-c
Wat willen de ondernemers
van de memobedrijfjes'?
Lelden
DONDERDAG 10 JUNI 1982
Deze week werd het fabriekscomplex van Clos Leembruggen aan de
Langegracht door enkele tientallen jongeren gekraakt. Zoals te doen
gebruikelijk willen de jongeren er wonen. Maar dit keer was er meer.
Zij willen er ook werken. Werken niet "om zoveel mogelijk geld te
verdienen" maar 'leuk' werken met geld als middel: kwaliteit wordt
gesteld boven kwantiteit, zelfbeheer van de werkers staat voorop en de
bedrijfjes proberen zo milieuvriendelijk mogelijk te ondernemen: zoge
naamde 'memo'-bedrijfjes ('mens- en milieuvriendelijk ondernemen').
Langzaam maar zeker groeit ook in Leiden het aantal memobedrijfjes
hoewel het aantal nog in geen verhouding staat tot bijvoorbeeld het
aantal memobedrijfjes in een stad als Nijmegen. Vanavond om half
negen wordt de tweede bijeenkomst gehouden van de op te richten
federatie van Leidse memobedrijfjes (plaats: vrijwilligerscentrale, Lan
gegracht 246a).
In bijgaand verhaal een discussie tussen de een'mans'zaak De Zaailing
(kruidenier, Hooigracht), de vereniging Repelsteeltje (voedselbedrijfi
Breestraat), stichting Manifest in oprichting (boekwinkel), de coöpera
tieve vereniging Stag (drukkerij, Caeciliastraat), vennootschap onder
firma De Twaalf Ambachten (klussenbedrijf, Herengracht) en de stich
ting Delftse Planwinkel (adviesbureau, Lange Geer 44, Delft). Wat ver
wachten deze memobedrijfjes van de verandering van de wereld door
het scheppen van nieuwe werkvormen? Met welke problemen hebben
vooral memobedrijfjes van doen. Welke concessies moeten worden ge
daan aan de principes? En wat is eigenlijk het verschil tussen deze
bedrijfjes en de jonge, frisse beginnende ondernemers die in elk gat
van de markt duiken?
LEIDEN - De Leidse Stag-drukkerij probeert al elf jaar
lang zo goedkoop mogelijk drukwerk te leveren, aanvan
kelijk voor studentengroepen en later vooral voor buurt
en actiegroepen. Drie mensen werken in de drukkers
coöperatie voor het minimumloon; om de prijs te druk
ken.
Toch moet de Stag regelmatig fol
ders voor bijvoorbeeld musea
drukken omdat de geestverwan
ten de Stag toch nog te duur vin
den. Drukker Henk Hoonhout
voelt zich "behoorlijk in zijn zak
gescheten" door de Stadskrant.
Een order om dit tweewekelijkse
linkse Leidse blad te drukken
ging aan de Stag voorbij. De or
der ging naar de Rotterdamse
drukker Ordeman.
Henk: "Drie dagen hebben we zit
ten te tellen en te rekenen. De
Stadskrant moest in de verkoop
een gulden kosten. Onze druk-
prijs zat net boven de gulden. En
Ordeman bleek voor 35 gulden
de kleur erop te kunnen zetten.
Voor dat bedrag hebben wij am
per een plaat uit de kast getrok
ken. We hebben nog voorstellen
gedaan: 'Als jullie ons hier en
daar meehelpen, dan kunnen we
wat van de prijs* afdoen'. Maar
van de Stadskrant hebben we
niks meer gehoord tot we het
eerste nummer zagen, gedrukt
bij Ordeman. En nu vraagt de
Stadskrant opnieuw of we een
offerte willen maken omdat Or
deman de drukprijs heeft ver
hoogd... De keuze van linkse be
drijfjes voor elkaar is ontzettend
belangrijk".
De Delftse Planwinkel laat heel
wat van haar papierwinkel bij de
Stag drukken. Dat is niet de eni
ge manier waarop de Planwinkel
mens- en milieuvriendelijke be
drijfjes steunt. De Planwinkel
heeft in Den Haag het Adviesbu
reau 'AKS' opgezet om mensen
in contact te brengen met méns
en milieuvriendelijke bedrijfjes
of van advies te dienen om zelf
zo'n bedrijfje op te zetten. Ook in
Leiden geeft de Planwinkel (die
hier al bekend is van de begelei
ding van de inspraak in verbete
ringsplannen en woningonder-
zoeken) adviezen. Patrick Boel,
één van de tien betaalde krach
ten van het Planwinkel-collec
tief, adviseert beginnende be
drijfjes niet teveel te vertrouwen
op de geldbuidel van de over
heid: "De overheid heeft toch
geen geld. Als Leiden bijvoor
beeld vier ton krijgt voor het
steunen van kleine bedrijfjes dan
verdwijnt de helft meteen in de
ambtelijke coördinatie. Krakers
adviseren we al om niet meer van
de gemeente te eisen dat die hun
pand vgrbouwt. Barricadeer het
gebouw en verbouw het zelf met
eigen geld".
Patrick ziet bij kennissen die een
bouwbedrijf beginnen enorme
verschillen met de Planwinkel:
"Het eerste wat zij doen, is een
secretaresse achter de telefoon
en een dikke wagen voor de
deur. Zij willen gigantische sala
rissen verdienen. Wij niet, daar
om zijn wij ook goedkoper".
Maar kleine bedrijfjes op alle ma
nieren ondersteunen? "In Delft
zit een voedselwinkel die derma
te onregelmatig open is dat je
dan toch maar naar de super
markt gaat".
Henk (Stag): "Ik ben ook een tijd
met volwaardige voeding bezig
geweest maar ik vind het eten te
duur en ik vind het vaak niet lek
ker ook. Als ik een heel potje pin
dakaas van Gaiapolis op mijn bo
terham moet uitsmeren om nog
wat te proeven... Nee".
"Het heeft met je overtuiging te
maken of je zo'n alternatieve
voedselwinkel binnenstapt",
meent Hans Wensveen van klus
senbedrijf De Twaalf Ambach
ten. "Maar als ik naar ons eigen
bedrijf kijk dan stappen wij voor
ons materiaal wel bij voorkeur
naar de buurtwinkel van de Ma-
resingel. Alleen als die niet open
is, gaan we naar de Gamma of
naar Karwei. Om folders te laten
drukken bij de Stag? Voor fol
ders hadden we tot nu toe geen
geld".
Het voedselbedrijfje Repelsteeltje
wil ook samenwerking tussen
bedrijfjes om acties te voeren.
Samen met (onder andere) het
tuinbouwcollectief Gaiapolis in
Oegstgeest houdt Repelsteeltje
een "soja-actie" om er op te wij
zen dat sojabonen uit de dicta
tuur Brazilië komen. Ook voeren
zij een statiegeldactie om flessen
en het statiegeld op de flessen
weer meer terug te rijgen. Maar
Henk (Stag) merkt op dat er bij
zijn drukkerij lang niet altijd de
tijd is om mee te doen aan acties.
"Je drukt een affiche voor een
demonstratie. De actievoerders
halen het affiche op en jij zegt
'succes' en gaat weer wat anders
drukken. Het gevaar bestaat dat
je je door het vele werk isoleert".
Betaald of onbetaald
Bij Repelsteeltje woedt discussie
of er meer betaalde krachten
moeten komen. Dick van Eg-
mond schetst een dilemma: "We
proberen meer werkgelegenheid
te scheppen maar als we meer
mensen moeten betalen, dan
worden de produkten in de win
kel of de maaltijden in ons eet
huis duurder. Dat botst met onze
doelstelling om goedkoop vol
waardig voedsel te bieden. Bij
ons komen vooral jongeren die
niet zoveel geld hebben".
Repelsteeltje telt twee betaalde
krachten: Judv van den Berg en
Dick van Egmond die er als
dienstweigeraar werkt. Zij hou
den met ongeveer dertien vrij
willigers het eethuis draaiende
terwijl er nog vijftien vrijwilli-
ADVERTENTIE-.
onder redactie van René van der Velden en Jaap Visser
Hef boek STEEDS; de actuele geschiedenis van de (on)gewone
Leienaar. 31 hoofdstukken en 234 foto's in een 200 pagina's dik boek
met een formaat van 29 bij 21 centimeter voor slechts een tientje.
Dit unieke boekwerk is in beperkte oplage verschenen (duizend
exemplaren) maar nog niet helemaal uitverkocht.
Rep je daarom naar de de verkoopadressen het kantoor van het
Leldach Dagblad, de NS-klosk In de stationshal, de Boekeiler
(Breestraat 107), Cazemler (Kopermolen 10), Elve/Labor Vlnclt
(Nieuwe Rijn 83), Papermlll (Haarlemmerstraat 211) Walk In
Breestraat 163), Zandvliet (Haarlemmerstraat 117) Kooyker
(Nieuwe Rl)n 15-16) en muziekcafé Scarabee
(Pleterskerkchoorsteeg 24).
Erika Bonthond en Hans Wensveen (klussenbedrijf De Twaalf Ambachten): afgeknapt op verpleging en welzijnswerk.
gers zijn voor de winkel, de voor-
lichtingsgroep en het theehuis
dat binnenkort opengaat. "Van
het geld dat we overhouden rich
ten we zo'n theehuis op of we ko
pen er een vierdehands kassa
Repelsteeltje werkt al tien jaar
vooral met vrijwilligers. Judy en
Dick werken meer dan veertig
uur in de week terwijl de vrijwil
ligers vier of acht uur in de week
werken. Dat geeft problemen.
"Als je als vrijwilliger zo weinig
werkt dan praatje gemakkelijker
over de ideale situatie. De rotkar-
weitjes zoals de boel opruimen
en schoonhouden worden verge
ten en komen dus op onze schou
ders terecht. Het verloop van de
vrijwilligers is ook vrij groot. Het
lukt ons nog niet hen er goed bij
te betrekken".
Beb van Ginkel van de 'gezonde
kruidenierszaak' De Zaailing
verklaart zich tegen het werken
met vrijwilligers. "Met goedko
pere prijzen door met vrijwilli
gers te werken, zitje het bedrijfs
leven in het vaarwater. En moe
ten die vrijwilligers dan maar
met die sociale toestanden in zee
gaan, met alle vernederingen en
controles vandien? Met vrijwilli
gers ben je net een paar dubbel
tjes goedkoper. Wat maken die
paar dubbeltjes dan nog uit? De
mensen hebben best geld. Het is
alleen de vraag waarvoor ze kie
zen: voor een auto of voor gezon
de voeding".
Beb begon bijna vier jaar geleden
met de Zaailing: "goede produk
ten voor een betaalbare prijs".
"We wilden de produkten meer
bekendheid geven. We maakten
zelf al tien jaar gebruik van biolo-
gisch-dynamische produkten".
Een jaar later kwam haar man
Aad, die inmiddels bij de Grofs
mederij was ontslagen, ook in de
zaak. En de Zaailing groeide
door. Het afgelopen jaar zijn nog
twee mensen in dienst genomen.
En de winkel is verhuisd naar de
grote hal van de failliete boek
binderij Van den Berg.
Beb: "Wij krijgen mensen binnen
die afgeknapt zijn op huisartsen.
Als die mensen een verhaal kwijt
willen dan moeten er steeds de
zelfde gezichten achter de toon
bank staan. Of mensen die net
iets ergs hebben meegemaakt in
de familie...; dat geeft een scho
keffect. Als zij bij ons komen dan
geven we hen alle mogelijkhe
den om de problemen te bespre
ken. Dat redt je niet met vrijwilli
gers".
Klantenbinding
Door René van
der Velden
Adressen voor beginnende memo
bedrijfjes:
MEMO, Damrak 37 drie hoog, Am
sterdam (020-268294);
Advieskollektief AKS, postbus
13510, Den Haag (070-463492);
Federatie 't Buskruit, Burgemees
ter HofTmanplein 10, Rotterdam
(010-131170);
Delftse Planwinkel, Lange Geer
44, Delft (015-120447);
Triodosbank, postbus 55, Zeist,
03404-16544;
Kamer van Koophandel Leiden,
Stationsweg 41 (144741);
Gemeente Leiden, Economische
Zaken (254279).
linkse boekhandel 'Manifest' die
geheel draait op vrijwilligers.
Hilde en Arthur zijn enkele we
ken geleden ontslagen bij de pro
gressieve boekhandel Ruward
aan de Breestraat. Halsoverkop
hebben zij een actie op touw ge
zet om te zorgen dat er toch een
progressieve boekhandel zou
blijven in Leiden. Veel mensen
hebben een gift gestort, rentelo
ze leningen gegeven of boeken
'vooruitbetaald'. De financiële
actie is tevens een vorm om toe
komstige klanten aan de nieuwe
zaak te binden.
Arthur en Hilde: "Er bestaat op dit
moment een kenniskloof tussen
ons tweeën en de ander vrijwilli
gers maar die moet te overbrug
gen zijn. Wij proberen onze ken
nis zo snel mogelijk over te dra
gen en bovendien zal elke vrij
williger niet meer dan één dag in
de winkel werken". De boekhan
del moet in augustus open. De
enige onzekere factor is nog een
nieuw "goedkoop huurpand in
het centrum".
Als het aan Hilde ligt, wordt wel
degelijk bekeken of Manifest
met betaalde krachten kan
werken. Arthur heeft daar een
hard hoofd in. Ruward draaide
de laatste tijd met forse verlie
zen..."Wij willen in de eerste
plaats een linkse boekhandel be
houden", zegt Arthur. "Dat staat
voorop. Dat we met vrijwilligers
aan de slag gaan is een prakti
sche keus. Arbeidskosten slok
ken veel geld op. Dat geld be
steed ik liever aan uitbreiding
van het assortiment boeken". Hij
ziet het niet zitten om bijvoor
beeld een boekhandel op de
Haarlemmerstraat te openen die
Story's en dergelijke verkoopt
om daarmee de exploitatie van
een linkse boekhandel op een an
dere plek rond te krijgen. Arthur
Gachend): "In die Story's wordt
nou juist verteld datje niet in een
linkse boekwinkel moet ko
men".
Liever klein
Erica Bonthond en Hans Wens
veen vormen inmiddels bijna
een half jaar het klussenbedrijf
"De Twaalf Ambachten" dat
werkt aan "verhoging van het
wooncomfort". Dat betekent
klussen van lekkende kranen re
pareren tot en met isoleren. "We
hebben er lang over gepraat met
kennissen voordat we begonnen.
Zodoende hadden we toen we
begonnen al werk voor drie
maanden". Tot nu toe hebben ze
precies vier dagen zonder werk
gezeten. Maar de. meeste weken
zijn overbezet.
Het kostte hen een investering van
8000 gulden (inclusief een auto
bus). Erica en Hans werken zo
veel mogelijk met handgereed
schap om milieuvriendelijk te
werken. "Dat spul gaat lang
mee", zegt Hans. "Maar", zegt
Erica, "je vraagt je wel eens af
hoe mensvriendelijk je bent als
je weer eens een lak moet gebrui
ken waarvan je bijna zelf achter
over slaat". Erica en Hans steken
niet voor niets energie in het vin
den van minder schadelijke pro
dukten. "Maar het is wel eens
moeilijk om klanten ervan te
overtuigen dat een minder scha
delijk vloerbeschermingsmiddel
echt even goed is als het ver
trouwde potje van Sikkens"
Erica en Hans willen per sé geen
groot bedrijf worden. "Dan stink
ik erin", zegt Hans. "Dan word ik
een rechtse ondernemer. Met een
groot bedrijf moet je zoveel con
cessies doen in de concurrentie
strijd. Ik zou mezelf niet meer in
de spiegel durven aan te kijken"
Het klussenbedrijf rekent 25 gul
den per uur, met z'n tweeën. Dat
is goedkoop. De twee willen dan
ook "niet schatrijk" worden van
het klussenbedrijf. Hans en Eri
ca verdienen het minimumloon.
Overdag doen zij de grote klus
sen. De avonden zijn gereser
veerd voor de kleine klusjes zo
als lekkende kranen waar de gro
te aannemers geen belangstel
ling voor hebben.
Hans komt uit het welzijnswerk en
Erica heeft negen jaar in de ver
pleging gewerkt. Op dat werk
zijn ze afgeknapt. "De handen
stonden er niet meer naar".
Teveel werk
De anti-kapitalistische principes
van de bedrijfjes zijn niet altijd te
handhaven vanwege de kapita
listische 'buitenwereld'. 'Marke
ting' en 'calculatie' zijn geen vie
ze maar vertrouwde woorden
binnen de mens- en milieuvrien
delijke bedrijfjes. Toch zijn prin
cipes moeilijk vol te houden in
een wereld met 'andere princi
pes'.
Helen Stolk (Stag): "Eigenlijk zou
den bij ons ook 'zwakkere' men
sen moeten kunnen werken.
Maar dat blijkt haast niet te kun
nen. We lopen hier op onze te
nen. In ons soort bedrijven moet
je veel meer weten dan in andere
bedrijven; Het leren van de druk
techniek en van de de financiële
kant van de zaak is heel, heel
zwaar. De eisen liggen erg hoog"
Het overdragen van kennis is een
traditie in de Stag. Voormalige
Stagdrukkers hebben drukkerij
en opgezet in Zwolle, Breda en
Eindhoven. Helen en Henk heb
ben het drukkersvak van voren
af aan bij de Stag geleerd. "Maar
we kunnen niet teveel vrijwilli
gers gebruiken die bij ons wat
rondsnuffelen', zegt Henk, "want
dan zou het produktieproces ge
vaar lopen".
Langzaam maar zeker zijn de ellen
lange werkweken die de drukke
rij maakte, teruggeschroefd.
"Onze doelstelling is niet het
werken voor het loon. Geld is
een middel", zegt Henk. En He
len: "Maar als ik er weer een
week van zestig uur op heb zit
ten, dan denk ik wel: oh God
waar ben ik mee bezig".
"Zestig uur per week werken is
niet mensvriendelijk", consta
teert ook het duo van het klus
senbedrijf. Maar het is anderzijds
regelmatig noodzakelijk om
brood op de plank te hebben.
Het klussenbedrijf wordt er wel
voor aangezien een 'zootje zwart
werkers' te zijn omdat Hans en
Erica zo goedkoop en bovendien
's avonds werken. "Maar dan la
ten we onze inschrijving bij de
Kamer van Koophandel wel
Arthur Straathof (Manifest) vindt
"het belachelijk om zestig tot
tachtig uur per week te werken.
Daar sla je de resultaten van de
arbeidersstrijd mee in de wind".
"Dat vind ik nou flauwekul",
zegt Patrick Boel (Planwinkel).
"Er zijn genoeg mensen die veer
tig uur werken alleen maar voor
hun loon. Aan hun werk beleven
ze helemaal geen plezier. Dan zie
je dat ze in hun vrije tijd ook nog
eens twintig uur wél met veel
plezier voor de voetbalvereni-
x zestig uur op heb zitten denk
(Foto Leids FotokollektieO
ging bezig zijn. Als ik dan vijftig
uur fijn werk doe... Dan werk ik
nóg tien uur minder". Arthur:
"Wat voor perspectief moetje de
duizenden mensen dan bieden
die een rot baan hebben? Je kunt
moeilijk zeggen: ga maar ergens
anders werken".
Arbeiderszelfbeheer
Veel mens- en milieuvriendelijke
bedrijfjes hebben veel op met
verandering van arbeidsverhou
dingen in arbeiderszelfbeheer, in
elk geval in hun eigen bedrijf.
Maar verandert de buitenwereld
ook echt door de snelle opkomst
van deze bedrijfjes? Of moeten
zij te hard werken om hun eigen
bedrijf boven peil te houden zo
dat er geen tijd overblijft om sa
nten op te trekken?
"Doe waar je aanleg voor hebt",
meent Beb van Ginkel (Zaailing).
"De een begint een drukkerij, de
ander een voedingswinkel. Dat
begin je niet om eerst en vooral
de maatschappij te veranderen.
Dat doe je omdat je het zelf leuk
vindt".
"Ik ben inderdaad met het klus
senbedrijf begonnen omdat ik
het zelf leuk vond", zegt Erica
Bonthond. "Hoewel de wërkwij-
ze van ons bedrijf wel invloed
heeft op de klanten. Zij merken
dat wij de prijs bewust laag hou
den. De klanten kunnen bij ons
ook zelf meehelpen als ze wil
len". "En de roldoorbreking..",
zegt haar collega Hans. Erica:
"Sommige klanten denken dat ik
zijn secretaresse ben". Hans:
"Daar kun je je"pislink over ma
ken. Erica spreken ze dan niet
aan op klussen. Ik moet er eerst
bij komen. Voordat je het weet
ben je 'de directeur' gemaakt. En
daar komt toch al bij dat ik acht
jaar technische ervaring heb en
zij niet". Erica zegt van feminis
me "op tilt" te springen, dus
wacht zij toch maar op Hans als
de klanten haar niet willen uit
leggen wat er moet gebeuren.
Hoewel zij daar wel van baalt.
Judy van den Berg zegt dat het
werk van Repelsteeltje en de an
dere alternatieve voedselwinkels
wel degelijk effect heeft en heeft
gehad op bijvoorbeeld de Waren
wet en op voorlichtingsbureaus
inzake de voeding. "Inmiddels is
er ook een nieuwe voedselschijf
van vijf: het is een schijf van vier
geworden met meer aandacht
voor het plantaardige voedsel en
minder aandacht voor het dier
lijk voedsel".
Hilde van Dijk (Manifest) noemt
het "uitstekend" als mensen op
hun eigen manier hun eigen
werk scheppen maar binnen be
staande bedrijven moeten de ar
beidsverhoudingen zeker ook
veranderen. "Om de onderne
mersmacht aan te tasten heb je
niet veel aan een linkse boekhan
del", meent haar collega Arthur.
"Dan heb je meer aan een alge
mene werkstaking. In vakbon
den en in de grote bedrijven,
daar moet je de macht pakken.
Het is een illusie om te menen
dat memobedrijfjes de doorslag
kunnen geven naar een socialis
tische maatschappij. Als boek
handel voor en door de linkse be
weging waarin we zonder ge
zagsverhoudingen met elkaar
omgaan leveren we slechts een
kleine bijdrage aan maatschap
pij-verandering".
"Ik geloof niet zo in de macht vero
veren bij bestaande bedrijven",
twijfelt Helen Stolk. "Voordat ik
bij de Stag werkte, zat ik bij een
klein makelaarskantoor. Daar
ging ik zelf meer kapot dan dat ik
er wat kon veranderen. De voor
beeldfunctie van bedrijfjes als de
Stag is erg belangrijk. Het kan
andere mensen aan het denken
zetten om zonder gezagsverhou
dingen te werken. En bovendien
wilde ik iets in de praktijk doen.
Ik hoor altijd meneren (want het
zijn bijna altijd meneren) inge
wikkeld over andere arbeidsver
houdingen praten, maar ik zie er
bij hen weinig van".
Henk Hoonhout verwacht evenals
zijn Stag-collega weinig van vak-
bondsstrijd "wantje blijft praten
binnen de bestaande verhoudin
gen: de factor kapitaal tegenover
de factor arbeid. Kleine bedrijf
jes zoals onze drukkerij verande
ren best wel iets zonder dat ik al
te veel illusies koester. Want het
barst van de grootschalige be
drijven. En ik zie staalbedrijven
ook niet direct kleinschalig wor
den. Maar wij laten in elk geval
zien dat het ook zonder bazen
kan".
