c
3
Tentoonstelling van een tijdperk
c
c
3
c
3
3
De Stijl
Scheepvaart
ZATERDAG 14 AUGUSTUS 1982
Kunst
AMSTERDAM/OTTERLO (GPD) - „De Stijl"
(1917-1931) is een van de belangrijkste bewegin
gen in de kunst van onze eeuw geweest. Deze
richting staat nu centraal op een tentoonstel
ling die wordt gehouden in het Stedelijk Mu
seum in Amsterdam en het Rijksmuseum Krol-
ler-Muller in Otterlo.
Er zijn meer dan driehonderd objecten te zien,
waaronder schilderijen, tekeningen, maquet
tes, meubelen en grafische ontwerpen. Ook zijn
er gedeeltelijke reconstructies van Stijlinte
rieurs: het café Aubette in Straatsburg, Huszars
ruimtekleurcomposities voor een tentoonstel
ling (de zogenoemde Berlijnse kamer uit 1923)
en de kleine bloemenkamer van Van Doesburg
voor Vicomte de Noailles (1925). Er is werk te
zien van achttien kunstenaars.
Formeel hebben de kunstenaars zich nooit geor
ganiseerd, hun ideeën werden gepubliceerd in
het tijdschrift De Stijl. De tentoonstelling
duurt tot en met 3 oktober. Bij MeulenhofT-
Landshoff in Amsterdam is een uitvoerige, rijk
geïllustreerde catalogus verschenen. Tijdens de
tentoonstelling kost deze in het museum f 39,50,
in de boekhandel f 49,50 en na 3 oktober f 59,50.
Het is wonderlijk dat er in dertig
jaar geen tentoonstelling meer is
geweest over de indrukwekken
de Nederlandse beweging De
Stijl, een richting die door Mil
dred Friedman, verbonden aan
het Walter Art Center in de Ver
enigde Staten, in zijn uiteindelij
ke ontwikkeling gekenschetst
wordt als een van de sleutels
voor het modernisme. Zo'n ande
re sleutel was bijvoorbeeld het
Bauhaus, twee jaar later (1919)
dan De Stijl ontstaan en door
Piet Mondriaan, een van de be
langrijkste representanten van
De Stijl, op een gegeven moment
als „concurrent" beschouwd.
Beide bewegingen hebben ech
ter een grote indruk achtergela
ten, waarvan de invloed nog
steeds doorwerkt.
Ontstond het Bauhaus (grondleg
ger Walter Gropius) op een mo
ment dat de kanonnenrook van
de Eerste Wereldoorlog was ver
vluchtigd, De Stijl werd geboren
in een neutraal Nederland - cul
tureel geisoleerd - waaromheen
het krijgsgewoel woedde. Aan de
wieg ervan stond Theo van Does
burg, het hart van de niet zo ge
sloten beweging De Stijl, ge
noemd naar het tijdschrift dat
die naam droeg en in 1917 voor
het eerst verscheen. In feite ging
die beweging ook ter ziele toen
Van Doesburg kwam te overlij
den (1931). Een herdenkings
nummer dat na zijn dood ver
scheen en dat tevens het laatste
van het tijdschrift was, was het
definitieve einde. Twee jaar later,
toen de mislukte Oostenrijkse
kunstschilder uit Braunau met
zijn bruinhemden aan de macht
was gekomen in Duitsland, werd
het Bauhaus gesloten.
Met de vitaliteit van beide stromin
gen was het gedaan, maar tot op
de dag van vandaag bestaat be
langstelling voor de ideeën die er
werden ontwikkeld. De befaam
de rood-blauwe stoel van de ar
chitect-meubelmaker Gerrit
Rietveld (De Stijl) trekt nog
steeds aandacht Mondriaans
rechtlijnige vlak- en kleurpa-
troon vond niet alleen in de ar
chitectuur zijn weg maar ook in
de mode. De stoelen van de
Tsjech Breuer (Bauhaus) vinden
tot op heden hun plaats in de
huiskamer. Wat dat betreft zijn
er in beide stromingen parallel
len aantoonbaar.
Kunstenaars in eigen stad of land
worden niet altijd gewaardeerd;
dat zal wel de oorzaak zijn dat
juist vanuit Amerika het initia
tief tot deze dubbeltentoonstel
ling moest worden genomen, ter
gelegenheid van 200 jaar diplo
matieke betrekkingen tussen
Nederland en de VS. Trouwens,
Mondriaan behoort in de Angel
saksische wereld al lang tot een
van de grootste kunstenaars van
deze eeuw; de waardering in ons
land voor deze baanbrekende
kunstenaar is min of meer tot nu
toe toch tamelijk schoorvoetend
geweest. Daarbij moet wel de
kanttekening worden gemaakt
dat in het Haags Gemeentemu
seum op royale schaal Mon
driaans kunst permanent valt te
bewonderen en dat in datzelfde
museum enkele jaren geleden
aandacht is besteed aan de per
soon van Van Doesburg. Het Ste
delijk in Amsterdam en het Kröl-
ler-Müller weten het werk van
respectievelijk Mondriaan en
Bart van der Leek aardig te profi
leren.
Schilderkunst, binnenhuisarchi
tectuur en bouwkunst zijn in De
Stijl nauw met elkaar verbon
den. Kenmerkend is het idee van
ruimte en kleur. Theo van Does
burg streefde ernaar deze disci
plines met elkaar te integreren.
Rietveld was bijvoorbeeld gefas
cineerd door vlakken, het afslui
ten van ruimten zonder deze te
begrenzen. Het kleurgamma van
De Stijl is eigenlijk simpel: het
gaat om de primaire kleuren
rood, geel en blauw, aangevuld
met de niet-kleuren wit, zwart en
grijzen. Er wordt in De Stijl ge
sproken van „visuele beelding"
met als uitgangspunt volledige
abstractie, dat wil zeggen, formu
leert H. L. C. Jaffe in zijn inlei
ding tot de catalogus, de volsla
gen uitbanning van elke verwij
zing naar verschijnselen van de
zichtbare werkelijkheid. De opti
sche taalmiddelen waren be
perkt tot de rechte lijn en de
rechte hoek, dus tot de horizon
tale en verticale lijn en tot de drie
primaire kleuren.
Niet zonder pretentie klinkt het
vijfde manifest van De Stijl. Van
Doesburg, zijn bedoelingen om
schrijvend, zegt: „Wij hebben de
wetten van de kleur onderzocht
in de ruimte en in de tijd en wij
hebben ontdekt dat het optreden
van deze twee elementen door de
kleur een nieuwe dimensie tot
gevolg heeft".
Ook stelt hij: „Wij hebben de on
derlinge verhoudingen onder
zocht van de maat, de proportie,
de ruimte, de tijd en de materia
len en wij hebben de uiteindelij
ke methode ontdekt om ze als
eenheid te bouwen". De opvat
ting wordt gehuldigd dat door de
geslotenheid, zoals die veroor
zaakt wordt door muren, te door
breken, de dualiteit tussen het
De Aubette in Straatsburg.
interieur en het exterieur wordt
opgeheven.
Abstractie
Vreemd eigenlijk dat de Nederlan
ders min of meer moeite hebben
gehad met de kunst van De Stijl,
temeer daar het door henzelf ge
schapen landschap zoveel ken
merken van abstractie vertoont.
Een plat land, kanalen en sloten
als strakke lijnen met daartussen
vlakken: een functionele compo
sitie. De bewoners van dit land
hebben zelf elke vierkante centi
meter naar hun hand gezet, hun
ingreep streefde doelmatigheid
na. En dat is aan De Stijl bepaald
niet te ontzeggen.
„Al is het misplaatst om het Hol
landse landschap, met zijn recht
hoekige velden, rechte lanen en
waterwegen als een onbewust
voorbeeld voor schilderijen van
De Stijl te beschouwen, dan toch
kan van een gemeenschappelijk
doel sprake zijn in het werk van
De Stijl en het collectieve stre
ven van het Nederlandse volk
om de natuur de baas te zijn",
zegt Jaffe. Het Hollandse land
schap is in feite door de mens ge
schapen, door middel van geo
metrie en precisie. Deze precisie
stond in de Nederlanden al lang
in hoog aanzien, en de Stijl-groep
heeft haar gebruikt om in visuele
taal de overwinning van de men
selijke geest over de willekeur
van de natuur zichtbaar te ma
ken.
Dat is ondanks de soberheid die in
de kunst van De Stijl betracht
wordt een optimistisch geluid,
maar ook calvinistisch. De na
tuur wordt van zijn franje ont
daan, abstracte puurheid wordt
ervoor in de plaats gesteld.
Het accent van de tentoonstelling
in het Stedelijk ligt op de schil
derkunst, al wordt aan architec
tuur en interieur aandacht be
steed. In Amsterdam en in Otter
lo vinden we beide Rietvelds on
verwoestbare stoel, al voegt het
Stedelijk er nog wat extra aan
toe. Het toont Rietvelds meubel
in een andere versie, geheel
zwart geschilderd met onder de
leuningen een rechthoekig hori
zontaal plankje.
Volgens de catalogus gaat het om
de versie van blank hout. Niet
duidelijk wordt wie de verf er op
heeft aangebracht.
Bij het Rijksmuseum Kroller-Mul-
ler ligt het accent van De Stijl-
expositie op de architectuur, al
zijn evenals in het Stedelijk ook
andere elementen onlosmakelijk
met deze opzet verweven. Zo
vinden we bijvoorbeeld in Krol-
ler het typografisch werk van
Vilmos Huszar en de schilderijen
Hoogtepunt hier vormt zonder
meer de gedeeltelijke recon
structie van het restaurant Au
bette in Straatsburg en met na
me de film- en danszaal, op drie
kwart van de ware grootte. Het
café Aubette is een achttiende
eeuws bouwwerk. Theo van
Doesburg, Hans Arp en Sophie-
Tauber-Arp hadden in 1926 de
opdracht gekregen het interieur
ervan te vernieuwen. Twee jaar
deden zij erover waarbij zij ge
wijzigde opvattingen van De
Stijl realiseerden. Zo weken zij af
van Mondriaans „neo-plasticis-
me", het handhaven van strakke
horizontale en vertikale lijnen.
Van Doesburg paste diagonalen
toe.
Reconstructie
Wie door de ruimte wandelt waar
de reconstructie van Aubette
staat opgesteld proeft de sfeer
van de late jaren twintig, begin
jaren dertig. Dansmuziek uit die
vervlogen periode weerklinkt, je
waant je een moment in een an
dere tijd. Het heeft ook iets
spookachtigs, want de eigenlijke
ruimte is van mensen ontdaan,
de strakke zitjes waar je danslus-
tige paartjes verwacht zijn leeg.
Op het projectiescherm in de
zaal worden bruine foto's ge
toond van de Potemkin, het Rus
sische oorlogsschip waarvan de
bemanning een zo beslissende
rol speelde in de Russische Okto
berrevolutie. Deze keuze is niet
zonder bedoeling; De Stijl be
hoorde tot de revolutionaire
kunst. Verwacht werd dat het
communisme ook elders in Eu
ropa of de wereld zou zegevieren.
De overwinning ervan werd
slechts een kwestie van tijd
geacht. De Eerste Wereldoorlog
was immers net achter de rug, de
wereld sidderde nog van de
doorstane ellende. Dat raakte het
intellectuele en artistieke leven.
Het einde van de burgerlijk-kapi
talistische maatschappij leek na
bij.
Zo waren binnen de Communisti
sche Partij in Nederland, schrijft
Ger Harmsen in een bijdrage in
de catalogus, de meningen over
welke richting de kunst moest
inslaan verdeeld. „Toonaange
vend was echter de opvatting dat
het burgerlijk individualisme af
gedaan had en alleen nog een de
cadente en ten dode opgeschre
ven kunst kon voortbrengen. De
ze gedachte sloot aan bij het stre
ven van de Stijlgroep het alge
mene uit te drukken door het by-
zondere te elimineren".
De gemeenschap diende boven het
eigen ik geplaatst te worden.
Persoonlijke roem, zei Van Does
burg, de grondlegger van De
Stijl, lag buiten de richting van
onze arbeid.
Sprekend over de Russische revo
lutie raken we ook aan het elan
in de kunst dat er voor een mo
ment van uit ging, voordat de
daaropvolgende repressie haar
de kop indrukte. Sprekend over
De Stijl kunnen we niet het con
structivisme omzeilen, waarvan
met name El Lissitzky zo'n mar
kante vertegenwoordiger is ge
weest De Stijl en constructivis
me vinden hun bronnen onge
twijfeld in het kubisme van bij
voorbeeld Picasso, dat hier aan
voorafging en dat van grote in
vloed op de kunst van deze eeuw
is geweest. Ruimte kenmerkte
onder meer de gedachtengang
van De Stijl; dat gold ook voor
het constructivisme van Lissitz
ky, die zijn idee over Proun, een
compositie in twee of drie di
mensies die ruimte indeelt door
lijnen, vlakken en vormen, uit
eenzette in een aflevering in het
tijdschrift van Van Doesburg.
Negatief
Wat het lot van de Aubette betreft,
tien jaar na de voltooiing van de
verbouwing werd het interieur
van Van Doesburg en de zijnen
ongedaan gemaakt, het publiek
reageerde er namelijk negatief
op. Maar het neemt niet weg dat
Aubette een van de interessant
ste realiseringen van de gedach
ten van De Stijl is geweest Een
andere staat er nog: het Schro-
derhuis van Rietveld in Utrecht.
In Króller-Müller wordt er ruim
aandacht aan besteed. Er zijn een
maquette, tekeningen en foto's.
Vooral deze laatste zijn sterk tot
de verbeelding sprekend, wantje
krijgt een goede indruk van de
ruimtelijke bedoelingen die in
De Stijl werden nagestreefd: in
samenhang met het spel van
licht en de toepassing van pri
maire kleuren, ondersteund met
wit en zwart
FRANS KEYSPER
Bioscopen
Leidse bioscopen
LUXOR (121239): "Hot bubble gum",
da. 14.30, 19.00 en 21.30 uur, zo. 14.00,
16.30, 19.00 en 21.15 uur. 12 jr.
LIDO 1 (124130): "Porky's pikante pret
park", da. 14.30, 19.00 en 21.15 uur, zo.
ook 16.45 uur, 16 jr.
Bioscopen Alphen
(Voor reserveringen 01720-20800)
EURO 1: "Smokey and the bandit deel
2", da. 13.30,18.45 en 21.15 uur, za. en zo.
13.45, 18.45 en 21.45, zo. ook 16.15 uu-
r,al., za. ook 24.00 uur, 16 jr.
EURO 2: "Porky's pikante pretpark",
da. 13.30, 18.45 en 21.15 uur, za. en zo.
13.30, 18.30 en 21.00 uur, zo. ook 16.00
uur, za. ook 24.00 uur, 16 jr.
EURO 3: "Raiders of the lost ark", da.
13.30,18.45 en 21.15 uur, za. en zo. 13.30,
18.30 en 21.00 uur, zo. ook 16.00 uur, 12
EURO 4: "In de huid v
13.30, 18.45 en 21.15 uur, za. en woe. al
leen 18.45 en 21.15 uur, 16 jr.
Kindermatinee: "Dik Trom weet raad",
za., zo. en woe. 13.45 uur.
Nachtvoorstelling: "The Hunter", za.
24.00 uur. 16 jr.
Bioscoop Voorschoten
(Voor reserveringen 01717-4354)
GREENWAY: "Close encounters of the
third kind", do. tm. za. 19.30, za. en zo.
15.45, ma. tm. woe. 19.00 uur, al.
"SOB", do. tm. za. 21.30 uur, zo. 18.15
uur, al.
"Apocalypse now", zo. 21.00 uur (besl.),
ma. tm. woe. 21.00 uur, 16 jr.
Kindermatinee: "Frank en Frey", do.
tm. zo. en woe. 14.00 uur.
Bioscopen Katwijk
(Voor reserveringen 01718-74075)
CITY 1: "Stripes", da. 14.45, 18.45
21.15 uur, al.
CITY 2: "Mr. Boo", da. 18.45 en 21.15
uur, al.
Kinder matinee: "Pinocchio", da. 14.30
CITY 3: "De eend en de cadillac", da.
14.45 en 18.45 uur, al.
"Lola", da, 21.15 uur, 16 jr.
CITY 4: "Zweedse meisjes in de Alpen",
da. 14.45, 18.45 en 21.15 uur, 16 jr.
TRIANON (123875): "Le professionel",
da. 14.30, 19.00 en 21.15 'uur, zo. 14.15,
16.30, 19.00 en 21.15 uur, 16 jr.
REX (125414): "Mijn i
bruidjes", da. 14.30, 19.00 en 21.15 i
16 jr.
Exposities
Scheep vaartinformatie over
de grote en kleine vaart
kunt u van maandag tot en
met vrijdag telefonisch ver
krijgen via nummer
071-144941, toestel 218. Bel
len tussen 9 en 12 uur.
Rijksmuseum van Oudheden - Rapen
burg, t/m 3/10, Beelden van Behnasa,
Egyptische kunst uit de Romeinse Kei
zertijd, ma t/m za 10-17 uur, 13-17 uur.
Museum Boerhaave - Steenstraat la, t/m
VB, tentoonstelling 'Het Kloppend
Hart', 10 jaar cardiologie in Nederland^
Museum De Lakenhal: Expositie Thea
trale Collectie Hans van Oosterom, t/m
28 augustus
Oegstgeest Jacques van Bellen, Win
kelcentrum Langevoort 11 c/d, tot 26/9,
Eduard Vijsma, expositie van botani
sche etsen.
Rijksmuseum voor Volkenkunde -.
Steenstraat 1, t/m 3/10, 'Indianen van
Mexico, Azteken in 't verleden, Nahua's
van heden', ma t/m za van 10-17 uur,
zon- en feestdagen van 13-17 uur.
Museum De Lakenhal: Expositie "Jo-
han de Vries: van symbolist tot realist,
schilderijen en tekeningen 1914-1940", t
m 15 augustus
Ziekenhuizen
Bezoekuren St. Elisabetb-Ziekenhuls: hoofdverpleegkundige
specia-
Ongevallendienst
ziekenhuizen Leiden
Ongevallendienst elke dag Academisch
Ziekenhuis behalve van dinsdag 13.00
uur tot woensdag 13.00 uur (Diacones-
senhuis) en van vrijdag 13.00 uur tot za
terdag 13.00 uur (Elisabeth-ziekenhuis).
Bezoekuren
ziekenhuizen
Diaconessenhuis - doorlopende be
zoektijd van 16.00 uur tot 20.00 uur; met
uitzondering van:
- de kinder- en jongerenafdeling: dage
lijks van 14.00 uur tot 19.00 uur.
- de afdeling intensieve zorg: uitslui
tend na overleg met het hoofd van de
afdeling.
Sportmedisch Advies Centrum:
Volwassenen: dagelijks van 14.00-14.45
en van 18.30-19.30 uur. Klasse afd: dage
lijks van 11.15-12.00 uur, van 14.00-14.45
uur en van 18.30-19.30 uur.
Kraamafdeling: dagelijks van 11.15-
12.00 uur (alleen voor echtgenoot) en
van 15.00-16.00 uur en van 18.30-19.30
Kinderafdeling: dagelijks van 15.00-
18.30 uur.
Afdeling C.C.U. (hartbewaking) dage
lijks van 14.00-14.30 uur en van 19.00-
19.30 uur.
Intensieve verpleging: dagelijks van
14.00-14.30 uur en van 19.00-19,30 uur.
Academisch ziekenhuis
Tel. 269111
Voor alle patiënten behalve kinderen
zijn de bezoekuren als volgt:
Elke dag: 14.15-15.00 uur en 18.30-19.30
Avond bezoekuur afdeling Verloskunde
18.00-19.00 uur
Praematurenafdeling dagelijks van
14.30-14.45 uur en van 18.30-18.45 uur.
Bezoek aan ernstige patiënten
le kaarten verstrekken.
Bezoektijden Kinderkliniek:
Dagelijks 15.00-15.45 uur en 18.30-19.00
Bezoektijden kinderafdelingen:
KALFSSCHENKEL
IN ROOMSAUS
Wr\if vier dunne moten
kalfsschenkel ivleea
met been) in met basjli
bloem Braad un m 3
eetlepels olie en 1 eetle
pel boter Last srhUQes
u« even heel licht meef-
ruilen Voeg dan I «ffe-
s trek en eetlepel torna-
tenpuree toe. 2 teentjes
e dag:
(Allee
Alphen aan den Rijn
s avonds 18.30-19.30 uur. Extra be
zoek voor de hartbewaking: 's ochtends
11.00-11.30 uur. Extra bezoek voor va
ders op de kraamafdeling: 's avonds
r ouders 14.30-18.30 i
Geluidshinder
Schiphol
Klachten over geluidshinder van vlieg
verkeer van en naar Schiphol kunnen
dag en nacht worden gemeld bij het in
formatiecentrum Geluidshinder Schip
hol (tel. 020-175000).
(&,udc 1 lieuius
14 Augustus 1982.
Honderd jaar geleden stond in
de krant:
Bij het onweder dat dezer da
gen omstreeks vijf uren boven
Dordrecht woedde, had een
droevig ongeluk plaats. De 55-
jarige watermolenaar van den
West-Merwede-polder, Arie de
Bruin, een oppassend werk
man, had zich met twee jonge
lieden uit Dordt, die uit vis-
schen waren geweest, op een
beer nabij het waterrad in den
molen neergezet om de bui af te
wachten. Nog maar kort zaten
zij daar of de bliksem sloeg tn
den molen en maakte het drie
tal bewusteloos. Toen de kna
pen van hun schrik waren beko
men misten zij den molenaar en
bemerkten, dat deze met het
hoofd omlaag was gestort in
een gedeelte van den water
gang, dat voor herstellingen
aan den molen was droogge
legd. Met behulp van anderen
slaagden zij er in den man
daaruit te halen en op een lad
der naar zijn ivoning te vervoe
ren. Eemge oogenblikken later
gaf hij den geest. Waarschijn
lijk is het slachtoffer door den
bliksem getroffenhij had een
klein gaatje tn het hoofd, ter
wijl dik bloed hem uit het oor
stroomde. De bliksem is vermoe
delijk langs eene kachelpijp in
den molen gekomen en heeft
vervolgens langs de spil een
weg naar het benedengedeelte
gevonden. Materxeele schade
werd niet aangericht.
Vuftip jaar geleden
- Na een opwindende jacht
door de straten van Parijs is de
politic er tn geslaagd een man
tc arresteren, die aanslagen op
een Parijsch postkantoor en op
den trein Parijs-Marseille op
zijn geweten heeft De misdadi
ger is door een vroegere geliefde
verraden.
- In Vietri sul Mare ts een Ita
liaan, die te ver in zee was ge
gaan en om hulp nep, door een-
ige visschers gered. De man had
reeds bijna het bewustzijn ver-
