en moet politiek vooral flexibel zijn, zo
vinden veel liberalen.
Deze week stond nog een derde opvatting in de belangstelling, die
de democratie in zijn algemeenheid raakt. Oud-minister van bui
tenlandse zaken Henry Kissinger, tegenwoordiger onder meer
vast medewerker van het opinieweekblad Newsweek, schreef in
dat blad onder de kop: "Om de wereldeconomie te redden" on
der meer: "In geïndustrialiseerde democratieën zijn nu dertig
miljoen mensen werkloos. De ontwikkelingslanden gaan ten on
der aan een uitzichtloze schuldenlast. Economisch herstel door
bezuinigingen zal ook voor de de meest ontwikkelde democra
tieën te lang op zich laten wachten; in de Derde Wereldlanden
kan dat een politieke chaos veroorzaken".
Dat een chaos in de derde landen het Westen voor grote proble
men kan stellen, werd deze zomer duidelijk toen Mexico niet
instaat bleek zijn schuldenlast aan het Westen af te betalen en
Westerse banken voor hun belangen vreesden. Dat voorbeeld
maakte weer eens duidelijk dat egoïsme reden genoeg kan zijn
om het lot van de Derde Wereld serieus te nemen.
De benadering van Kissinger houdt tevens in dat het geduld van
de kiezers, in welk democratisch systeem ook, altijd een factor
van belang is voor beleidsmakers. Met andere woorden: wie de
luxe kent van een kabinet waarin één theorie richtsnoer van
beleid kan zijn, moet toch compromissen sluiten, om zijn kie
zers van bijvoorbeeld zoiets als burgelijke ongehoorzaamheid af
te houden.
De boodschap van de republikein Kissinger is een krachtig plei
dooi tegen bezuinigingsdogmatiek, maar wil dat nu zeggen dat
hij opeens van Friedman tot Keynes is bekeerd? Vast niet Hij is
gewoon de pragmaticus die op tijd eieren voor zijn geld kiest
Ondernemingen, zo is zijn redenering, zijn niet gebaat bij een
samenleving die zich tegen de regering keert, hoe ondernemers-
vriendelijk die regering ook mag zijn.
Democratie, dat is wat het volk wil, zo heet het simpel en zo blijkt
het als de (economische) nood het hoogst is ook te moeten zijn.
