H
90
Hitler was niet te stoppen
Josef Felder reconstrueert
een volledige verrassing
Ju/?\
Zondag 29 januari 1933 sprak Josef Felder op een grote politieke bijeenkomst in Augsburg.
„Destijds werden die bijeenkomsten zeer goed bezocht, buitengewoon goed, want er bestond
sterke politieke opwinding", zegt hij nu in de werkkamer van zijn flat in een buitenwijk van
München. Felder werd die zondag tot voorzitter van de sociaal-democratische partij SPD in het
district Augsburg gekozen: „De vroegere voorzitter trad af, men wilde jongere mensen hebben".
Josef Felder was in 1900 geboren en op dat moment 32 jaar jong. Sinds 1920 was hij lid van de
SPD. Van 1924 tot 1933 redacteur van de sociaal-democratische krant Schwaebische
Volkszeitung. In 1930 werd Felder gemeenteraadslid in Augsburg en in 1932, na de
november-verkiezingen, afgevaardigde in de Rijksdag in Berlijn. Josef Felder is het laatste nog
levende lid van de SPD-fractie inde Rijksdag, die op 23 maart 1933 tegen de door Adolf Hitler
ingediende machtigingswet stemde.
i 1 LJ LJU T 1
Bijlage van het Leidsch/Alphens Dagblad
Als pas gekozen SPD-voor-
zitter in Augsburg ging Jo
sef Felder op 29 januari sa
men met de overige Beierse
afgevaardigden naar de
hoofdstad Berlijn, waar
voor de volgende dag een
fractievergadering bijeen
geroepen was.
„We kwamen aan, gingen naar
het gebouw van de Rijksdag en
daar werd ons gezegd dat de
fractiebijeenkomst was ver-
schoven naar de middag. Re
den was dat de toenmalige
kanselier Von Schleicher bij
rijkspresident Von Hinden
burg was. Wij gingen ondertus
sen wandelen en verbaasden
ons al over heel merkwaardige
zaken. Dat bijvoorbeeld in be
paalde arbeiderswijken in Ber
lijn al 's morgens hakenkruis-
vlaggen hingen. In wijken
waar eigenlijk communisten
woonden, hingen die, dat was
j een volledige verrassing. We
I zeiden tegen elkaar, daar zijn
j er al een paar die zich op de
een of andere manier kennelijk
voor elke gebeurtenis willen
indekken. Dat was beklem
mend. En toen wij in de vroege
middag weer bij de Rijksdag
aankwamen voor de zitting
van de fractie hoorden we dat
Hitier kanselier was gewor
den".
Een catastrofe. Wat de Duitse so
ciaal-democratie en het voort
durend kleiner wordende
kamp van democratische par
tijen en organisaties hadden
willen bestrijden en verhinde
ren, maar wat echter (aldus de
historicus en journalist Heinz
Höhne) ook al vele andere ver
dedigers van de republiek als
een niet te vermijden natuur
gebeuren hadden voorspeld,
was bittere werkelijkheid ge
worden: Adolf Hitler (destijds
43) was aan de top van een re
geringscoalitie uit nationaal-
socialisten en aartsconserva
tieven aan de macht gekomen.
De Nationaal-Socialistische
Duitse Arbeiderspartij
(NSDAP), 14 jaar lang fanatiek
tegenstander van het Weima-
rer-„systeem"rwas van de ene
nacht op de andere dag de be
langrijkste regeringspartij in
Duitsland geworden, hoewel
zij aanvankelijk maar over drie
posten in het kabinet beschik
te.
Verrassing
Josef Felder: „De benoeming
van Hitier tot rijkskanselier
was een volledige verrassing
voor de SPD. Twee dagen voor
de 30e januari had president
Von Hindenburg nog tegen de
generaals gezegd dat het uitge
sloten was dat hij 'deze Adolf
Hitler' kanselier zou maken.
Maar toen kwam die monster
achtige druk van die lui rond
om Franz von Papen, de Stahl-
helm (een bond van frontsolda
ten uit de Eerste Wereldoorlog,
red.). Duesterberg en Seldte
(leiders van de Stahlhelm) en
de zoon van Von Hindenburg,
die een soort adjudant van zijn
hoogbejaarde vader was".
„De president is aan die druk be
zweken. Dat was allemaal
kunstig gesponnen. In januari
had Von Papen, die inmiddels
een aartsvijand van Von
Schleicher was geworden,
maar vroeger diens vriend was,
wraak genomen. Von Papen en
de andere heren hebben bij de
industrie de indruk gewekt dat
Hitier en zijn beweging alleen
maar gebruikt zouden worden.
En zelfs als hij nu rijkskanse
lier zou worden gemaakt, zou
hij toch aan de leiband lopen.
Von Papen heeft eens gezegd:
wij hebben de heer Hitier voor
ons karretje gespannen. En de
vorming van het kabinet duid
de daar op, want het waren er
maar drie. De kanselier, Frick
en Goering en daarmee was
het gedaan. Pas later kwam
Goebbels, toen een speciaal
ministerie voor volksvoorlich
ting werd opgericht".
Op de avond van maandag 30 ja
nuari 1933 bleek dat de nazi's
hun tegenstanders weer eens
de Rijksdag in de KrollojJer
bijeenkwam om te stemmen
over de door Hitier geéiste
machtigingswet, stemde de
SPD tegen Hitier verlangde
dat hem op democratische wij
ze voor vier jaar dictatoriale
macht werd verleend De SPD
kon dat met tegenhouden, de
communisten al helemaal niet
omdat zij niet meer werden
toegelaten tot de parlements-
zittingen. Met behulp van an
dere afgevaardigden bereikten
de nazi's toch hun doel. zij het
natuurlek dat zij zaken beloof
den die nooit meer werden na
gekomen
Opgewonden
Josef Felder heeft aantekenin
gen over de 23e maart ge
maakt „Deze beschrijving
dient er geenszins toe een hel
denzang op de SPD tc verhef
fen, maar toch gebiedt de ob
jectiviteit te vermelden dat de
SPD-leider Otto Wcls volko
men kalm het spreekgestoelte
naast Hitier betrad en zijn ver
klaring met stemverheffing
voorlas. De reactie van Hitier
was buitengewoon opgewon
den. Hij ging meerdere keren
staan, leek zeer opgewonden
en begon nerveus notities te
maken. Wels had het spreekge
stoelte nog niet verlaten of Hit-
Ier begon theatraal en onder
dreunend applaus van de na
zi's te spreken: „U komt laat,
maar u komt. Wij hebben u
niet meer nodig" Daarop volg
de de ene beschimping na de
andere.
Het zogenaamde duizendjarige
rijk was aangebroken. Formeel
mochten partyen als de SPD
nog tot juni 1933 bestaan. Op
17 mei 1933 stemde de meer
derheid van de sociaal-demo
craten, die toen nog in de
Rijksdag zaten (er waren al
meer dan twintg SPD-ers
„kaltgestellt"), nota bene voor
een door Hitier ingediende mo
tie waann stond dal Duitsland
als 'gelijkberechtigde partner
in de wereld' moest worden be
schouwd. Felder behoorde tot
die meerderheid, maar hy ver
zwijgt niet dat de afgevaardig
de Antonie (Toni) Pfuelf daar
om zelfmoord heeft gepleegd
„Ik weet nog dat zy tegen mu zei
'Mein lieber, ik ben ondcrwy-
zeres in Munchen, ik heb het
kiesdistrict Ntderbayern dit
hele jaar vertegenwoordigd zo
als de party dat wil Maar dat
een zo grote beweging als de
vakbond met meer dan 4,5 mil
joen leden, dat jullie mannen
niet in staat waren al op 20 juli
1932 (de niet met de grondwet
in overeenstemming te bren
gen coup van Franz von P it n
om de sociaal-democratische
minister-president van Prui
sen af te zetten, red in op
stand te komen wat het risico
ook was, dat was my teveel.
Toen kreeg ik al koortstriilm
gen. En dat er nu weer niets ge
beurt. dat kan ik met meer ver
dragen".
Dachau
Josef Felder vluchtte, nadat zyn
zetel in de Ryksdag vogelvrij
werd verklaard, naar Oosten-
ryk Daarna naar Praag In
1934 kwam hy illegaal terug
naar Duitsland, onder andere
omdat hy terecht bevreesd was
dat zyn familie („Myn zoons
werden op school al buitenge
sloten") verschrikkelyk zou
moeten boeten. Felder werd
gearresteerd en zat tot 1937 in
het concentratiekamp Dachau
Daarna was hy met „veel ge
luk" werkzaam als een soort
koopman
Josef Felder vindt dat het achter
af beter was geweest als de te
genstanders van Hitler, en
vooral de sociaal-democratie,
het ..niet hadden genomen"
Hy zegt dat het dan onvermij-
delyk tot een burgeroorlog zou
zyn gekomen, die de nazi's
waarschynlyk gewonnen had
den Maar toch
Volfrnd? w«*k in EXTRA: boe be
richtte de Nederlandse pers over de
machtsovername van Hitler?
door Hans Amesz
een zet vooruit waren. De gau-
leiter van Berlijn, Joseph
Goebbels, had een nooit tevo
ren vertoonde propaganda-
mars georganiseerd. Duizen
den Berlijners marcheerden
door de straten. Er waren zeker
25.000 SA-mannen op de been,
die met hakenkruizen en fak
kels een gigatische levende
lichtworm vormden. Marsmu
ziek omlijstte het macabere
schouwspel. „Snel weg van
Berlijn, we hadden daar niets
meer te zoeken", herinnert
zich de sociaal-democraat Jo
sef Felder.
Gespannen
Hoe kwam het tot de fatale da
tum van 30 januari waarop
Adolf Hitler tot kanselier van
Duitsland werd benoemd? Jo
sef Felder: „Ja, dat is een lange
geschiedenis, die voltrekt zich
door deze republiek zonder de
mocraten en zonder republi
keinen. Uiteindelijk moest dat
in de praktijk tot een einddoel
leiden. Of het tot Hitler had
moeten leiden, is een andere
zaak. Maar de situatie was zo
dat bij de bestaande ontwikke
ling naar rechts het kabinet-
Franz von Papen als het ware
door de achterdeur moest ko
men. Na de val van Brüning
(kanselier van de Katholieke
Centrumpartij, red.), die al een
uiterst rechtse regering leidde,
begon zijn opvolger Von Pa
pen in het jaar 1932 met buiten
gewoon krasse maatregelen op
economisch-politiek gebied.
Hij greep in in het recht van de
sociale partners, verhoogde de
belastingen en verminderde de
sociale uitkeringen tot een niet
meer te verantwoorden laag
peil.
De situatie was hooggespannen
en daarbij kwam dat na de be
noeming van Von Papen op 1
juni 1932 dit jaar een jaar van
politieke terreur werd. De mar
sen van de nationaal-socialisti-
sche stormkolonnes, de SA en
de SS, hoopten zich op. Het
Reichsbanner (in 1924 ontstaan
als zelfbeschermingsgroep van
voornamelijk sociaal-democra
ten, red.) moest functionaris
sen van de SPD beschermen.
Er ontstonden grote twisten en
grote rellen. Er vielen doden.
Toen de nieuwe Rijksdag na de
verkiezingen in november 1932
bijeen kwam, behoorde ik tot
de jongsten. In december 1932
waren er maar drie zittingsda
gen totaan de uitgestelde bij
eenkomst op 30 januari 1933.
Ik moet het nakijken... Ja, in
middels waren 798 politieke
processen gevoerd met 2500
verdachten. Talloze sociaal-de
mocraten zaten in gevangenis
sen, ook communisten".
Verlies
„Toch hoopten wij, en voor een
deel ook de Centrumpartij, dat
het nationaal-scoialistische ge
vaar nog gekeerd kon worden.
De nazi's hadden immers van
af de verkiezingen in juli 1932,
toen zij 230 zetels (van de 601,
de SPD 133, het Centrum 99 cn
de communisten 89 zetels,
red.) kregen tot aan de verkie
zingen in november van het
zelfde jaar 34 zetels verloren.
Dat gaf de SPD-fractie moed,
temeer daar de nazi's door hun
grote vertoningen ook in finan
ciële moeilijkheden waren ge
raakt".
Felder vertelt dat vervolgens in
januari 1933 een „grote intrige'
tot stand kwam. De nationaal-
socialisten waren er bij monde
van Hitler in geslaagd om tij
dens een door Von Papen geor
ganiseerd gesprek by de ban
kier Schróder de zware indus
trie ervan te overtuigen dat de
economische theorie van de
nazi's in de praktijk in over
eenstemming met de belangen
van de kapitalisten was. Daar
na kreeg de NSDAP weer geld.
Nadat Adolf Hitler op 30 januari
1933 tot rijkskanselier was be
noemd. besloot zijn regering
de volgende dag nieuwe ver
kiezingen uit te schryven op 5
maart 1933. De verkiezings
campagne begon en de tegen
standers van Hitier deden er,
voor zover mogelijk, letterlyk
alles aan om de nationaal-so-
cialistische dictatuur te vermij
den.
Hoewel de communisten na de
Ryksdagbrand van 27 febraun
1933 vogelvrij werden ver
klaard, bereikten de nazi's op 5
maart niet hun doel. Zy kregen
weliswaar 288 zetels, maar dat
was niet de absolute meerder
heid. De SPD verloor slechts
één zetel, wat gegeven het feit
dat bijna alle sociaal-democra
tische kranten verboden waren
en de radio volledig in de hand
van Goebbels en de zynen was,
bijna een wonder mag worden
genoemd.
SpOOk
Zelfs de communisten konden,
verdoemd door de Hitler-rege-
ring, in de laatste min of meer
vrije verkiezingen in Duitsland
voor de Tweede Wereldoorlog,
81 zetels veroveren. De natio-
naal-socialisten lieten de com
munisten nog kiezen, maar
hun afgevaardigden waren
voor het grootste deel gevan
gen genomen en de anderen
hadden geen toegang meer tot
de Ryksdag. Hitler had im
mers het bolsjewistische
spook aan de wand geschil
derd.
Josef Felder zegt dat de nazi's al
voor de verkiezingen van
maart 1933 alle macht hadden
veroverd. Na de brand in de
Rijksdag op 27 februari, waar
voor de Nederlander Mannus
van der Lubbe ter dood werd
veroordeeld, had de Hitler-par-
ty de volgende dag. met volle
dige steun van rijkspresident
Paul von Hindenburg, met een
slag alle rechten, grondrech
ten. vrijheidsrechten en poli
tieke rechten van de bevolking
opgeheven. Toen werd in feite
de bevolking politiek dood
verklaard.
De Duitse sociaal-democratie,
die steunde op de ongetwijfeld
best georganiseerde arbeiders
beweging ter wereld, beleefde
nog een keer een gloneus mo
ment Op 23 maart 1933, toen
Hitier op het punt van de machtsovername op 30 januari 1933. Naast hem
president Von Hindenburg.
Een ongedateerde foto van Adolf Hitler in zijn karakteristieke pose, gemaakt
door Eva Braun.
