Accent ligt nu
op bescheiming
van maatschappij
ïïeeds meer lange gevangenisstraffen, steeds minder tbr-toewijzingen
son
EL
;RDAG 29 MEI 1982
Door
pTaco Slagter en
(Dick Franssen
Bestaat er verband tussen de toene
ming van het aantal gevallen, waarin
zeer zware gevangenisstraffen wor
den uitgesproken en de afname van de
keren dat de maatregel van terbe
schikkingstelling van de regering
(tbr) wordt uitgesproken?
Extra
Taco Slagter en Dick Franssen legden
die vraag voor aan vier bij uitstek
deskundigen, namelijk prof. dr. F.
Beyaert, directeurvan het Pieter
Baancentrum (de psychiatrische ob
servatiekliniek voor het gevangenis
wezen), mr. A. Herstel, hoofdofficier
van het arrondissement Utrecht, mr.
K. S. Bieger, rechter in Utrecht en de
in tbr-zaken gespecialiseerde advo
caat mr. I. de Vos uit Amsterdam.
Ook de directie van de Van der Hoe-
venkliniek (een Utrechtse particuliere
tbr-inrichting) was uitgenodigd, maar
7eede zonder opgave van redenen af.
Dat neemt niet weg dat de kliniek in
het drie uur durende gesprek toch ter
sprake kwam en dat duidelijk werd
dat er een samenhang bestaat tussen
het beeld dat is gegroeid van sommige
tbr-inrichtingen en de hoogte van ge
vangenisstraffen.
Over de aanwezigheid van ver
dovende middelen en drank
in tbr-innchtingcn maakt De
Vos zich geen illusies. ..Als
de Van der Hoevenkliniek de
maatschappy nadoet, en dat
pretendeert ze te doen. dan
accepteren ze ook drank en
heroine Want die zijn er Het
is een fictie te denken dat je
in welke gevangenis, huis
van bewaring of tbr instel
ling dan ook heroine of drank
helemaal kunt buitensluiten.
Maar wat die klinu-k ver
keerd doet. is dat ze alles dat
fout gaat binnenskamers pro
beert te houden Bel de poli
tie als je een patiënt met he
roïne snapt. Drugs, dat ligt
veel te gevoelig bij de bur
gers. Laat die patient zich
maar by de politierechter
verantwoorden Tenslotte
heelt hg het in hem gestelde
vertrouwen geschaad
Herstel ..Ik kan De Vos een
heel eind volgen. Maar ik
meen dat je niet meer verant-
woord^lykheid op de schou
ders van mensen moet leggen
dan zij kunnen dragen. Geef
als hulpverlener alleen ver
trouwen aan mensen die dat
kunnen waarmaken Myn
kritiek op een aantal tbr-kli-
nieken is dat de staf en het
personeel te goed van ver
trouwen is"
Beyaert verwijt de tbr-inrich
tingen dat zij in het verleden
te gemakkelijk hebben ge
daan over de beveiliging.
..Dat is slecht geweest Daar
mee is de maatregel uitge
hold. Je bent als inrichting
gehouden de patiënten ten
minste de eerste tijd binnen
te houden Want het gaat om
gevaarlijke mensen En het is
ongeloofwaardig dat iemand
voor wie gemiddeld een be
handeling vier tot vyf jaar no
dig is. in een half jaar zo kan
veranderen dat hij niet meer
gevaarlijk is en de straat op
kan Het publiek denkt dan
niet ten onrechte die klinie
ken rotzooien maar wat"
Duiventil
Het publiek voelt zich onveilig
Mede op grond van dit gevoel
stygt het aantal zware gevan
genisstraffen. daalt het aantal
tbr-gevallen. By ernstig ge
stoorde misdadigers kiezen
officieren en rechters in toe
nemende mate voor het wi
ll ghe ids garantie be wys van
de langdunge gevangenis
straf. omdat by hen een tbr-
mstelling het beeld oproept
van een duiventil. Vreemd is
dat die al dan niet terechte
gevoelens van onveiligheid
stoelen op indrukken die
voor een deel zijn ontstaan
door de gang van zaken in
sommige tbr-instellingen.
Herstel ..Dat is juist. Die in
druk wordt gewekt en is net
zo oryuist als de veronder
stelling dat je in Nederland s
avonds niet meer fatsoenlijk
over straat kan Maar als je
niet zeker van je zaak bent
dat een tbr-gestelde binnen
de kortste keren weer op
straat staat, en al is dat alleen
maar een indruk, dan mag
het openbaar ministerie geen
enkel risico nemen"
- Risico's Hoe ver mag je in het
kader van de tbr-behandeling
gaan?
De Vos: „De methodieken
waarmee die therapeuten
werken vereisen dat de pa
tiènt op een moment naar
buiten moet, het contactge
zin bezoekt. Je moet toch
toetsen of de behandeling zin
heeft gehad Geef hem die
verantwoordelykheid zo snel
nofriyk"
Herstel ..Maar hoever ga je 9
Ja, ik denk dat die rek door
de maatschappy in haar ge
heel wordt bepaald"
De Vos ..Wat een vaagheid
Wat een flauwekul Je mag
verwachten dat in de innch
ting deskundige mensen
werken Na verloop van tyd
kennen zy hun patiënten En
zy gaan dan heel voorzichtig
afwegen
Geen vaagheid rond het justi
tiêle beleid Integendeel dui-
delyk is geworden dat instel
lingen als de Van der Hoe
venkliniek medeverantwoor-
delykheid dragen voor veran
derde inzichten by justitie
De geestelyk zieke verdachte
is daardoor nog ernstiger in
het nadeel gekomen
Beyaert vindt dat een bedenke
lijke zaak „Als je tegen men
sen zegt in deze gevaarlyke
toestand kan ik je niet in de
samenleving dulden, dan ben
Je als overheid gehouden
daar tegenover de beste be
handeling te bieden die je in
huis hebt Dat lykt my een
moreel recht".
In het denken over de zin
van gevangenisstraf en
tbr zit een golfbewe
ging. Waren officieren
van justitie en rechters
lange tijd mild bij de
vaststelling van de
strafmaat, de laatste ja
ren is een tendens
waarneembaar die de
slinger van de klok de
andere kant doet uit
slaan. Het aantal straf
fen van drie jaar en lan
ger is de laatste tien
jaar verdrievoudigd.
Tegelijkertijd hebben minder
delinquenten een tbr gekre
gen. Van 100 per jaar naar
80. Daarnaast blijkt dat het
percentage psychiatrische ex
pertises (onderzoeken naar
de toerekeningsvatbaarheid
van verdachten) van 17 naar
9 is teruggelopen. Cijfers die
op zichzelf niets verklaren,
maar wel aanwijzingen be
vatten dat het vertrouwen
van het openbaar ministerie
(officier van justitie) en rech
ters in de tbr is afgenomen. Er
is grote twijfel over de resul
taten van de behandeling en
de beveiliging van sommige
tbr-instellingen.
Prof. Beyaert vindt het wan
trouwen tegen de tbr een
'zorgelijke ontwikkeling'.
„Dat de twijfels aan de moge
lijkheden van de psychiatrie
zijn toegenomen is begrijpe
lijk. In het begin zijn de ver
wachtingen te hoog gespan
nen geweest. Logischerwijs
is nu de teleurstelling wat
groter. Het is aan iedereen
duidelijk geworden dat de
tbr niet de oplossing voor alle
kwalen is. Er zijn geestelijk
invalide mensen die invalide
blijven, wat voor therapieën
je ook toepast".
Hoofdofficier van justitie mr.
Herstel legt, zonder dit na
drukkelijk te zeggen, een ver
band tussen gevoelens van
onveiligheid en de alom be
staande veronderstelling dat
tbr-instellingen slecht bevei
ligd zijn. „De gevoelens van
onveiligheid van de burgerij
nemen toe. Niet altijd wordt
dat soort gevoelens door
de feiten gedekt, maar ze be
staan. En daar moeten we als
openbaar ministerie reke
ning mee houden".
Grof geweld
Ook mr. Bieger zegt als rechter
bij het vonnis-wijzen het on
veilige gevoel dat bij de bur
gers leeft te laten meetellen.
„Ernstige misdrijven, vooral
waaraan grof geweld te pas is
gekomen, trekken de aan
dacht van het publiek".
Hij wijst erop dat de hoge uit
vallende gevangenisstraffen
mede te maken hebben met
toeneming van de zware cri
minaliteit, zoals heroinehan-
del en talrijke bankoverval
len door buitenlanders. En
over de vermindering van het
aantal delinquenten dat in de
gelegenheid wordt gesteld in
een tbr-instelling te worden
behandeld merkt hij op:
„Tien jaar geleden lag de na
druk op de persoon van de
verdachte, nu zie je dat bij de
strafoplegging het accent
komt te liggen op de bescher
ming van de maatschappij. Ik
weet niet wat ik er van moet
denken".
Advocaat De Vos, gespeciali
seerd in tbr-zaken, denkt dat
er nog een andere reden is
waarom de psychiater min
der vaak wordt ingeschakeld:
het toenemend rechtsgevoel
van de verdachte. Zeer zorg
vuldig weegt De Vos met zijn
cliënten af of het van belang
is al dan niet akkoord te gaan
met een psychiatrisch onder
zoek. Van zo'n onderzoek
moet je afzien als er tbr
dreigt. Is dat niet het geval,
dan is het niet onverstandig
wel mee te werken. Want, zo
vindt De Vos. verminderde
toerekeningsvatbaarheid is
doorgaans gunstig voor de
strafmaat.
Overigens is De Vos een tegen
stander van de tbr onder de
voorwaarden zoals die nu
wordt opgelegd. En de nieu
we wet die binnenkort wordt
afgekondigd mag de rechts
positie van de tbr-gestelden
dan wat beter regelen, wat
betreft het uitzichtloze karak
ter van de maatregel biedt ze
toch weinig soelaas, zo meent
de raadsman.
Rapportage
Over de gang van zaken rond
de psychiatrische rapportage
zien de tbr als straf zonder
einde. Want een tbr geldt
voor onbepaalde tijd. Om de
twee jaar bekijkt de rechter
of de maatregel moet worden
verlengd. Met één of twee
jaar.
Bij de verlenging varen de
meeste rechters op het advies
van de behandelende inrich
ting. Is de tbr-gestelde vol
gens de therapeuten nog een
gevaar voor de maatschappij
dan blijft de gestoorde in de
kliniek opgesloten. Het komt
hoogst zelden voor dat een
rechtbank van een dergelijk
advies afwijkt. Wel besluiten
rechters soms bij twijfel aan
het nut van een verlenging de
zaak al weer na een jaar op
nieuw te bekijken in plaats
van de termijn van twee jaar
toe te passen.
„Je blijft zitten tot de psychia
ter of de rechter vindt dat het
genoeg is geweest", zegt De
Vos. Ingegeven door arg
waan tegen de manier waar
op de verlengingen van de
tbr tot stand komen is hij een
sterk voorstander van een
tbr-maatregel die aan een be
paalde duur is gebonden.
De zogeheten maximering van
de tbr komt in de nieuwe tbr-
wet wel voor. maar geldt uit
sluitend voor de lichte geval
len waar geen geweld aan te
pas is gekomen. Voor De Vos
is tbr gewoon een vorm van
vrijheidsberoving. „Laat de
rechter uitmaken hoe lang
dat moet duren", zegt hy.
„Per vonnis en niks geen ver
lengingen. En om de zes
maanden laatje de uitvoeren
de macht (justitie, red,)
beoordelen of iemand nog
langer moet worden ver
pleegd Is de cliënt het met
de beslissing niet eens dan
kan hij bij het gerechtshof in
beroep. Hoe gek je ook bent.
by dit systeem kom je na een
bepaalde tyd onherroepelyk
vry. Je kunt iemand toch niet
van zijn leven beroven door
hem voor altijd in een inrich
ting weg te stoppen".
Beyaert schudt met het hoofd:
„Er is een handvol Nederlan
ders, zo'n tien-twintig, met
wie we geen raad weten. Ze
zijn ziek, gevaarlijk en niet
veranderbaar. De burgers
hebben er recht op tegen de
ze ernstig gestoorden te wor
den beschermd. En als je de
duur van de tbr aan een ma
ximum bindt, dan zal dat zich
als een boemerang tegen je
keren. Want als je de rechter
niet de gelegenheid biedt aan
de hand van een psychia
trisch advies en zijn eigen
waarneming te beoordelen of
een behandeling nog zinvol
is, dan zal hij geneigd zijn
eerder de levenslange gevan
genisstraf uit te spreken".
Effect
Rechters en psychiaters mogen
dan wel praktisch in alle ge
vallen de touwtjes over de
duur van de tbr in handen
blijven houden - de nieuwe
wet laat dat onverlet - daar
mee is nog niets gezegd over
het effect van de dwangbe-
handeling. Het onlangs gepu
bliceerde rapport van het
WODC (het wetenschappe
lijk bureau van justitie) dat
onder meer gegevens bevat
over de resultaten in de
Utrechtse Van der Hoe
venkliniek, zegt daar wel iets
meer over, maar stemt niet
vrolijk. Van de 330 onder
vraagde ex-patienten blijkt
iets meer dan de helft weer
het misdrijf te plegen waar
voor nu juist tbr was opge
legd.
Beyaert hierover: ..De cijfers
lijken heel somber. Maar je
moet niet te snel oordelen.
Een tbr duurt over het alge
meen vier tot vijf jaar Wan
neer je nu mensen die een
tbr-behandeling hebben ge
had zet naast de mensen die
vier of vyf jaar in een gevan
genis hebben gezeten, en je
vergelijkt dan de recidive
(herhaling van misdrijf), dan
krijg je pas enige indruk van
het effect".
Voor dit gesprek was ook de di
recteur van de Van der Hoe
venkliniek. dr. Van der Plaas.
uitgenodigd. Zonder opgave
van redenen weigerde zij er
aan deel te nemen. Maar door
niet mee te doen is deze voor
justitie werkende particulie
re kliniek er niet in geslaagd
buiten schot te blijven. De
zaak Willem S. blyft niet on
besproken.
De uitkomst van een vorig jaar
gehouden onderzoek van de
rijksrecherche naar de han
del en wandel van deze Haag
se onderwereldfiguur tijdens
zyn verpleging in de Van der
Hoeve-kliniek versterkt nu
niet bepaald het vertrouwen
in het gesloten karakter van
de Utrechtse tbr-instelling.
Willem S. smokkelde alco
holhoudende drank, heroïne,
cocaine, prostituees en een
wapen naar binnen. De tijd
die hy volgens de therapie
buiten de kliniek mocht
doorbrengen besteedde hy
niet om een sportclub of een
contactgezin te bezoeken,
maar gebruikte de patiënt om
in de Haagse onderwereld in
wapens te handelen.
Het lezen van het dossier van
Willem S. was by de opname
erby ingeschoten, zodat de
therapeuten niet wisten wie
ze in huis hadden een ge
vaarlijke crimineel die tot
acht jaar gevangenisstraf was
veroordeeld wegens heroine-
handel. Maar ook op het de
partement van justitie, waar
op grond van een gevange
nismaatregel was besloten
Willem S wegens zijn psychi
sche problemen naar Utrecht
over te plaatsen, waren de
verantwoordelijke ambtena
ren vergeten de conduite
staat van deze gevaarlyke de
linquent te bestuderen, zo
achterhaalden de ryksrecher
cheurs.
Incidenten
- Wordt het afnemend vertrou
wen in de behandelingsme
thoden en de beveiliging van
tbr-instellingen door dergelij
ke incidenten bepaald9
Bieger: „Wat u over dat ryksre-
cherche-onderzoek vertelt is
schokkend. Die beeldvor
ming over gesloten tbr-in-
nchtingen die als open praat
huizen worden afgeschilderd
pakt volstrekt verkeerd uit
Elke week kun je in een Ne
derlandse rechtszaal een offi
cier van justitie er wel iets
over horen zeggen. Van alle
inrichtingen die ik in mijn
loopbaan heb gezien heb ik
wat het functioneren betreft
de meeste twijfels overge
houden aan de particuliere
tbr-klinieken. De Pompekli-
niek in Nymegen had een
slechte naam, maar ik geloof
dat de situatie daar aanzien
lijk is verbeterd. De Mesdag-
kliniek in Groningen is su
per-beveiligd. Daarentegen is
de Van der Hoevenkliniek de
laatste jaren nogal eens nega
tief in de publiciteit geko
men. Te veel, naar mijn oor
deel".
Advocaat De Vos reageert daar
fel op: „In de boeken is de
Van der Hoevenkliniek een
goed beveiligde inrichting".
Een homensch geschater De
Vos houdt vol „Het is heel
moeilijk om zonder toestem
ming uit die kliniek te ko
men. Zo komt dat by my
Hoofdofficier Herstel ontkent
niet dat incidenten zoals die
in de Van der Hoevenkliniek
hebben plaatsgevonden zyn
collega's op het parket nu
niet bepaald aanmoedigen
een tbr maatregel by de
rechtbank te eisen Dat tbr-
instellingen per definitie al
onveiliger zijn dan gewone
gevangenissen zit volgens
hem in het verschil in doel
stelling. „De gevangenissen
werken met de filosofie dat
op de eerste plaats de maat
schappy moet worden be
schermd Daarentegen vin
den sommige tbr-instellingen
dat je iemand moet kunnen
aanspreken op zyn eigen ver
antwoordelykheid. op z'n
vry heden als mens Ik denk
dat zori uitgangspunt onver
draaglyk is ten opzichte van
de pure en strikte beveiliging
die het openbaar ministerie
soms moet nastreven Je
denkt dan niet in eerste in
stantie aan een tbr"
Drank en Heroïne
De Vos, nu verontwaardigd
„Ik vind dat een gevaarlyk
standpunt voor een hoofdof
ficier. Zo ver ik weet is de
Van der Hoevenkliniek twee
keer uitgegleden Dan kun je
toch niet zeggen dat de bevei
liging van die inrichting niet
deugt Het tegendeel is waar
Er zitten in tbr instellingen
mensen op wie ze zich verky-
ken.
Straf zonder einde
Of officieren, rechters en psy
chiaters al dan niet lichtvaar
dig met de tbr-maatregel om
springen, de vrees voor
dwangverpleging is by delin
quenten diep geworteld. Zy
Van links
naar rechts:
mr. A. Herstel
(hoofdofficier
van Justitie),
mr. K.'S.
Bieger (rechter
in Utrecht),
mr. I. Vos
(advocaat te
Amsterdam)
en professor
dr. F. Beyaert
(directeur
Pieter
Baancentrum
zegt hy ,npg:l „Zq'n 'rapport
zou éérst onder ogen moeten
komen van de verdachte, die
er vervolgens over beslist of
de rechtbank het te zien
krijgt. Bevalt hem de inhoud
niet dan heeft hij tenminste
de gelegenheid het rapport te
blokkeren".
Hoofdofficier Herstel lacht
schamper. „Ik vraag me af
waar je dan mee bezig bent.
Door de verdachte een soort
van veto-recht te geven over
de psychiatrische rapportage
ga je ervan uit dat het alleen
draait om het verlenen van
hulp. En bovendien van de
mondigheid van de verdach
te".
De Vos: „En van de mondig
heid van de advocaat".
Herstel: „Nou als advocaten al
beginnen hun cliënten te ad
viseren de psychiater als de
pest te mijden dan kan dat de
toets der kritiek niet door
staan. Want zij maken dan
precies dezelfde domme fout
als hun cliënten die zodra er
een psychiater aan de kim
verschijnt roepen: Die man
verklaart me voor gek of
geeft me tbr. Dat is volstrekte
Beyaert: „Ik moet bij herhaling
het misverstand uit de weg
ruimen dat als de psychiater
de drempel van de cel over
schrijdt er al een tbr is uitge
sproken".
De Vos: „Jullie overtuigen me
niet".
Herstel: „Ik vind dat het de
taak van de advocaat is de
verdachte er op te wijzen dat
de kans op een tbr zeer klein
Bieger zegt dat elke goede
rechtbank pas over de tbr be
slist als zij een rapport heeft
van een klinische observatie -
die gemiddeld zes weken
duurt - in het Pieter Baancen
trum.
Volgens De Vos leert de erva
ring anders. Nog heel wat ad
viezen zijn gebaseerd op een
mans-beoordeling. „Je hoort
maar al te vaak van je cliënt:
die man had het na vijftien
minuten bekeken", zegt hy.
De Vos krijgt het gelijk nu wel
aan zyn kant. Herstel: „Tot
op de huidige dag komt het
voor dat psychiaters rappor
ten van zes of zeven kantjes
uitbrengen waarvan de ver
dachten tegen je zeggen: Ik
heb die vent maar een kwar
tier gezien. Er zijn maar wei
nig goede forensische (ge
rechts, red.) psychiaters. En
zy die kwaliteit hebben, kun
nen het werk maar moeilyk
aan. Ik denk dat justitie die
mensen een beetje spaart, zo
dat dit misschien ook een
oorzaak is dat de vraag om
psychiatrische rapporten af
neemt".
