Bisschop Marcelo
en de kinderen
die niet bestaan
KERKDIENSTEN
ZATERDAG 14 AUGUSTUS 1982
PAGINA 11
üff
Braziliaanse kerk tegenover de regering
In het droge, onvruchtbare noordoosten van Brazilië, waar de meeste mensen gevan
gen gehouden worden in een vicieuze cirkel van armoede en onderontwikkeling,
vind je op het allerlaagste niveau van de samenleving kinderen die eigenlijk niet
bestaan. Toen ze geboren werden, als kinderen van verarmde landarbeiders of werk
loze migranten in de steden, was de kans op overleving zo gering dat hun ouders geen
geboortebewijs lieten uitschrijven.
Bisschop Marcelo: op één lijn met Helder Camara
De helft van de kinderen sterft im
mers in Brazilië. Deze kinderen
gaan niet naar school. Het geld
voor boeken en een uniform ont
breekt en scholing is voor "hun
soort" toch niet weggelegd. Bo
vendien moeten ze rond hun zes
de levensjaar toch aan de slag om
het gezinsinkomen wat aan te
vullen. Over deze kinderen gaat
het verhaal van bisschop Marce
lo Pino Carvalhera, in de volks
mond Dom Marcelo, die zich het
lot van de kwetsbaarste groep in
Brazilië heeft aangetrokken.
"Niet de kerk staat in Brazilië te
genover de machthebbers, maar
het volk. Maar omdat de kerk
meer en meer gekozen heeft voor
dienstbaarheid aan het volk, ko
men we zij aan zij tegenover de
regering te staan". Bisschop
Marcelo Pinto Carvalhera bracht
onlangs een tweedaagse bezoek
aan Nederland, dat tot op de laat
ste minuut gebruikt is om con
tacten te leggen met mensen en
groepen die het werk van deze
pittige Braziliaanse bisschop on
dersteunen.
Het bezoek van Dom Marcelo aan
Nederland trok niet zoveel be
kijks als dat van kardinaal Arns
van Sao Paulo kort daarvoor.
Marcelo is niet de man van grote
politieke uitspraken, doorwroch
te bisschoppelijke documenten
en spectaculaire confrontaties
met het Braziliaanse regime. Zijn
bisdom is niet één van de miljoe
nensteden, maar een kuststreek
in het doodarme noordoosten
van Brazilië niet ver van Recife,
waar die andere bekende Brazi
liaanse bisschop naam maakte
als voorvechter van de armen.
Marcelo is niet zo bekend als
Arns en Helder Camara, maar hij
staat wel op één lijn met hen en
met tweederde van de overige
bisschoppen, die te zamen heb
ben gemaakt dat in heel de we
reld met verwachting naar de
Braziliaanse kerk wordt geke
ken.
Wat missiologen tien, vijftien jaar
geleden al aankondigden, is
waarheid geworden. In het
grootste land van Latijns-Ameri-
ka is een nieuw type RK-kerk
aan het groeien, een type waar
mee de paus en de curie in Rome
het nog altijd moeilijk hebben.
De Braziliaanse kerk, zo schreef
Ton Oostveen nog onlangs in
"De Tijd", heeft zich door de ar
men laten bekeren. Zij heeft ge
kozen om aan de zijde te staan
van de helft van het Braziliaanse
volk die het letterlijk aan alles
ontbreekt. Van hen heeft Marce
lo gezegd: "Zij kunnen zich niet
ontwikkelen omdat de behoefte
aan voedsel hen bezighoudt. Het
is ook niet de bedoeling dat zij
zich ontwikkelen, dat zij leren le
zen en schrijven, waardoor zij
misschien invloed zouden kun
nen uitoefenen en veranderingen
teweeg brengen. Zij moeten dom
en arm blijven".
Dom Marcelo leeft temidden van
deze groep en heeft hoewel zelf
afkomstig uit de bevoorrechte
toplaag van de samenleving, er
voor gekozen naast hen te staan
ih hun strijd voor rechtvaardig
heid:
"Toen ik zeven jaar geleden hulp
bisschop werd van de zeer arme
streek, die wij "Brejo" noemen,
wist ik niet waar te beginnen.
Vijfenzestig procent van de man
nen was werkloos en bij het zien
van al die haveloze kinderen, die
straks net als hun vader werk
loos zouden zijn en opgejaagd
van de ene plaats naar de andere,
koos ik voor die kinderen".
Voor zijn onderwijsproject krijgt
Marcelo in Nederland steun van
het Komitee Twee, een organisa
tie die zich toelegt op hulppro
jecten gericht op kinderen.
Het schoolprogramma in de streek
waar Marcelo werkt, is afge
stemd op het laagst denkbare ni
veau, omdat de cirkel van onder
voeding-zwakke gezondheid-ar-
moede bij deze kinderen nog
doorbroken moet worden. De
medewerkers van bisschop Mar
celo stonden dan ook voor de
taak zelf onderwijsmethoden te
ontwerpen, afgestemd op de si
tuatie van de allerarmste kinde
ren. Maar eerst moest het ver
trouwen gewonnen worden,
want onderwijs is normaal ge
sproken niet weggelegd voor de
ze kinderen. De medewerkers
van Marcelo trokken de krotten
wijken in en zochten contact met
de kinderen, die beter benader
baar zijn dan hun ouders. Omdat
onderwijs alleen zin heeft wan
neer de lichamelijke conditie van
de kinderen hen in staat stelt
mentaal iets op te nemen, werd
vanaf het begin gezorgd voor
schoolmaaltijden. Bij alle cantei-
ro's is dan ook een eenvoudig
keukentje te vinden. Om de kos
ten te drukken en de kinderen
zelfstandigheid aan te kweken,
wordt bij de meeste schooltjes
groente verbouwd.
De "animadoras" die de schooltjes
leiden, het bisdom heeft er nu
veertig van de grond gekregen
en bereikt aldus tweeduizend
kinderen, staan voor een uiterst
zware opgave. Veel kinderen
hebben de grootste moeite met
leren. Ze zijn als zwervertjes op
gegroeid en zijn te rusteloos om
een les in zich op te kunnen ne
men. Vooral de kinderen die
voor thuis de kost moeten ver
dienen als sjouwer, winkelhulp,
schoenpoetser of landarbeider
boeken nauwelijks resultaat
wanneer ze 's middags moe en af
gedraaid de canteiro bezoeken.
Marcelo vertelde op een van de
scholen die hij in Haarlem be
zocht het verhaal van José Ari-
mathea, een jongen van negen
jaar die 's avonds om acht uur
naar bed gaat en om drie uur 's
nachts opstaat om in een bakke
rij te helpen. Iedere middag om
twee uur zit José op school, maar
het laat zich licht raden in wat
voor conditie.
Marcelo vertelde over José aan de
kinderen in Haarlem om te laten
zien hoe het onderwijsproject de
start kan zijn van een stukje ont
wikkeling. Samen met zijn vrien
din Clesia (11) wist José, ge
steund door de bisschop, de be
woners van zijn wijk te porren
voor een gezamenlijke actie om
water en licht in de wijk te krij
gen. Aanvankelijk stelden zowel
de kinderen als de volwassenen
zich afwachtend op.
De bisschop moest maar voor hun
zaak gaan pleiten bij de burge
meester. Zo liggen immers de
verhoudingen in Brazilië: de
machtigen die één procent van
de bevolking uitmaken, "rege
len" hun zaakjes onderling en
het volk komt er niet aan te pas.
Dom Marcelo past daarvoor. Hij
zette de buurtbewoners ertoe
aan zelf het initiatief te nemen.
"De mensen moeten zich bewust
worden van de macht die ze vor
men", zegt hij. "Samen staan ze
sterk". De burgemeester had dat
ook wel door en probeerde de
buurtactie te frustereren. Hij wil
de slechts met één afgevaardigde
praten, liet hij weten. Maar de
buurt hield voet bij stuk. Of de
delegatie van twaalf wijkbewo
ners of niemand. Uiteindelijk is
er in de krottenwijk water en
licht gekomen, een belangrijke
overwinning voor de bewoners.
"Als het Braziliaanse volk niet
zelf de verbetering van haar si
tuatie ter hand neemt, zullen de
machtsverhoudingen in ons land
overeind blijven", zegt Dom
Marcelo. "De elites in ons land
zijn bang voor mensen die weten
wat ze willen". De bisschop weet
dat uit ervaring. Hij bracht van
wege zijn "dissidente" acties 52
dagen door in de gevangenis.
Uit het verhaal van José en Clesia
is wel duidelijk dat het onderwijs
in de canteiro's niet "waarden-
vrij" is. Bisschop Marcelo vindt
dat de jongste generaties Brazi
lianen in de eerste plaats moeten
leren waarom ze zo arm zijn. De
animadoras werken dan ook veel
met de inzichten van pedagogen
als Paulo Freire, zelf een Brazi
liaan, en de Fransman Freinet.
Zij gaan er van uit dat onderwijs
nooit neutraal kan zijn. en daar
om beter de bevrijding kan die
nen dan de bevestiging van on
rechtvaardige situaties.
Paulo Freire heeft Latijns-Amerika
een grote dienst bewezen met
zijn opvattingen over hoe het on
derwijs afgestemd kan worden
op het leefmilieu en de gedach-
tenwereld van de kinderen. Hij
heeft laten zien dat sociale ont
wikkeling op school kan begin
nen.
Van Freinet hebben de animadoras
geleerd hoe het onderwijs kinde
ren kan leren samen te werken,
en hoe een klas behalve een le
rende, ook een producerende en
zelfbesturende gemeenschap
kan zijn. Dom Marcelo heeft één
van zijn medewerkers een jaar
naar Frankrijk gestuurd om de
ideeën van de Franse pedagoog
nader te bestuderen. De bis
schop was duidelijk verrukt om
op een school in Hoofddorp te
ontdekken dat Freinets ideeën
ook in het welvarende Neder
land met zijn geheel eigen pro
blematiek, vruchten afwerpt. In
gesprekken met het onderwijs-
team en de kinderen van deze
school kwam een opmerkelijke
lotsverbondenheid tot uitdruk
king. "Jullie zitten in de dwang-
postitie van een overvloedige
consumptiemaatschappij, wij in
een land waar een kleine minder
heid het grootste deel van de be
volking gevangen houdt in ar
moede en onwetenheid. Beiden
zullen we voor bevrijding moe
ten vechten", zei Marcelo spon
taan na zijn bezoek in Hoofd
dorp.
Toch is er ook een wereld van ver
schil, wanneer je je realiseert hoe
onpeilbaar diep de kloof is tus
sen de arme en de rijke landen in
de wereld. Diepe indruk maakte
wat dat betreft het verhaal van
Serverino dat Marcelo op één
van de scholen vertelde. Met zijn
elf jaar moest Severino als een
volwaardige landarbeider mee
werken op de suikerplantages.
Negen maanden per jaar zwoe
gen onder erbarmelijke omstan
digheden in de onafzienbare Zo
na de Mato van het noordoosten
van Brazilië. Toch zag Severino
kans om 's middags een canteiro
te bezoeken waar hij moeizaam
maar met veel overgave zijn eer
ste woordjes las en schreef.
Een ongeluk werd Severino nood
lottig, de chauffeur van de truck
waarmee de landarbeiders dage
lijks als haringen in een ton naar
de bloedhete plantages werden
gereden, viel door vermoeidheid
overmand in slaap. De auto sloeg
over de kop en 27 mensen von
den de dood. In de zakken van
Sevenno's jasje werd snoepgoed
gevonden, gekocht van zijn ei
gen verdiende centen en bedoeld
voor zijn klasgenootjes in de can
teiro. Marcelo vertelt dat hij zelf
die middag naar het schooltje is
gegaan om het trieste bericht
over te brengen. Hij heeft de kin
deren gevraagd wat Severino's
leven waard is geweest en samen
kwamen ze tot de slotsom dat Se
verino voort zou leven als de jon
gen die vocht voor zichzelf en
zijn lotgenootjes om uit de cirkel
van armoe en onwetendheid te
komen. Samen hebben ze een
lied gezongen over de overwin
ning van het leven op de dood.
De veertig canteiro's in Guarabira
en de dorpen van de "Brejo" de
kuststrook boven Recife, zijn
volgens Dom Marcelo het begin.
Er zijn alfabotisenngs-projecten
gevolgd voor ouderen kinderen
en volwassenen. Er worden meer
en meer animadoras getraind en
rond de canteiro's komen pro-
duktiegroepen en mogelijkhe
den voor beroepstraimng. De
produkten worden verkocht in
twee eigen winkeltjes, met de
voorhanden zijnde vakmensen
worden huizen gebouwd
Er bestaan plannen om op het pa
troon van bewustwording en
zelfontwikkeling voort te bordu
ren. Via de kinderen kunnen de
ouders bereikt worden. Marcelo
heeft van zijn bezoek aan Europa
gebruik gemaakt om steun te
zoeken voor zyn plannen om tot
een volksuniversiteit te komen.
Daar moeten de ouders van de
canteiro-kinderen, die zelf geen
enkele vorm van onderwijs geno
ten hebben, terecht kunnen met
hun problemen. Daar moeten ze
advies kunnen krijgen over ar
beidswetten, economische
vraagstukken en juridische pro
blemen.
Zo'n centrum van advies en infor
matie zou de mensen in staat
moeten stellen de wortels van
het Braziliaanse kapitalisme te
begrijpen. Niet als mensen die je
als een vat vol kunt gieten met
kennis en informatie, maar als
zelfbewuste Brazilianen die zelf
over hun toekomst willen beslis
sen. Dom Marcelo hamert er
steeds weer op mensen zijn
nooit alleen slachtoffer, ze zijn
ook onderwerp van hun geschie
denis. Ze kunnen een rol spelen
in de veranderingsprocessen die
zo dringend noodzakelijk zijn.
HANS WILLEMS
De gereformeerde synode heeft
op 20 april 1982 een dringend be
roep gedaan op de algemene ver
gadering van de Wereldbond van
Hervormde Kerken (Engelse af
korting: WARC) zich uit te spre
ken tegen de apartheid en daar
bij vooral te letten op de stem
men van de zwarte christenen in
Zuid-Afrika. De WARC-assem-
blee. die van 17 tot 27 augustus te
Ottawa (Canada) bijeenkomt,
moet dan een uitspraak doen
over een "verklaring over het
hervormde getuigenis die het
bestuur heeft opgesteld. Daarin
wordt onder meer gezegd dat het
noodzakelijk kan zijn dat de
WARC tot excommunicatie over
gaat "indien een lidkerk dwa
ling. onrecht of onderdrukking
rechtvaardigd" Mocht de assem
blee deze verklaring overnemen,
dan zal dit byna zeker leiden tot
beëindiging van het lidmaat
schap van twee blanke (pro-
apartheidskerken) uit Zuid-Afn-
ka. de machtige Nederduits-ge-
reformeerde kerk en de kleinere
Nederduits hervormde kerk.
Een kunstschilder, een pastor en
een groepje boeren uit een arme
streek in het Andes-gebergte van
Peru hebben het aanzien en de
mhoud bepaald van de Missie-
Zendingskalender (MZK) voor
1983. De schilder, José Sénchéz
Cerrón, heeft in het dorpskerkje
van Chongos Alto enkele jaren
geleden een "stripverhaal' op
basis van het Oude en het Nieu
we Testament öp de lengtemu
ren aangebracht. Hij deed dat op
verzoek van een nieuwe pastor
die met zijn gemeenteleden een
gesprek was begonnen over wat
zij nu het belangrijkste vonden
in de bybel. Het Andesdorpje
Chongos Alto bestaat uit een ge
meenschap van boerenfamilies
die zich maar met moeite in le
ven kunnen houden. Hun ant
woorden op de vragen van de
pastor kwamen langzaam Maar
bepaalden wel tevens de thema
tiek voor de in de stijl van de In
diaanse kuituur uitgevoerde
muurschilderingen, waar som
mige boeren persoonlijk aan.
hebben meegewerkt door de gro- -
te vlakken in te kleuren.
"Bijbelverhalen uit een bergdorp
in Peru" is de titel van deze nicu
we kalender-uitgave die via de'
gebruikeltjke kanalen of in de»
kerken wordt aangeboden voor-
6,50. Bij toezending per post is
11.— verschuldigd. De adressen
van de uitgevers zijn Nederland
se Zendingsraad, Prins Hendrik
laan 37, 1075 BA Amsterdam.
LEIDEN: Herv. Gem. Hoogl. kerk 10
mw. Van Everdingen, Leiderdorp: 11.45
oec. studentendienst
Marekerk 10 dr. Meijers; 5 ds. Zouten
dijk, Noorden.
Maranathak. (Li Morsweg) 10 ds. Kra-
Regenboog (Merenwijk) 9.30 ds. Van
Leeuwen.
Bethlehemk. (Driftstr.) 10 ds. Langen-
bach.
Bevrydingsk. (Montgomerystr.) 9 ds.
Sterringa.
Vredesk. (Burggravenl.) geen dienst (zie
Zuiderkerk).
Waalse kerk (Breestr.) geen dienst.
Acad. Ziekenhuis 9 rk dienst; 10.15 ds.
Bovenberg.
Diakonessenhuis 10.30 ds. Hemmes.
'Endegeest: zie Oegstgeest.
•Geref. Kerk: Zuiderk. (Lammen-
schansw.) 10 ds. Lamping.
Petrak. (Surinamestr.) 10 ds. Horten-
Oude Vest 10 ds. Koolstra; 7 ds. Riet
veld.
Maranathak. (L. Morsw.) zie herv. gem.
10 ds. Kramer.
Bevrydingsk. (Montgomerystr.) 9 ds.
Sterringa.
Bejaardenhuis Groenhoven 10 ds. Riet
veld.
Dolerende Geref. Kerk (Lokhorstk.):
8.30 en 5 dienst.
Geref. K. Vrijg. (Herengr.): 10 en 5 ds.
Gootjes.
Chr. Geref. K. (Steenschuur): 9.30 en 5
ds. Born
Geref. Gem. (N. Rijn): 10 en 4.30 ds.
Boogaard
Geref. Gem. in Ned. (Bethl.kerk
Driftstr 11.30 en 5.30.
Evang.-Luth. Gem. (Hoogl. Kerkgr.):
10.15 dienst.
Remonstr.-Doopsgez. Gem. (Lokhorstk.
Pieterskerkstr.): 10 ds. Hoekema, Leeu
warden.
Baptistengem. (O. Rijn 3): 10 hr. Van
Diggelen. Leiderdorp.
Evang. Christengem. (Middelstegr. 3):
10 hr. Vader.
Zendingswerk Middernachtsroep (Zoe-
terw.singel 21): 5 hr. De Leeuw.
Evangeliecentrum (Zijlsingel 2): 10 en
di. 17 aug. 8 uur hr. Zijlstra.
Pinkstergem. (O. Vest 13): 10 hr. Eiker
bout.
Leger des Heils (Hooigr.): 10 en 7.30.
Nieuw-Apost. Kerk (H. Rijnd. 24): 9.30
en 4. wo 8.
Zevendedagadventisten (Lokhorstk.):
elke zat. 9.45 bijbelstudie, 10.45 predik
dienst.
Christian Science (Steensch. 6): 10.30.
Kerk van J. Chr. v.d. Heiligen der L. Da
gen (Brahmsl 9.30, 10.30 en 11.20.
Oud-Kath. K. (Zoeterw.singel): 10.
Church of England 5 nam. dienst (oud
kath.kerk, Zoeterw. singel 50).
Rooms-Kath. K.: Haag weg zat. 7; zo. 9
en 10.45
Herensingel zat. 7; zo. 9.30 en 11.
Rijndijk (Leiden-V.schoten) zat. 7; zo.
9 30 en 11 30.
Steenschuur zat. 7; zo. 8.30; 10; 11.30; 6
en 7 (lof)
Boshuizerkade zat. 7; zo. 9.30 en 11.
Lammenschans weg zat. 7; zo. 9; 10.30 en
12.
Haarl straat zat. 7; zo. 9.30; 10 45; 12.15.
H. Rijndijk (zie Zoeterwoude).
ABBENES: Herv. Gem. 9.30 dienst.
AARLANDERVEEN Herv Gem. 10 hr.
Wolff, Alphen; 7 ds. Hemmes, Oegst
geest.
Geref. K. 10 ds. Vree; 6.30 ds. Modde-
Chr. Geref. Kerk: 9.30 en 3 ds. Kok,
Damwoude.
Rk Kerk: zat 7; zo. 10.30.
ALPHEN AAN DEN RIJN: Herv Gem.
Adventskerk 9.30 ds. Bogers; 6.30 ds.
Vree.
Kruiskerk 9.30 ds. De Jonge.
Opstand.kerk 9.30 ds. van 't Hof; Noord-
wijkerhout; 6.30 ds. Bogers.
Sadvatorikerk zat. 7 avondgebed.
Goede Herderkerk 10 ds. Mulder; 6.30
ds. Verheul.
De Bron 9 en 10.30 ds. Oosthoek; 6.30
ds. Moll.
Ashram 10 ds. Verheul.
Driehoome 7 interk.dienst.
Albanianae 10 ds. Moll.
Oudshoornsekerk 10 ds. Oort.
Sionskerk 9.30 ds. Ouwendijk; 6.30 ds.
Koelewijn.
Geref. K.: Maranathakerk 9.30 drs. Jas
pers Focks, Oude Wetering.
Adventskerk 6.30 ds. Vree.
Salvatorikerk 9.30 ds. Modderaar, 6.30
ds. Van 't Hoff, Boskoop.
Zie verder herv. gemeente.
Geref. K. Vrijg.(Rijnstroom): 9.30 en 5
ds. Teunis.
Chr. Geref. Gem.: 9.30 dienst des w.,
2.30 ds. Blom.
Ned. Geref. K. (school Willemstr.V. 10.30
ds. De Lange. Oegstgeest; 4.30 ds. De
Groot, Amstelveen.
Oud-Geref. Gem. (Hooftstr. 240): 9.30 en
4; maandag 7.15 ds. v. Voorthuizen.
Bapt.gem. (Molenwerfstr. 1): 10 en 6.30
ds. Koekkoek.
Bapt.gem. Noord (school Kalkovenw.
62): 10 hr. Jongejan.
Volle-evang.gem. (techn. school Bos-
parkweg): 10 hr. v.d. Brink.
Pinkstergem. (school Batenstein 16): 10.
Leger des H. (Corn, de Vlamingstr.): 10
en 6 30.
Remonstr. Kring (Van Mandersloostr.
36): geen dienst.
Rk Kerk: Bomfaciusk. zat. 7; zo. 9.45 en
11.30.
Piusk. zat. 7; zo. 9 en 10.30
De Bron zat. 7; zo. 9.30 en 11.
BENTHUIZEN: Herv. Gem. 9.30 en 6
ds. Exalto.
Geref. Gem. 9.30 en 6 ds. Vogelaar.
BODEGRAVEN: Herv. Gem. Dorps
kerk 9.30 ds. v.d. Broeck; 6.30 ds. Bak
ker, Nijkerk.
Salv.kerk 9.30 ds. Cirkel. Woudenberg;
6.30 ds. Van Itterzon, Gouda.
Bethl.kerk 9 30 ds. v.d. Linde, Oudewa
ter; 6.30 ds. Wieman.
Geref. K.:10 ds. Elderman; 6.30 ds. v.d.
Berg.
Geref. K. Vryg.: 9.30 en 4.30 ds. Borg-
dorff.
BOSKOOP: Herv. Gem. Dorpskerk 9.30
ds. Vlasblom; 6.30 ds. De Graaf, Hazers-
woude.
De Stek 9.30 ds. Groenendijk, Scheve-
ningen.
Geref. K.: 9.30 ds. v.d. Wal, Hillegom;
6.30 ds. De Graaf, Hazerswoude (in herv.
kerk).
Chr. Geref. K.: 9.30 en 5 ds. Den Hertog,
Rk Kerk: zat. 5.30 (De Stek) en 7; zo. 9.30
en 11
HAZERSWOUDE Herv. Gem 9.30 ds.
Blenk, Oudewater, 6.30 ds v.d. Plas.
Delft.
Geref. K.: 9.30 ds. Welbedacht; 5 ds. De
Moor, Waddinxveen.
Rk Kerk: dorp zat. 7; zo. 9.30 en 11.30.
Anker zat. 7; zo. 8.45 en 11.15.
Rijndijk zo. 10.
HILLEGOM: Herv. Gem. 10.15 ds. Kris
pijn; 7 ds. v.d. Born, Leiderdorp.
Geref. K.: zie herv. gem.
Chr Geref. K. 0 ds. Van Dijken, Lisse; 7
ds. Slofstra, Noordwijk.
Rk Kerk: Mart zat 7; zo. 9 en 11.
Jozeflt. zat. 7; zo. 10 en 11.30.
HOOGMADE: Herv. Gem. 10 ds. Van
den Hoek.
Rk Kerk: zat. 7; zo. 10.
DE KAAG: Herv. Gem. 9.30 ds. Baas.
Sassenheim.
Rk Kerk: zat. 7; zo. 10.
KATWIJK AAN DEN RIJN Herv
Gem. Dorpsk. 9.30 ds. Van Niel, Rijns
burg; 6 ds. Gebraad.
Ontm.kerk 10 ds. Gebraad; 6.30 ds. Van
Niel, Rijnsburg.
Ver. ter voorbereiding van een herv.
deelgemeente 'De Rank' te Katwyk (au
la P Groen-college) zie Katwijk aan
Zee (bij geen vermelding geen dienst).
Geref. K 9.30 ds. Vrolyk. 6 30 ds. Heu-
le, Wassenaar.
Rk Kerk: zat 7; zo. 9.30 en 11.30.
KATWIJK AAN ZEE Herv Gem N.
Kerk 10 ds. Visser; 6 ds. Driebergen
O. Kerk 10 ds. Driebergen; 6 ds. De
Jong.
Ichthusk. 10 ds. Van Roon; 5 ds. Van
Sliedregt.
Pnièlk. 9.30 ds. De Jong; 6 ds. Van
Roon.
Gr. v. Pr.school 10 ds. Schuurman.
Overduin 2.15 ds Baas.
Wijkgebouw Hoeksteen 10 pf. Zabel,
Katwijk; 10 dovendienst hr. Van Kem
pen, Katwijk
Ver. ter voorbereiding van een herv.
deelgemeente 'De Rank' te Katwijk (au
la P. Groen-college): 9.30 ds. Van Veen,
Wassenaar.
Geref. K. Vr.kerk 9.30 en 5 ds. Schaap-
ma, Utrecht.
Triumfatork. 9.30 hr. Vercouteren,
Voorburg; 5 geen dienst.
Hoeksteen 10 dovendienst.
Geref. K. Vrijg.: 10.15 en 3.30 ds. Heida.
Ned. Geref. K 8 45 ds Brink. Haarlem
mermeer; 7 kand. Krol, Nieuwerkerk.
Chr. Geref. K.: 10 en 5 leesdienst
Vrije Chr. Geref. Gem. (Unizaal): 10 en 5
ds. De Boer.
Geref. Gem in Ned.: (Louwestraat) 10
en 5 stud. Verhoeks, Rhenen.
Geref. Gem. (Remisestr): 10 en 5 lees
dienst.
Volle-evang.gem. (Voorstr. 100): 9.45.
KOUDEKERK AAN DEN RIJN Herv
Gem. 10 ds. De Graaf, Hazerswoude, 7
ds. Fernhout, Alphen (gez.dienst).
Geref. K.; 10 en 7 ds Fernhout, Alphen
(gem.dienst).
LEIDERDORP: Herv. Gem en Geref
K. Dorpsk. 6.30 ds. Westera-Franken.
Hoofdstr. 10 ds. Doesburg.
Scheppingsk 9 ds. Knorth
Elis.ziekenhuis 10 hr Vijftigschild.
Bapt.gem (wykgeb. Zijlkw 10 br. Van
der Zeeuw.
Rk Kerk zat. 7; zo. 9 en 10.30.
LEIMUIDEN: Herv. Gem. 9.30 ds
Schalk.
Camping De Drecht 10.30 ds. Graven
deel. Aalsmeer.
Geref. K 9.30 kand. Dijkhuizen, Am
stelveen; 7 drs. Jaspers Focks, Oude
Wetering.
Rk Kerk zat. 7; zo. 7.30; 9.30 en 11.15.
LISSE: Herv. Gem. Dorpskerk 9 ds. De
Gelder.
Pauluskerk 10.30 en 7 ds. De Gelder
Geref. K 10 ds. Boswyk, 7 ds.-Baas,
Sassenheim.
Geref. K Vryg. 8.45 ds. De Putter; 2.30
ds Kamphuis. Voorburg.
Ned. Geref. K (Salvaton): gez. dienst
met chr. geref. kerk.
Chr Geref. K 10 en 4.30 ds Van Dy-
Geref. Gem 10 en 4 ds Hakkenberg.
Rk Kerk. Agathakerk zat. 7; zo 10 en
11 30
Poelpolder zat. 7; zo. 9 en 11.30,
Mariakerk zat 7. zo 8.30. 10 en 11 45.
Engelbew. zat. 7; zo. 8; 9.30; 11 en 5.45.
NIEUWKOOP Herv Gem 9 30 ds Le-
feber. Alphen; 6.30 ds. v.d. Broek, Bode
graven
Geref. K.: 9.30 en 6.30 ds. Nooteboom
Chr. Geref. Kerk 9 30 dienst; 2.30 ds
Vlietstra, Bunschoten.
Remonstr. Gem.: 10 ds. Bloemendaal.
Rk Kerk zat. 7; zo. 9 en 10.45
NIEUWVEEN: Herv Gem. 9.30 ds.
Haitsma, Boskoop. 6.30 ds. Molenaar.
Geref. K.: 9.30 hr Rozenboom, Maars-
senbroek; 7 hr. Schreuder, Tienhoven.
Rk Kerk zat. 7; zo. 9 en 11.
NIEUW-VENNEP Herv. Gem. 9.30 ds.
Bergsma; 7 ds. Goverts.
Geref K. 9.30 ds. Wijngaarden; 6.30 ds.
Den Heten. Hoofddorp
Chr Geref. K 9 30 en 4.30 ds. Visser
Rk Kerk zat. 7; zo. 10.
NOORDEN Herv Gem 9.30 ds Zout-
gendijk en ds Van Harten (intrede).
Geref K (W. Verlaat) 9 30 hr Koenes.
Amsterdam; 7 ds. Hiensch, Baren-
drecht.
Rk Kerk: zat. 7.30; zo. 9 en 10.30.
NOORDWIJK Herv Gem Voorstr
(Binnen) 10 hr. Geursen, Haarlem; 5
kand De Man, Sprang Capelle
Hoofdstr. (Zee) 10 ds Cupédo, st Mi
chielsgestel. 7 ds. De Keuning.
De Rank (Golfbaan) 10 ds. Vroeginde-
wey, Eemnes; 8 nam. Duitse dienst pf
Zabel. Katwyk
Geref K.: Hoofdstr. (Zee) 10 hr. Schoen
maker. Oude Wetering.
Vinkenl. (Binnen) 9.30 ds. Hagen. Voor
schoten. 7 nam. ds. Elgcrsma (gez.
dienst).
Sole Mio 9 ds. Hemstede. Leiderdorp
Stichüngskerk 11 ds. Hagen. Voorscho
ten.
Ned. Prot. Bond (aula O.Zeew.) 10.30
mevr. Dnessen, Leiden
Rk Kerk Zee zat 7; zo 9 30 en 11.
Binnen zat. 7; zo. 8. 10 en 11.30
NOORDWIJKERHOUT Dorpsk. 10 ds.
Streefland, Nykerk
De Zilk 10 ds Kalkman.
Rk Kerk Victork zat. 7. zo 9.30 en 11.
Joafk zat. 7. zo 8 30 en 10
OEGSTGEEST Herv Gem Groene of
Will kerk 11 ds. Van Leeuwen (oec.
dienst).
Pauluskerk 9 30 ds. Ter Linden
Gemeentecentrum (Lytw 10 30 mevr
Visser. Leiderdorp. 7 ds De Haan
Getvf K 10 ds Bakker
Geref. K. Vryg 10 30 en 4 30 ds DePut-
Ned. Geref. K. (Gem centrum) 8.45 ds.
De Lange; 4 ds. Brink, Haarlemmer-
Van Wyckerslooth 4 ds Heemskerk.
Endegeest 9 30 pater Boshouwers
Volle-evangeliegem. (Gem centrum); 4.
Rk Kerk: WiU.kerk zat. 7. zo 9 en 10.30.
OUD-ADE Rk Kerk zat 7. zo. 8 30 en
1030
OUDE EN NIEUWE WETERING
Herv Gem. 9.30 ds De Korte
Geref K 9.30 ds. Soepboer. Amster
dam; 5 ds. Hagen. Voorhout.
Remonstr Gem geen dienst.
Rk Kerk zat 7. zo 8. 9 30 en 11 30
ROELOFARENDSVEEN Rk Kerk
Mar Pres zat 7, zo 8. 9 30 en 11
Petrus-B zat. 7. zo 9 30 en 11.30
RIJNSATERWOUDE Herv Gem 9 30
ds. Molenaar. Scheveningen; 7 ds.
Hoek, Hoogmade
Chr. Geref K 9 30 en 2.15 dienst
RIJNSBURG Herv. Gem. Laurentius-
keik 9.30 ds Romein. 5 ds. Van Niel.
Bethelkerk 9.30 ds. Hagen. Zwolle
Camping Koningshof 10 mevr. Ravens-
bergen
Geref. K Petrak 9.30 ds. Baayen. 5 ds.
Snel.
Imm.kerk 9 30 ds. Snel. 4.30 ds Hassef-
ras. Maasdijk
Mar kerk 9 30 hr Brouwer. Katwyk, 5
ds Baaven
Geref K. Vryg. Geen opgave ontvan-
Chr. Geref kerk 9.30 en 5 ds. Van Sor-
ge
Evang Christengem. (aula mavo): 10 br
D.- Ra.i!
Rk Kerk zat 7. zo. 10 30
RIJPWETERING Rk Kerk zat 7. zo.
7 30. 9 en 10 30
SASSENHEIM Herv Gem 9 en 10 30
ds. Keuning. Noordwyk. 7 ds Haak
man, Zwammerdam
Geref K 9.30 ds Kolkman, De Kaag. 7
ds Baas
Chr Geref K geen opgave
Ned. Prof Bond (Jul.laan 17); 10.30 hr
Barnard, Amsterdam
Rk Kerk zat. 7; zo. 9.30 en 11.
TER AAR Herv Gem 9.30 ds. Hane-
maayer. Alphen a d. Rijn.
Geref. K 9 30 hr Stam, Nieuwkoop.
6 30 hr Voogt. Hollandse Rading
Rk Kerk Aardam zo 9 en 12
kerk Langeraar zat 7. zo. 8.30. 9 30 en
11 30
VALKENBURG Herv Gem 10 da
Vermeulen. 6.30 ds Zevenbergen, Den
Haag
Geref K 9.30 en 6 30 dhr Van Duyn.
Noordwyk.
Geref K Vrijg 9.30 leesdienst. 5 ds.
Heida.
VOORHOUT Herv Gem. 10 ds Bro
kerhof
Rk Kerk zat 7. zo 9. 10 30 en 11.45.
VOORSCHOTEN Herv Gem Dorps-
kerk 10 ds Verheule. 7 ds v d Schoot
De Ontmoeting (Noordhofland) 9 30 ds.
Flesseman-van Leer. Amstelveen
Hulp en Heil (Schakcnbosch) 10 ds.'
Meyenng.
Geref. K 9 30mw Sysling. I-eiderdorp^
7 ds. v.d. Schoot (gez dienst herv kerk)/
Geref K. Vryg 10 en 4 prof. Doekes
Aulagemeenschap Noordhofland geen
Rk Kerk Laur kerk zat 7. zo. 10 erv
11 30
M Godskerk zat 7. zo. 10.30.
WADDINXVEEN Herv Gem Brugk.
(in Bethelkerk) 10 15 ds v.d. Haar, Hou
ten. 6.30 ds Konlen, Ij: scl: lein
Hoeksteen 9 30 hr Burger. 6 30 ds.*
Roetman
Bethelk. 8 45 ds Roetman. 5 ds. Ooste-'
rom, Maarssebroek
Imm kerk 9 30 ds v.d. Steen. 7 ds Cnos-*
sen. Dein
Gfcef Kerk Kruisk 10 ds De Moor. 5
ds Brouwer. Katwyk
Ontm.kerk geen opgave
Remonstr Gem geen dienst
Chr Afgesch. Gem 9 JO en 5 da Ver
Rk Kerk Victork zat 7. zo. 10
Ontm.kerk za 7. zo 8 30 en 11 45
WARMOND Herv Gem 10 kand Van
Houwelingen. Leiden
Rk Kerk /at 7, zo 8 30; 10 en 11.30
WASSENAAR Herv Gem Dorpsk 10
ds. Steenstra. 4 30 ds. Van Campen,
Vlaardingcn. 7 ds Van Waasbergt-n
Kievietk 10 mw Schlimmer. Den Haag
Messiask 10 ds Van Waas bergen
Dorpscentrum 9 30 ds Wolters
Geref K Zyllaan 10 en 7 ds v d Meu-
len
Zuid (Bloemcamplaan) 10 ds. v.d. Blom.
Den Haag
Ned Prot Bond (Kerkdam) 10 30 dr
Nepveu. Naardon
Duinrcll (Oranjerie) 10 oecum dienst
Rk Kerk Will zat 7 zo 9 30 rn 11
Jozefk. zat 7. zo 9.30, 11 en 6 30
G Herderk zat 5, zo 9 en 11.30
WOUBRUGGE Herv Gem 9 30 ds
Koelewyn, 6.30 ds. Ouwendyk. Ouds
hoom
Geref K 9.30 ds Kortewcg. Trum (be
vestiging kand Aaiders). 3 ds Aalders
Rk Kerk zat 7, zo 10
ZEVENHOVEN Herv Gem. 9 30 ds
Kielder
Geref K 9.30 ds. v.d. Berg. Bodegra
ven. 7 hr. Knotters, Oudewater
Rk Kerk zat 7. zo 9 en 10 45
ZOETERWOUDE Herv Gem 10 ds
Wolthaus
Rk Kerk St Jan zo 9 30 en 11.
Chr Dienaark zat 7. zo 10
H Ryndyk zat 7. zo 9 30 en 11
ZWAMMERDAM Herv Gem 9 30 ds
Haakman. 6 30 ds Pettinga. Utrecht
Geref K 9 30 en 6 30 drs Schep*, Heer
Ih
Remonstr Gem.: geen dienst
