Tbc: van gevreesde ziekte
tot 'eenvoudige' infectie
Eenzijdige blik op Leienaars en hun kunst
LEZERS SCHRIJVEN
Elfde aflevering Hutspot, Haring en Wittebrood
Uitsluiting
gevraagd van
Centrumpartij
Bejaarden (2)
Honderd jaar
na ontdekking
bacterie door
Robert Koch
Verjagen
spreeuwen
voorlopig
'afdoende"
DONDERDAG 5 AUGUSTUS 1982
Leiden
LEIDEN/OEGSTGEEST - Ooit was het een gevreesde
ziekte in Nederland. En nu nóg kijken mensen verschrikt
als je zegt dat je tuberculose (tbc) hebt. Een angst die
diep zit geworteld. Toch is tuberculose heden ten dage te
beschouwen als een 'eenvoudige' infectie-ziekte, die
wordt overgebracht door de tuberkelbacterie: Mycobac
terium tubercolosis.
Longarts Anema: "Het zou mooi zijn als we nu iets voor de r
ontwikkelingslanden konden gaan doen".
(Foto Holvast)
Robert Koch in 1883 - een jaar na zijn beroemde rede in Berlijn.
Met 'later' bedoelt Anema, de le
gendarische dag - 24 maart 1882 -
waarop Robert Koch zijn ont
dekking van de tuberkelbacterie
bekend maakte. De, in 1843 in
Clausthal (in het Harzgebergte)
geboren Koch kreeg in 1866 'cum
extrema laude' het artsendiplo
ma uitgereikt. Vanaf die tijd
hield hij zich bezig met de ver
schillende facetten van de bacte
riologie. Hij behaalt het ene suc
ces na het andere.
Uit nagelaten aantekeningen blijkt
dat hij reeds vóór eind 1881 de
verwekker van deze ziekte had
gevonden en in reincultuur had
gekweekt op een voedingsbo
dem van gestold runderserum.
Wetenschappers vinden het nog
steeds merkwaardig dat Koch
deze onderzoeken in het diepste
geheim heeft verricht. Zijn oude
vriend en beschermer, prof. Co-
hen, schrijft in zijn dagboek dat
Koch hem 'wunderbare Sachen',
heeft getoond, op tal van gebie
den.
Consultatiebureaus
Na nieuwjaar 1882 breidde Koch
zijn proeven uit met materiaal uit
verschillende ziekenhuizen.
Toen hy zijn bevindingen steeds
weer zag bevestigd, bood hij aan
in het Fysiologisch Genootschap
(Berlijn) een voordracht over tu
berculose te houden. Dat zou de,
onder wetenschappers veel stof
doen opwaaiende, wereldbe
roemde voordracht van 24 maart
1882 worden.
Tot zover ontdekker Koch, die in
1910 op 66-jarige leeftijd aan
hartklachten overleed. Overi-
LEIDEN "Er heeft in Leiden
altijd een samenhang bestaan
tussen de bloei van de kun
sten en het floreren van han
del en nijverheid. Alleen bij
welvaart gedijen de kunsten.
Als die welvaart ontbreekt,
kiezen ook minder mensen
het kunstenaarsvak".
Onheilspellende woorden, om
dat opnieuw een economi
sche recessie zich heeft mees
ter gemaakt van stad en land.
Ze zijn te vinden in deel 11
van het verzamelwerk "Hut
spot, Haring en Wittebrood"
(uitgave De Kler-Waanders)
dat gaat over "Leiden, Leie
naars en hun kunstenaars".
Deze aflevering werd ge
schreven door R. Ekkart en J.
Heyboer.
De auteurs hebben zich bij de
schildering van eeuwen Leid-
se kunst beperkt tot schilders
en tekenaars. Aan al die zan-
Jan van Goyen
is één van de
meeste Produktie-
ve Leidse schil
ders geweest. In
zijn nalatenschap
ook diverse Leidse
stadsgezichten.
Op de afgebeelde
tekening de Vis-
brug. Toen Van
Goyen dit maakte
- dat was 1654 -
woonde hij overi
gens al enige ja
ren in Den Haag.
Dit jaar is het honderd jaar gele
den, dat deze bacterie door Ro
bert Koch werd ontdekt. Met de
ze, in de medische geschiedenis,
spectaculaire ontdekking was de
basis gelegd voor de bestrijding
van tbc.
In die honderd jaar heeft de tuber-
culose-bestrijding heel wat ont
wikkelingen doorgemaakt. De
methoden zijn de afgelopen der
tig jaar drastisch veranderd. Aan
tbc gaan in Nederland nog nau
welijks mensen dood, en het
langdurig kuren in sanatoria is
helemaal afgezworen. Met medi
cijnen is de ziekte, die in vroege
re tijden de afschrikwekkende
scheldnaam 'vliegende tering'
meekreeg, nu makkelijk te gene-
"Wat de tuberculosebestrijding in
het begin niet makkelijker maak
te, was dat veel mensen het als
een schande voelden als zij- tu
berculose hadden. Men dacht dat
tuberculose onverbrekelijk was
verbonden met armoede en ge
brek".
Longarts G.S. Anema weet er veel
over te vertellen. Ze is al ruim
dertig jaar bezig met de bestrij
ding van tuberculose. Zij heeft
haar vak geleerd op het sanato
rium Dekkerswald in Groes-
beek, waar veel tbc-lijders naar
toe werden gestuurd. Nu contro
leert ze al bijna 25 jaar de bevol
king in de regio Leiden op tbc.
Zij mag zich districtsarts noe
men en is hoofd van het consul
tatiebureau tot bestrijding van
de tuberculose aan de Lange
Voort in Oegstgeest.
In haar werkkamer, omringd door
röntgenfoto's van longen met
vlekjes, zegt ze: "Later begreep
men pas dat het om een besmet
telijke ziekte ging, die evengoed
in de rijke gezinnen slachtoffers
maakte. Beroemde der aarde zo
als Chopin en Mozart zijn eraan
gestorven". Omdat er in je een
tje niets te doen viel tegen de
gevreesde ziekte, begonnen de
mensen kort na 1900 samen te
werken. Ze vormden verenigin
gen, waarmee de overheid en
vakbeweging zich ook ging be
moeien. In 1920 stierven nog
15.000 mensen aan tbc.
LEIDEN - Het comité Mensen en
Mensen, dat strijdt tegen racisme
en fascisme, en het comité Jon
geren tegen fascisme willen dat
de Centrumpartij alsnog wordt
uitgesloten van de Tweede-Ka
merverkiezingen in de kieskring
Leiden. Zij hebben daartoe bij de
Raad van State beroep aangete
kend. Het hoofdstembureau ver
klaarde dinsdag de kandidaten
lijst van de Centrumpartij geldig.
Volgens loco-burgemeester Waal
voldoet de partij aan de eisen die
de Kieswet stelt
De twee daaraan twijfelende comi
tés zeggen diverse malen in Lei
den te zijn geconfronteerd "met
de racistische propaganda van
de Centrumpartij". Verwezen
wordt ook naar een gerechtelijke
uitspraakvan 25 mei, waarin de
Centrumpartij wordt verboden
bepaalde uitlatingen over bui
tenlandse werknemers te doen.
Het meedoen van de Centrum
partij is in strijd met de openbare
orde en de goede zeden en moet
daarom verboden worden, aldus
de twee anti-fascisme comités.
Fiets gestolen
van gehandicapte
student (21)
LEIDEN - ten 21-jarige gehandi
capte student is erg onthand nu
zijn driewieler gisteren is gesto
len. Deze aangepaste fiets (merk*
Lely) stond op slot in de onder
doorgang van de Pelikaanhof.
De waarde van dit voertuig is
2500 gulden.
Gaarne nog een kleine reactie op
de ingezonden brief van me
vrouw E. Heck-Uppenkamp in
de krant van 28 juli. Wij zijn deze
mevrouw dankbaar dat zij gerea
geerd heeft op het artikel van 23
juli. De juiste snaren zijn nu ge
raakt wat betreft het gebruik van
verslindende stroomvreters, o.m.
diepvriezers, strijkbouten en
haarverzorgingstoestellen.
Wij als delegatie hadden ook ver
zocht deze punten in het artikel
van 23 juli te noemen, maar het is
helaas niet opgenomen. Dat is
buiten onze schuld gebeurd. De
redactie heeft het helaas over het
hoofd gezien.
Wat betreft de medewerking van
de centrale boekhouding (CBW)
hebben wij alleen verzocht of het
gei a, muiiAdiucu, uiuaiCRi,
toneelspelers, beeldhouwers
die Leiden binnen zijn poor
ten moet hebben gehad, gaan
ze voorbij. Hun argument is
dat je in zo'n klein bestek on
mogelijk alles kunt behande
len. Inderdaad, in een pagina
of twintig kun je niet zo heel
veel kwijt. Maar waarom dan
deze aflevering niet "Leiden,
Leienaars en hun schilders"
genoemd? Nu suggereert de
titel een breed terrein dat in
het geheel niet wordt betre
den.
mogelijk is om in de toekomst de
formulieren voor huursubsidie
in te nemen in het kantoortje van
de Stellingmolen, met het oog op
de vele bejaarden die in onze
flats wonen.
Dat vele aanvragers van huursub
sidies het afgelopen jaar uit hun
evenwicht zijn geraakt door de
steeds veranderende voorschrif
ten is voor ons een duidelijke
zaak geweest. Dit heeft ook niets
met de medewerking of tegen
werking van het CBW te maken.
De medewerking die de aanvra
gers kregen hadden zij hoofdza
kelijk te danken aan de belas
tingsdienst - waar wij zeer er
kentelijk voor zijn en deze
dienst al zo een hoop werk be
zorgde.
Het chaotisch verloop van de be
wonersvergadering is ons ook
niet ontgaan, maar de reden
Schilders hebben zelden van
hun werk kunnen leven. Nu
niet, vroeger niet. Eeuwen
geleden bestond er niet eens
verschil tussen kunstschil
ders en schilders in de bouw.
Wie met verf en penselen om
ging, was schilder. Punt uit
"De meeste kunstenaars wer
den door hun stadgenoten
vooral beschouwd als hand
werkslieden. En de schilders
zouden het wel uit hun hoofd
laten hun neus op te halen
moet gezocht worden by de lei
ding van deze vergadering, die
daar niet tegen optrad.
Dat de meeste bewoners naar hun
zin wonen is ons ook bekend,
maar dat er na verloop van vijf
jaar kleine gebreken geconsta
teerd worden is logisch. Dit tij
dig te melden bij de woning
bouwvereniging (De Goede Wo
ning) is bedoeld om de kosten zo
laag mogelijk te houden.
Als er bijtijds wordt gewaar
schuwd wil dat niet zeggen dat
men ontevreden is met de woon
situatie. Klachten en kritiek zijn
niet erg, als het maar opbouwend
is, zowel voor de bewoners als
voor de woningbouwvereniging.
Namens de delegatie van Molenbe
woners, de heren Buis, Rietkerk,
Mulder, Breugels. Koen en Ani-
ba. Per adres: Poldermolen 67.
gens werd vlak na zijn dood zijn
laatste artikel gepubliceerd.
Koch raadt daarin aan kleinscha
lige 'Fürsorgestellen' (consulta
tiebureaus) in het leven te roe
pen, die patiënten en hun gezin
nen zoveel mogelijk terzijde
staan. Zijn advies is opgevolgd.
Terug naar longarts Anema over de
veranderingen. "Door betere
voeding, hygiène en woning
bouw kon de ziekte steeds ver
der worden teruggedrongen.
Ook kwam men er na de Tweede
Wereldoorlog achter dat de vaak
maandenlange voorgeschreven
rust kon worden vervangen door
medicijnen. Pas in de jaren vyf-
tig is de behandeling met medi
cijnen goed op gang gekomen.
Dit combineerde men eerst nog
wel steeds met een verblijf in een
sanatorium".
Ook werd er voor de oorlog al een
netwerk van consultatiebureaus
opgezet om de tbc op te sporen.
Het eerste consultatiebureau
was er in 1903. Zo werden alle
kinderen op scholen veelvuldig
gecontroleerd. Ook het onderwij
zend personeel was verplicht
zich één keer per jaar te laten
keuren. Deze, bijna tot traditie
verworden, onderzoeken zijn in
middels afgeschaft en het aantal
consultatiebureaus, specifiek ge
richt op tbc, is tot meer dan de
helft verminderd.
Klachten
Bestaat tbc dan niet meer?
Anema: "De eerste tientallen ja
ren zal de tuberkelbacil zeker
blijven bestaan, dus ook de be
smettingen, alleen is het aantal
door de gunstige omstandighe
den drastisch gedaald. En de
aanpak is, zoals ik al eerder zei.
voor eenvoudige schil
derklusjes. Want juist daar
mee moesten velen het brood
op de plank krijgen. Het be
leg kwam van de "grote op
drachten".
Maar er waren natuurlijk schil
ders die ver boven de middel
maat uitstaken en zich wel
via hun kunst staande kon
den houden. Leiden heeft in
de loop der tijden heel wat
beroemdheden gekend. Lu
cas van Leyden, wiens ouder
lijk huis op een achtererf tus
gewijzigd. Van de zes- tot zeven
duizend mensen uit Leiden en
omgeving die jaarlijks het con-
sulatiebureau in Oegstgeest be
zoeken hebben er vijftig tbc.
Het meest voorkomende is de
longtuberculose, maar ook in
andere organen kan de tuber
kelbacterie zich nestelen".
De klachten van een lijder aan tu-
bercolose zyn vaak bijzonder ge
ring en niet specifiek. De eetlust
is niet groot en het gewicht
neemt af. Bij een verdergaand
proces kan bloed worden opge
hoest. Vaak is dit het eerste
symptoom, waarover men zich
druk maakt. Een symptoom, dat
wat betreft longarts Anema, nim
sen Breestraat en Langebrug
stond, was er zo eentje. Zijn
meesterwerk is het grote
drieluik met Het Laatste Oor
deel, geschilderd in de jaren
1526-27. Het ontsnapte op het
nippertje aan de Beelden
storm in de Pieterskerk. Ja
ren sierde het daarna de bur
gemeesterskamer in het stad
huis. En daar zou het onge
twijfeld in de stadhuisbrand
van 1929 zijn vernietigd als
het daarvóór niet naar de La
kenhal was overgebracht
mer aan de aandacht van de
mensen mag ontsnappen. "Nu
het nog zo weinig voorkomt, be
staat de kans dat men niet meer
zo snel aan tbc denkt". Alertheid
blijft volgens haar dus altijd ge
boden.
"De besmettelijke groep vormt ab
soluut geen gevaar meer voor de
gezondheidszorg", constateert
mevrouw Anema tevreden. "Na
drie tot vier weken zyn ze zelfs
niet meer besmettelijk". Wel
staan deze mensen onder strenge
controle. De districtszuster gaat
op huisbezoek en houdt nauw
keurig in de gaten of alle patiën
ten op het spreekuur komen en
of de medicynen wel worden in
genomen.
Anema: "Als we ergens een kleine
Een andere grootheid was jan
van Goyen, de landsschaps-
schilder, die in de 17de eeuw
leefde. In hoog tempo lever
de hij zyn werk af. Een goed
koop massaprodukt in zijn
tijd, maar daar wordt nu héél
anders over gedacht. Met het
geld dat Van Goyen zo ver
diende, speculeerde hij in
huizen.
De zeventiende eeuw zag ook
de opkomst van twee won
derkinderen in de schilder
explosie ontdekken, is dat ook
geen ramp meer. Zoiets dammen
we nu snel genoeg in. We be
schikken tegenwoordig ook over
medicynen tegen tubercolose.
Uit voorzorg geven we die medi
camenten een half jaar aan per
sonen, die recent besmet zouden
kunnen zijn. maar nog geen ziek-
teverschynselen vertonen. Door
deze preventieve maatregelen
kunnen veel ziekten worden
voorkomen. Onder buitenlandse
werknemers vinden we nog wel
eens wat actieve tbc-gevallen. De
vreemdelingenpolitie eist daar
om ook een tbc-verklaring. voor
dat ze een verblijfsvergunning
krijgen".
Ontwikkelingslanden
We raken nu een teer punt. Neder
land (zo'n 1600 gevallen per jaar)
heeft het laagste tuberculosecy
ter van de hele wereld. In de ont
wikkelingslanden daarentegen is
het aantal tubercolose-Ujders
schrikbarend hoog. Drie miijoen
mensen sterven daar nog aan de
ze ziekte. "Het zou erg mooi zyn
als we voor deze mensen nu eens
iets konden gaan doen", ver
zucht tbc-arts Anema aan het
eind van het gesprek.
In een commentaar in het Neder
lands Tydschrift voor Genees
kunde wordt gesteld dat gebrek
aan gelden en politieke wil ons
ervan weerhoudt om een massa
le aanval tegen tuberculose te
ondernemen. Het commentaar
wordt besloten met 'laten we be
ginnen. liever vandaag dan mor
gen'. Morgenavond zal ook de
KRO-televisie in het programma
'Honderd jaar na Robert Koch',
aandacht besteden aan de tbc
bestrijding sinds 1882.
SASKIA STOELINGA
Geraadpleegde literatuurMemisa
Nieuws, medische editie (augus
tus '82); Tegen de tuberculose, or
gaan van de van de Koninklijke
Nederlandse Centrale Vereni
ging tot bestrijding der tubercu
lose (nummer 1 - 1982).
kunst: Rembrandt Har-
mensz. van Ryn en Jan Ele
vens Ze waren vrienden en
werkten jarenlang in één ate
lier in Leiden. De secretaris
van de stadhouder, Constan-
tijn Huygens, die hen eens
bezocht noemde hen "eerder
opgeschoten jongens dan
jongemannen". Lievens werd
aanvankelijk zeker niet de
mindere van Rembrandt
geacht, al zag Huygens al snel
waarop het zou uitdraaien:
"Rembrandt bereikt op een
klein schilderij een effect dat
men op kolossale doeken van
anderen vergeefs zal zoe
ken".
Lievens zwierf uit naar Londen
en Antwerpen, maar vestigde
zich later, evenals Rem
brandt, in Amsterdam. Daar
stierven ze kort na elkaar.
Rembrandt in 1669. "niet in
armoede, zoals vaak wordt
beweerd, maar juist weer in
redelyke welstand".
Een leerling van Rembrandt
was Gerard Dou (1613-1675),
met wie de Leidse school van
"fijnschilders" een aanvang
nam - kunstenaars die ui
terst nauwkeurig en gedetail
leerd op het doek te werk gin
gen Aan nog tal van Leidse
schilders (de Van Mierissen,
Jan Steen. Bakker KorfD
wordt aandacht besteed en
voorts aan de plaats die de te
kenacademie Ars Aemula
Naturae innam.
RUUD PAAUW
LEIDEN - Het verjagen van de dui
zenden spreeuwen en kouwen in
de bomen van de Witte Singel is
volgens boomspecialist Klynstra
van de gemeente Leiden een suc
ces geworden. Gisteravond stre
ken er slechts nog een paar hon
derd op hun stek neer Ook die
zijn weer met angstkreten en
donderbussen verjaagd.
Klynstra: "Er byven natuurlyk al-
tyd wat stugge jongens over,
maar die nchten niet veel schade
aan. Voorlopig zyn deze maatre
gelen afdoende geweest".
Duivensport (1)
De Blauwkras vloog vanuit
Bergerac. De uitslag: 1., 2. en
8. F. v.d. Wetering; 3. en 5.
comb. De Wetering; 4 J.
Schipper; 6. R. Verhoogt; 7. J.
Rozier; 9. J. Beekman; 10. J.
Franken.
Duivensport (2)
De Reisduif vloog ook vanuit
Bergerac. De uitslag: 1., 2., 3.
en 4. W. v.d. Hoogt; 5. en 6. S.
v.d. Hoven; 7. H. Hartevelt; 8.
J. Colsen.
Duivensport (3)
.P.C. vloog vanuit eveneens
vanuit Bergerac. De uitslag:
1. en 10. J. Staffelen; 2. en 7.
N. de Groot zn.; 3. J. Pen zn.;
4. en 8. J. v.d. Meijden; 5 G.
van Stein; 6. W. Onstenk; 9. G.
Jongbloed.
Duivensport (4)
Columba's vlucht uit Bergereac
had de volgende uitslag: 1,2.,
5., 8 en 10. R. de Graaf; 3. en 7.
L. Klem; 4., 6. en 9. H. Kette-
Vakantie (1)
In buurthuis Groenoord wor
den de komende twee weken
vakantie-acitiviteiten voor
de jeugd van vier tot en met
twaalf jaar georganiseerd.
Activiteiten in het buurthuis
aan de Palsteurstraat 23, een
reisje naar de Efleling en -
met goed weer - naar het
strand. Opgeven kan tn
buurthuis Groenoord.
Vakantie (2)
Ook in buurthuis Op Eipen Wie
ken de komende veertien da
gen vakant levert ter Onge
veer dezelfde actitnteilen tn
het buurthuis (Valkenpad 2)
plus tripjes naar Ben nebroek
en Rijswijk (pretpark Drie-
vliet). Opgeven en inlichtin
gen in het buurthuis (teL
212893).
Muziek
Wie morgen het voetbaltoernooi
in de Rotterdamse Kuip be
zoekt. kan ook een optreden
tegemoet zien van muziekver-
eniging Concord ia. Vorig
jaar trad het korps ook al op
by de wedstrijd Nederland-
Belg te. Zaterdag is Concor
dia trouwens ook te zien bij
het bloemencorso.
