-C
Bruna: na
Havank geen
schaduw meer
Opkomst en neergang van een familiebedrijf
Wall Street overrompelend
Beursweek
ZATERDAG 9 OKTOBER 1982
Extra
Op 3 september 1966 beleefde de
firma Bruna zo'n dag waarvoor
de kroniekschrijver z'n mooiste
sierletter bewaart. Uit Amster
dam vertrok die morgen de
'Zwarte Beertjes Expres', een
sneltrein speciaal afgehuurd om
honderden genodigden in Delf
zijl een feestje te laten vieren.
Bruna had namelijk zojuist zijn
duizendste Zwarte Beer uitge
bracht - een Simenon natuurlijk.
Dat verklaart de wat zonderlinge
reisbestemming van het gezel
schap. Was inspecteur Maigret,
Simenons vermaarde speurder,
niet in Delfzijl geboren?
En zo gebeurde er opeens iets in
Delfzijl: door de straten stapte
George Simenon en naast hem
Rupert Davies, Heinz Ruhmann -
even overgewipt per helikopter -
en Jan Teulings, acteurs die door
film en televisie inmiddels grote
bekendheid hadden verworven
als Maigret-vertolkers. In een
park werd een door de Utrechtse
beeldhouwer Pieter d'Hont ver
vaardigd beeld van Maigret ont
huld en daarna ging het naar een
salonboot, waar directeur A. W.
Bruna zijn gasten, onder wie tal
van binnen- en buitenlandse uit
gevers, onthaalde op spijs en
drank, een vlootshow en een spi
rituele speech, want speechen
was A. W. wel toevertrouwd.
Niets was Bruna te dol in de Gouden (zestiger) Jaren. In de veilige schaduw van
Havank en andere veelgelezen detectiveschrijvers als Simenon, Cheyney en Fleming
vierde het familiebedrijf uitbundig deze hoogtijdagen. Veelzeggend is de milde spot
waarmee het personeel in die tijd A.W. Bruna bejegende:"Hij is even naar Londen om
een pakje sigaretten te halen".
Maar na de opkomst kwam de neergang van de Utrechtse uitgeverij, die met de lichte
re literatuur - Zwarte Beertjes - toch zo solide in de lezersmarkt leek verankerd. De
uitgeverij is inmiddels verkocht; de winkelketen, ook deels in andere handen, is toe
aan een drastische reorganisatie. Het einde van een familietijdperk, beschreven door
Jaap Otten.
door
Jaap Otten
Ja, als er bij Bruna wat te vieren
was, en dat was in die tijd vaak
het geval, deden ze dat met de
zwier en de fantasie waarmee ze
winkels openden of een
2 Havank of Fleming op de
markt brachten. In '68 bestond de
firma 100 jaar - Tivoli werd een
dagje afgehuurd, het personeel
schoof er aan voor een uitgebrei
de maaltijd en het Utrechts Sym
fonie Orkest speelde er de Bru-
na-mars, speciaal voor die gele
genheid gecomponeerd.
Goud
Het waren gouden jaren. Bruna tel
de iets van 73 kiosken, tien stads-
kiosken, 50 ILA-winkels en 96
contractboekhandels; het was in
deze branche de grootste van Ne
derland. De uitgeverij, die in een
aparte NV was ondergebracht,
had zojuist de Bond-rage achter
de rug. Adjunct-directeur Buis:
„De eerste Flemings haalden
met pijn de 12.000, maar toen
kwam de film dr. NO. We druk
ten er in 14 dagen 1 miljoen ex
emplaren uit, verdeeld over 13 ti
tels, 75.000 exemplaren per titel".
Het was het grootste kassucces in
de Zwarte-Beertjes-reeks, de
pocket-serie die in 1955 begon
met 'De dood van apotheker
Dekkinga' van Tjeerd Adama.
Elf jaar later waren er 20 miljoen
Zwarte Beren verkocht, een fan
tastische score, maar Bruna had
dan ook alle grote detective
schrijvers in huis: Havank, Van
den Broek, Charteris (de Saint),
Cheyney, Jean Bruce (OSS 117),
Durbridge (Paul Vlaanderen), Si
menon, Fleming, noem maar op.
En nu? Nu is Albert Willem Bruna
('Abs' voor zijn vrienden) alweer
80 jaar en een heer in ruste. Hij
woont aan de Cote d'Azur; zoon
Dick, geruime tijd directeur en
art-director geweest, heeft zijn
eigen tekenbedrijfje; de uitgeve
rij werd dit jaar overgenomen
door de Friesche Pers en onlangs
bleek ook de winkelketen waarin
H. Bruna (een broer van A. W.) zo
lang de stuwende kracht is ge
weest, aan een reorganisatie toe:
er verdwijnen. 140 arbeidsplaat
sen. Wat meer is: vorige week
werd bekend dat van de twee
nog leidinggevende Bruna's in
het bedrijf, F. H. (zoon van A. W.)
en M. J. (zoon van H.) de eerste
zijn directiezetel had opgegeven,
terwijl aan M. J. „andere taken
zijn toebedeeld", zoals het op het
hoofdkantoor wordt geformu
leerd.
Van het familiebedrijf als zodanig
is dus weinig meer over.
Het huis Bruna dateert van 1868. In
dat jaar begon Albert Willem
Bruna een boek-, papier- en mu
ziekhandel in de St.-Janstraat in
Haarlem. Hij deed in kantoorbe
hoeften, leesportefeuilles, kran
ten en tijdschriften en hij begon
ook uit te geven: zijn eersteling
was een theologisch werkje van
zijn vader, die Nederlands Her
vormd predikant was in Hasselt.
In 1890 vestigde Bruna zich in
Utrecht en daarna ging het snel:
een jaar later nam hij de pacht ter
hand van een groot aantal sta
tionskiosken.
In 1893 deed hij een werkje ver
schijnen dat, naar zijn inhoud en
afmetingen, in de kiosken voor
treffelijk paste. 'Boete' van Loui
se Stratenius, het was het eerste
pocketboek en het begin van een
serie die 'Voor den Coupé' heet
te. De naam zegt het al: ze was
bedoeld ter verstrooiing van de
treinreiziger van wie in die tijd
geduld en volharding werden
verlangd. Bruna had dat goed
door, de boekjes vlogen de kios
ken uit. In 1917 waren er 2,5 mil
joen exemplaren verkocht. Zo
werd A. W. Bruna en Zoons dé
uitgever en verkoper van reis- en
ontspanningslectuur.
Kleinzoon
Op 4 februari 1902 overleed Albert
Willem Bruna, de stichter van
het huis, een half jaar later werd
zijn eerste kleinzoon geboren,
ook een Albert Willem. Een ge
boren uitgever, naar later zou
blijken. Hij werd een persoonlij
ke vriend van Ivans, hij haalde
Havank en Charteris bij Bruna
binnen en hij was heel goed met
Simenon, kortom: deze A. W.
Bruna, 'meneer A. W.' voor het
personeel, zou het huis zijn naam
en faam als detective-uitgeverij
bezorgen.
Als 21-jarige kwam hij het bedrijf
binnen, 12 jaar later werd hij enig
directeur, anderhalve maand la
ter overleed Ivans, Nederlands
eerste grote crime-schrijver.
Ivans (pseudoniem voor mr. Ja
cob van Schevichaven) debu
teerde in 1917 met 'De man uit
Frankrijk, een avontuur van
Geoffry Gill'. Het boek haalde
een oplage van ruim 20.000, in
die tijd een wonderbaarlijk aan
tal. Daarna schreef hij in betrek
kelijk korte tijd nog eens 34
Geoffry Gill-boeken. Zijn dood
was een klap voor het uitgevers
huis.
Wat Bruna toen bewoog om ene H.
F. van der Kallen uit Leeuwar
den te ontbieden, is nooit hele
maal duidelijk geworden. Zeker,
de man had eens een manuscript
gestuurd, maar dat was gewei
gerd. Maar een feit is dat binnen
enkele maanden de eerste Ha
vank in de kiosken lag: „Het
mysterie van St.-Eustache" met
Charles C. M. Carlier, alias De
Schaduw, in de hoofdrol. Het
werd een daverend succes. Zo
zeer, dat de serie na het overlij
den van Van der Kallen in 1964
werd (en wordt) voortgezet door
Pieter Terpstra. Er verschenen
30 titels, stuk voor stuk goed
voor een hoge oplage.
Havank werd er ingeheid met de
historisch geworden reclame
kreet: „Ren als de Weerlicht: de
nieuwe Havank is uit", een cam
pagne waaraan de schrijver zelf
trouwens een bijzondere bydra-
ge leverde. Toen A. W. Bruna
dacht voldoende reclame te heb
ben gemaakt voor zijn nieuwe
troef, bekende minister-presi
dent Colijn in een dagbladinter
view graag detective-romans te
lezen. Havank pakte vervolgens
de telefoon en sprak tot zyn uit
gever op gesteven toon: „U
spreekt met Colijn. Kunt u my
zeggen wanneer de volgende Ha
vank verschijnt?". Onmiddellijk
beval A. W. Bruna dan de recla
mecampagne met onverminder
de kracht voort te zetten. Havank
was zijn eerste gouden greep.
Reisdrift
In een grove schets van A. W Bru
na mag zijn reisdrift niet ontbre
ken. Havank trof hij bij voorkeur
in Italié en Charteris placht hij te
ontmoeten in het Zuidfranse St
Jean-Cap-Ferrat, hij was altijd
'on tour'. Bij Bruna circuleerde
dan ook de grap: „A. W.? Die is in
Londen een pakje sigaretten ko
pen".
Maar toch - A. W. genoot groot res
pect. Een slagvaardige, vinding
rijke en aimabele man met
slechts één ondeugd: hij smeet
met geld. Het is gebeurd dat hy
uit Nice belde en aldaar spoor
slags een medewerker ontbood.
De man stapte gehaast op het
vliegtuig voor wat, naar later
bleek, een gesprekje van een
kwartier zou worden. Daarna
was het feestvieren geblazen. Ja,
A. W. leefde joyeus en royaal,
maar het werd hem graag verge
ven. Het hoorde by het feno
meen en het kon allemaal in die
tyd, dank zy deze levensgenieter
Onder het beheer van H M Bruna
(de vader van A W en zyn jong
ste zoon Henk, kwam de Alge-
meene Spoorwegboekhandel,
zoals het kioskenbednjf heette,
na de oorlog tot buitensporige
bloei. De eerste jaren waren
kalm en bedaard (al ontstond er
met name in het Zuiden veel ru
moer over het etaleren van 'De
Lach' in de kiosken), maar met
de verbreiding van de welvaart
en het pocketboek kwam de
gang er in. Bruna introduceerde
al gauw zyn ILA-winkel (Inter
nationale Lectuur Associatie), de
kijkgryp-boekhandel. Het was
een soort revolutie in de vanouds
statige boekenbranche.
Mede in de hausse van de Zwarte
Beertjes bleef het bedryf maar
groeien. Later kwamen de 'con
tractboekhandelaren' er bij, zelf
standige winkeliers die hun
voorraden vanuit de Bruna-ma-
gazynen betrokken. Aldus schie
pen de Bruna's de in deze bran
che grootste winkelketen van
Nederland Het bedrijf waarin
sinds enkele jaren ook Elsevier-
NDU en Buhrmann-Tetterode
deelnemen, (samen 48 procent
van de aandelen), heeft nu ruim
400 verkooppunten. 930 arbeids
plaatsen en een omzet van 230
miljoen gulden.
Meneer H.
Die geweldige expansie is mede
het werk geweest van Henk Bru
na. 'meneer H.' Hy was 30 jaar
lang de boekverkoper van de fa
milie met speciale gaven op het
gebied van inkoop, winkelinrich
ting en dergelijke Een man van
plichtsbesef en koopmanschap,
veel zuiniger dan zyn broer, dat
spreekt. In het begin van de ja
ren '70 ging hij ook de uitgevery
erbij doen. Het zouden niet zyn
beste jaren worden.
Vorig jaar verkocht de Bruna-uit-
geversmaatschappy haar hele.
Zwarte Beertjes-produktie aan
de Friesche Pers. Dat leverde 3.8
miljoen gulden op, maar het
bleek niet voldoende om het be
dryf te redden. De schuld was
opgelopen tot rond 17 miljoen
gulden. In februari van dit jaar
werd surséance van betaling aan
gevraagd, in apnl kwam het ver
lossende bericht dat de Friesche
Pers - zy het na grote aarzeling
het bedryf overnam Het kostte
wel de helft van de 30 perso
neelsleden hun baan Het bete
kende meteen het afscheid van
'meneer H die inmiddels 65
was geworden.
De oorzaken van het drama? Heel
in het kort: het ontbreken van
een nieuwe Ivans of een nieuwe
Havank. Al in 1973 zei de grote A
W Bruna dat hy zat te springen
om een Nederlander die in rap
tempo bestsellers kon schryven
Bruna had weliswaar Koos van
Zomeren en vooral Jan Willem
van de Wetering ('Grypstra en
De Gier' en 'De Vlinderjager' die
begin dit jaar als 2000ste Zwarte
Beer verscheen) en het scoorde
ook goed met klassiekers als
'Vlimmen' en de 'Forsyte Sage',
maar toch - de echte toppers za
ten elders Ze waren trouwens
toch onbetaalbaar geworden
voor een kleinere uitgevery als
Bruna
In februari dit jaar stelde H Bruna
vast: „Het uitgeversvak wordt
wel eens als romantisch om
schreven, maar het is gewoon
keihard Er is een hevige stryd
onderling om auteurs aan te trek
ken of te kunnen behouden Op
de Frankfurter Buchmesse wor
den werkelyk gevechten gele
verd. Er wordt met geld gesme
ten. Het is absurd wat daar alle
maal gebeurd".
Alles bij elkaar genomen lag de
Amsterdamse effectenbeurs
deze week zeer positief. De
niet onvriendelijke stem
ming maakte plaats voor een
zeker enthousiasme toen
Wall Street midden in de
week een fantastisch vuur
werk ten beste gaf dat ook in
Amsterdam vele noteringen
fors deed opveren. Het alge
meen gemiddelde van de
beurs kon hierdoor ongeveer
anderhalve punt stijgen. De
index voor de vyf internatio
nals liep ruim twee punten
op, die voor de lokale markt
ruim één punt.
De Newyorkse effectenbeurs
begon de eerste volle week in
oktober met een fikse koers
daling. Bij het slot van de eer
ste dag werd het aanvankelij
ke verlies van 10 punten ge
halveerd en nadien ging het
verder opwaarts. Dinsdag
voorzichtig, maar woensdag
bleken alle remmen te zijn
losgegooid en boekte de
beurs de op een na grootste
koersstijging aller tijden,
ölecnts eenmaal, in augustus,
werd de nu verkregen stij
ging van 37 punten nog een
paar punten overtroffen.
Donderdag kwamen daar
nog eens 20 punten bij: de
hoogste top sedert 15 maan
den en de grootste dagomzet
ooit bereikt.
Voor deze formidabele door
braak naar boven, die natuur
lijk koren op de molen was
van hen die al geruime tijd
een snel bereik van de dui
zend voor de Dow Jones-in-
dex voorspellen was eigen
lijk geen bepaalde reden aan
te wijzen. Meer een complex
van oorzaken met een sterk
psychologisch tintje. Evenals
in feite de grote doorbraak in
het midden van de maand au
gustus toen de huidige beurs-
hausse van New York op
gang kwam.
Het was al bekend dat vooral
bij vele grote beleggers uit
het bedrijfsleven veel con
tant geld te wachten stond
om belegd te worden omdat
de boot in augustus-septem-
ber gemist was. Het toen
sterk opgelopen koerspeil
deed steeds nieuwe aarzelin
gen ontstaan, te meer daar de
conjunctuur nog geen enkel
aangrijpingspunt opleverde
en ook de rente sedert 20 au
gustus in feite niet was veran
derd. In zulke omstandighe
den moeten er een paar op
merkelijke gebeurtenissen
optreden om de weifelaars
over de psychologische
streep te trekken. Zoals dat
in augustus de snel opeenvol
gende discontoverlagingen
waren, zo was het nu een sa
menballing van bijzonder
gunstig bedrijfsnieuws van
drie giganten.
General Electric maakte een
forse winststijging over het
derde kwartaal bekend. IBM
het doorschemeren in het
derde kwartaal aanzienlijk
meer te hebben verdiend dan
de al gunstige verwachtin
gen. En Eastman-Kodak, de
grote wereldfotograaf, blijkt
al een miljoen toestellen van
het nieuwe schrijfprocédé bij
de tussenhandel te hebben
geplaatst, wegens een ver
bluffende wereldwijde be
langstelling. Onder leiding
van deze drie aandelen, die
fors stegen, kon Wall Street
deze week een nieuwe door
braak forceren.
Toch blijven de gevaren voor
de beurs evident. Ook al
trachtte Amerika's minister
van financiën Regan de be
leggers opnieuw moed in te
spreken met de voorspelling
dat het lopende vierde kwar
taal een krachtig economisch
herstel zal voortbrengen. Te
beginnen bij meer detailhan-
ten.
Als reactie daarop maakte de
grote Ford evenwel bekend
niet voor het vierde kwartaal
van 1983 een echte opleving
op de automarkt te verwach
ten en stelde daarmee het
economische herstel een vol
jaar uit. Gevaarlijk blijft ook
de stroom slechte winstcij
fers die nu op korte termijn
verwacht kan worden, on
danks de toevallige gezamen
lijke inzet van het drietal
gunstige resultaten. Maar het
derde kwartaal was opnieuw
zeer slecht en in augustus liet
het algemene conjunctuurcij
fer in de Verenigde Staten
zelfs een daling van een vol
punt zien.
Ook met de rente is het nog een
probleem. De FED, het be
stuur van de gezamenlijke
Amerikaanse centrale ban
ken, voorkwam deze week
wel dat de rente die de gewo
ne banken aan de centrale
banken moeten betalen bo
ven de 10 procent uitkwam
en op 9,5 procent werd geves
tigd, maar de geldsomloop
laat nog altijd een te grote
aanwas zien om een nieuwe
discontoverlaging door te
door
C. Wagenaar
voeren. Geruchten daarover
in september zijn dan ook
verstomd.
Nu de verkiezingen voor een
groot deel van het Congres
snel naderen, en president
Reagan volgens allerlei pei
lingen een enorme nederlaag
tegemoet gaat, kan er mis
schien toch nog enig vuur
werk verwacht worden op
het rentefront. Boze tongen
hebben voortdurend be
weerd dat de renteverlaging
sedert juli alleen maar op een
gunstige verkiezingsstem
ming gebaseerd was. Mis
schien daarom verklaarde de
zelfde FED donderdag zich
in zijn renteverlagende poli
tiek niet door tegenvallers in
de geldaanwas van de wijs te
laten brengen, hetgeen de
grote banken prompt hun
rente van 13,5 op 13 procent
deed terugbrengen
De rente weet in ons land ook
niet precies welke richting
zal worden uitgekoerst. Aan
vankelijk brokkelde de obli-
gatiemarkt af en het vaststel
len van de emissiekoers op
100 procent voor de nieuwe
10-procent-staatslening bete
kende ook al een zekere ren-
testyging in vergelyking met
een maand geleden toen de
emissiekoers van een zelfde
soort lening op 100,6 procent
werd bepaald Maar door het
grote succes van 3,5 miljard
gulden, de grootste lening
ooit uitgeschreven, begon de
obhgatiemarkt zich weer te
herstellen.
De aandelenmarkt bleef beter
overeind en kwam hier en
daar zelfs in feeststemmi ig
door Wall Streets verbluffen
de opmars. Toch bleef ook nu
de lokale markt zeer zwakke
plekken vertonen door aan
houdend slecht bedryfs-
nieuws Ook zwartgallige be
schouwingen over het inter
nationale geldwezen, zoals
deze week door oud minister
Witteveen in het jiarverslag
van de Groep van Dertig een
indrukwekkende verzame
ling van internationale bank
directeuren van overheid en
bedryfsleven - werden hoog
opgenomen.
Maar gunstig nieuws werd toch
beloond Zoals by Océ van
der Grinten, die op een uit
stekend derde kwartaal ruim
10 gulden aantrok tot een
nieuwe jaartop. Ook Unile
ver. zonder directe oorzaak
overigens, bleef zeer gezien
en kwam ruim 10 gulden ho
ger op een nieuwe top van
het jaar terecht Ennia steeg 5
gulden, evenals Gist-Broca-
des en de ABN. maar Ryn-
Schelde-Verolme stelde per
saldo de beurs toch teleur en
trok hierdoor ook de andere
werven als Glessen De
Noord en de Westhaven-Am
sterdam mee omlaag
