Joden altijd de zondebok
Kerkdiensten
-C
J
Kerkelijke werkgroep vat koe bij de horens
Geestelijk leven
De werkgroep 'Materiaalvoorziening' v;
Israel van de Gereformeerde Kerken ij
brochure 'Antisemitisme met wortel t
heel goed, dat dit voor christenen een
n de commissie voor Kerk en
Nederland, die deze maand de
a tak' heeft uitgebracht, beseft
zeer pijnlijke' kwestie is.
"De vraag naar de diepste oorzaken van het antisemitisme is een vraag
aan onze christelijke traditie, en daarmee aan onszelf. Zolang wij die
ontlopen, zullen berichten over gewelddadigheden tegen joden niet
veel méér bij ons kunnen oproepen dan welgemeende verontwaardi
ging. Maar verontwaardiging alleen is nooit voldoende gebleken om
joden te beschermen en niet-joden te wapenen tegen telkens nieuwe
uitbarstingen van antisemitismne. Wie de koe niet bij de horens vat,
loopt kans weer door die koe op de horens te worden genomen".
De brochure - 56 pagina's, f 4,25 - is een uitgave van de Centrale voor
Vormingswerk/Hervormde Vrouwendienst (postbus 1100, 3970 BC
Driebergen), het Toerustingscentrum van de Gereformeerde Kerken in
Nederland en het Vrijzinnig Protestants Centrum voor Maatschappelij
ke Toerusting. Schrijver namens de werkgroep was drs. E. D. J. de
Jongh (47), predikant in Wageningen voor het werk onder studerenden.
In 1941 werd op last van de bezetter dit bord in De Bilt geplaatst.
ZATERDAG 20 MAART 1982
Antisemitisme is vooral
een 'afvalprodukt' van
het christendom.
Als christenen op zoek
gaan naar de achtergrond
en de kenmerken van de
ze vijandschap-tegen-jo
den, zullen ze ontdekken,
dat de wortels ervan ner
gens duidelijker zijn te
vinden dan in het chris
tendom zelf. Met name in
de christelijke theologie
en het daarop gebaseerde
kerkelijke beleid.
Al bestonden er in de vóór-christe
lijke wereld ook vooroordelen te
gen joden, de geschiedenis laat
toch geen andere conclusie toe
dan dat het antisemitisme zijn
wortels heeft in de christelijke
theologie, schrijft De Jongh. "Er
zijn zelfs redenen om ons af te
vragen, of de eerste sporen van
het christelijke antisemitisme al
niet te vinden zijn in het Nieuwe
Testament, getuige de manier
waarop vooral bij de evangelist
Johannes over 'de joden' wordt
gesproken".
De kern van het geloofsconflict
tussen joodse christenen en jo
den betrof met name de te vol
gen heilsweg: de nauwgezette
naleving van de wet zonder
meer, óf het geloof in Jezus de
Messias als einddoel en vervul
ling van de wet. Maar het opge
ven van de wil om als volk en na
tie zelfstandig te blijven voortbe
staan zou wel eens een van de be
langrijkste redenen kunnen zijn
geweest waarom christen-joden
door hun volksgenoten als verra
ders van de zaak van Israel wer
den beschouwd.
Het is, schrijft De Jongh in deze
brochure, niet onmogelijk, dat
dit conflict in de evangeliën
doorklinkt. Vooral buiten Pale
stina werd het christendom al
vrij spoedig de godsdienst van
de niet-joden. Omstreeks het jaar
135 na Christus was de breuk
met de synagoge definitief.
In het jaar 150 riep een bisschop in
een paaspreek de joden toe: "Gij
hebt de Heer verlaten, daarom
hebt ge geen erbarmen bij Hem
gevonden. Gij hebt de Heer te
gronde gericht, daarom ligt gij
nu zelf terneer"
Misdaad
In de daaropvolgende eeuwen is de
toon van de kerkvaders steeds
hatelijker geworden. Het voort
bestaan van het joodse volk bete
kende in de ogen van de kerk ei
genlijk een misdaad, een stilzwij
gende voortzetting van Jezus'
kruisiging. De kerk was voortaan
LEIDEN: Herv. Gem. Hoogl. kerk 10 ds.
De Mey, 11.45 oecum. dienst;
Marekerk 10 ds. De Jong, 5 ds. Post, Er-
Maranathak. (L. Morsweg) 10 ds. Riet-
Regenboog (Merenwijk) 9.30 ds. Veen-
stra, 11.15 ds. Veenstra en pater
Sweerts;
Bethlehemk.(Driftstr.) 10 ds. Panne-
koek;
Bevrijdingsk.(Montgomerystr.) 9 en
10.30 dr. Jongeneel, 5 ds. Rietveld;
Vredesk.(Burggravenl.) 10 dr Lamping;
Petrakerk (Surinamestr.) 10.30 dienst
voor doven, hr. v. Veelen;
Waalse kerk (Breestr.) 10.30 ds. Ribs.
Acad. Ziekenhuis 9 rk. dienst, 10.15 ds.
Hemmes.
Diakonessenhuis 10.30 ds. v. Achter
berg.
Endegeest: zie O.geest.
Geref. Kerk: Zuiderk. (Lammen-
schansw.) 10 ds. Heynen, Delft;
Petrak. (Surinamestr.) 10 ds. Horten-
sius, 10.30 dienst voor doven, hr. v. Veel-
Oude Vest 10 dr. Wiersinga, 5 ds. Hor-
tensius;
Maranathak.(L. Morsw.) zie herv. gem.;
Bevrijdingsk.(Montgomerystr.) zie herv.
gem.;
bejaardenhuis Groenhoven 10 ds. v.d.
Velden.
Dolerende Geref. Kerk (Lokhorstk.): 9
hr. Verbree, 5 dr. Zeegers, biddag gewas
Geref. K. Vrijg. (Herengr 10 en 5 ds. W.
G. de Vries.
Chr. Geref. K. (Steenschuur): 10 en 5 ds.
Den Hertog.
Geref. Gem. (N. Rijn): 10 en 4.30 ds.
Boogaard.
Geref Gem. in Ned. (Bethl.kerk
Driftstr.): 11.30 en 5.30.
Evang.-Luth. Gem. (Hoogl. Kerkgr
10.15 ds. Happee.
Remonstr.-Doopsgez. Gem. (Lok
horstk-.): 10.30 ds. Kuipers.
Baptistengem. (O. Rijn 3): 10 ds. Bos
veld, themadienst: 'Er is hoop' (mmv
Glorysisters).
Evang. Christengem. (Middelstegr. 3)
10 br. Dikkes.
Zendingswerk Middernachtsroep (Zoe-
terw.singel 21): 5 hr. v. Diggelen.
Evangeliecentrum Zijlsingel 2: zo. 10 en
di. 8 hr. Zijlstra.
Pinkstergem. (O. Vest 13): 10 hr. Eiker
bout.
Leger des Heils (Hooigr 10 en 7.30.
Nieuw-Apost. Kerk (H. Rijnd. 24): 9.30
en 4. wo. 8.
Zevendedagadventisten (Lokhorstk):
elke zat. 9.45 bijbelstudie, 10,45 predik
dienst.
Christian Science (Steensch. 6); 10.30
Kerk van J. Chr. v.d. Heiligen der L. Da
gen (Brahmsl.) 9.30. 10.30 en 11.20.
Oud-Kath. K. (Zoeterw.singel) 10.
Church of England 5 nam. in oud-kath.
kerk Zoeterw.singel.
Rooms-Kath. K Haagweg zat. 7, zo. 9
en 10.45;
de bruid des Heren. Israel was
ontrouw, overspelig, hoogmoe
dig en hardnekkig. De onheil
sprofetieën slaan bij de kerkva
ders altijd op de joden. De heils-
voorspellingen alleen maar op de
kerk. Terwijl de vervolging van
de joden wordt uitgelegd als
'oordeel Gods', is de christenver
volging een vorm van 'heilig
martelaarschap'.
De oecumenische concilies van de
eerste eeuwen onderstreepten
steeds nadrukkelijker de godde
lijke gestalte van Jezus, en daar
mee de verwijdering van de jo
den. In de joodse voorstelling
bleef Jezus een kwalijke wets
overtreder, die velen van Israels
kinderen op een dwaalspoor had
gebracht.
óinds het christendom, in de vierde
eeuw, tot staatsgodsdienst was
verklaard, kreeg het kerkelijke
anti-judaïsme ook steeds meer
een politiek gezicht. Het werd een
staatsaangelegenheid. Joden
was het verboden, christen-sla
ven te hebben. Wie tot het joden
dom overgingwerd gestraft met
verbeurdverklaring van eigen
dom. Wie als christen met een
jood trouwde, maakte zich schul
dig aan overspel en riskeerde de
doodstraf. Joden werden ge
weerd uit het leger en openbare
ambten.
Op die manier werd de joodse ge
meenschappen op den duur
steeds meer sociale bestaansze
kerheid ontnomen. "Wanneer
maatschappelijke vooroordelen
zich eenmaal hebben genesteld
in de voorstellingswereld van de
massa, zijn kerkelijke en politie
ke overheden niet meer in staat
om de kwalijke gevolgen daar
van te keren". De Jongh geeft
daarvan vele voorbeelden. Van
alle rampen kregen de joden de
schuld. Het onkruid tierde welig
voort.
Afgeslacht
Dat leidde in de Middeleeuwen tot
een eindeloze reeks geweldda
digheden, waarbij honderddui-
Herensingel zat. 7, zo. 9.30 en 11;
Rijndijk (Leiden-V.schoten) zat. 7, zo.
9.30 en 11.30;
Steenschuur zat. 7, zo. 8.30, 10, 11.30, 6
en 7 (lof);
Boshuizerkade zat. 7, zo. 9.30 en 11;
Lammenschansweg zat. 7, zo. 9,10.30 en
12;
Haarl.straat zat. 7, zo. 9.30, 10.45 en
12.15;
H. Rijndijk (zie Zoeterwoude).
ABBENES; Herv. Gem. 9.30 ds. Berg-
AARLANDERVEEN: Herv. Gem. 10
ds. Oostenbrug Ridderkerk, 7 ds. Boeij-
enga-Aalders, Berkel.
Geref. K.: 10 en 6.30 ds. Verdoom.
Rk Kerk: zat. 7, zo. 10.30.
ALPHEN AAN DEN RIJN Herv. Gem.
Adventskerk 10 ds. De Jonge, 5 ds.
Vree, met gehandicapten; Kruiskerk 10
ds. Heymans; Opst.kerk 10 ds. Hane-
maaijer, 6.30 ds. De Jonge; Nabij 10 ds.
Bogers; Bonif.kerk 11.30 ds. Bogers en
pastoor Velthuyse, oecum. dienst; G.
Herderkerk 10 ds. Verheul, 6.-30 ds.
Oosthoek, jeugddienst; De Bron 9 en
10.30 ds. Oosthoek, 6.30 ds. Moll, Ash
ram (Marsdiep) 10 ds. Moll; AJbanianae
(Diamantstr 10 ds Nieuwenhuis; On
derweg (Lijsterl.) 10 ds. Oort; Sionskerk
(Planetens.) 9.30 ds. Ouwendijk, 6.30
kand. Kammeraat, Urk.
Geref. K.: Mar.kerk 10 en 6.30 ds. Vree;
Salv.kerk 10 en 6.30 ds. Stolk. Zie ook
herv. gem.
Geref. K. Vrijg.(Rijnstroom): 9.30 en 5
ds. Zemel.
Ned. Geref. K. (school Willemstr.): 9.30
ds. Waagmeester, ha, 4 30 ds. Janse.
Chr. Geref. K.: 9.30 dienst, 2 ds. Beek-
Oud-Geref. Gem. (Hooftstr. 240): 9.30 en
4 leesd., wo. 24 maart 3 en 7.15 hr. v.d
Meer, biddag.
Bapt.gem. (Molenwerfstr. 1): 10 ds. Mal-
go, 6.30 evang. Smit.
Bapt.gem. Noord (school Kalkovenw.
62): 10 br. Vork.
Volle-evang.gem. (school Bosparkweg
4): 10 hr. Polderman.
Leger des H. (Corn, de Vlamingstr.): 10
en 6.30.
Pinkstergem. (school Batenstein 16): 10.
Remonstr. Kring (Van Mandersloostr.
36): 10 dr. Cramer, gezinsdienst.
Rk Kerk: Bonifaciusk. zat. 7, zo. 9.45
hoogmis. 11.30 oecum. dienst, ds. Bo
gers en pastoor Velthuyse;
Piusk. zat. 7. zo. 9 en 10.30;
De Bron zat. 7, zo. 9.30 en 11.
BENTHUIZEN: Herv. Gem. 9.30 ds. De
Jong Middelharnis, 6 ds. Exaito.
Geref. Gem. 9.30 en 6 ds. Vogelaar.
BODEGRAVEN Herv Gem. Dorps
kerk 10 ds. Richter, 6.30 ds, Verduin,
Kampen;
Salv.kerk 10 ds. Wieman, 6.30 dr. Van
Eek, Lexmond.
zenden joden werden afgeslacht
of verbrand. Het was de tijd van
de kruistochten. Aanvankelijk
bedoeld als pelgrimsreizen en
bevrijdingstochten om het 'heili
ge land' van de mohammedaanse
Saracenen te zuiveren, maar in
de praktijk betekenden ze het
eind van complete joodse ge
meenschappen, in en buiten Eu
ropa.
Alle opgekropte volksangsten,
schuldgevoelens, onderdrukte
instincten en religieus fanatisme
zochten een uitweg tegen de eni
ge groep die altijd en voor alles
als zondebok kon dienen: de jo
den. Joden waren gedemoniseer-
de mensen. En dus eigenlijk
geen echte mensen. Het doden
van een jood kon dan ook geen
moord worden genoemd. Ze wa
ren zelf moordenaars en verra
ders, zoals eens Judas.
Het kon niet anders, of dat isolo-
ment van de jood zou ook tot zijn
ruimtelijke afzondering leiden.
Zo ontstond het getto. In Rome
werd in 1555 op voorschrift van
de paus een van de slechtste
stadswijken voor joden aange
wezen, afgesloten van de omge
ving door muren en poorten.
Duivel
Humanisme en Reformatie wekten
bij de joden nieuwe hoop.
"Als honden heeft men de joden
behandeld", schreef de hervor-
Bethl.kerk 10 ds. Post, Ermelo, 6.30 ds.
Richter.
Geref. K.: 10 ds. v.d. Berg, 6.30 ds. Jas
pers Focks:
Geref. K. Vryg.: 9.30 en 4.30 ds. D. Nieu
wenhuis.
BOSKOOP: Herv. Gem. Dorpskerk 9.30
ds. Stelwagen, 6.30 ds. Vlasblom.
De Stek 9.30 ds. Omta.
Geref. K.: 9.30 en 5 ds. Van 't Hoff
Chr. Geref. K.: 9.30 en 5 ds. Bilkes, Er-
Rk Kerk: zat. 5.30 (De Stek) en 7, zo. 9.30
en 11.
HAZERSWOUDE: Herv. Gem. 9.30 ds.
Exaito, 6.30 ds. v.d. Berg, Werkendam,
jeugddienst.
Geref. K. 10 ds. Boswijk, Lisse, 5 ds
Welbedacht.
Rk Kerk: dorp zat 7, zo. 9.30 en 11.30;
Anker zat. 7, zo. 8.45 en 11.15;
Rijndijk zo. 10
HILLEGOM: Herv. Gem. 10.15 ds. Kris
pijn, 5 ds. Doesburg, Leiderdorp.
Geref. K.: zie herv gem.
Chr. Geref. K 10 en 5 ds. Biesma.
Rk Kerk: Mart. zat. 7. zo. 8.30, 10 en
11.30;
Jozefk. zat. 7. zo. 10 en 11.30.
HOOGMADE: Herv. Gem. 10 ds. v.d
Hoek
Rk Kerk: zat. 7, zo. 10.
DE KAAG. Herv. Gem. 10 ds. Den Ton-
kelaar.
Rk Kerk: zat. 7, zo. 10
KATWIJK AAN DEN RIJN Herv
Gem. Dorpsk. 10 ds. Aarcnts, 6 ds. Boer;
Ontm kerk 10 ds. Boer. 6.30 ds Aarents;
wijkgeb. De Wiek 10 hr. Bakker, open-
deurdienst.
Geref. K.: 10 ds. v.d. Horst, 5 ds. Kerst
en; zie ook herv gem.
Rk Kerk: zat. 7. zo. 9.30 en 11.15.
KATWIJK AAN ZEE: Herv Gem. N.
Kerk 10 ds. Vink. 6 ds. v. Sliedregt.
O. Kerk 10 ds. Visser, 6 ds. Driebergen;
Ichthusk. 10 kand. Visser, 5 ds. Vermeu
len, Valkenburg, jeugddienst (4.45 sa
menzang);
Pnièlk. 9.30 ds v. Roon. 6 ds. Visser.
Gr v Pr.school 10 ds. De Jong,
Overduin 2.15 ds. Baas.
mer Luther in 1523. Maar toen de
verwachte joodse bekeringen tot
het christendom uitbleven, was
hij bitter teleurgesteld en viel hij
terug in de geest van het midde
leeuwse antisemitisme. Luther
wilde op zijn beurt de christen
heid 'als voor de duivel zelf
waarschuwen.
Ook verlichte humanisten zoals Er
asmus gaven, althans openlijk,
geen blijk van werkelijk ingrij
pende veranderingen in mentali
teit tegenover de joden als groep.
En de hervormer Calvijn liet er
in zijn bijbelcommentaren geen
twijfel over bestaan, dat de rol
Drs. De Jongh ..Voor christe
nen een 'zeer pijnlijke' kwes
tie....
Geref. K Vr.kerk 10 ds. Koster, 5 ds.
v.d. Horst,
"Triumfatork. 10 ds. Kersten, 5 ds. Kos-
Geref. K. Vryg.: 10.15 leesd., 3.30 ds.
Heida.
Ned. Geref. K.: 8.45 en 7 ds Janse.
Chr. Geref. K.: 10 en 5 ds Slagboom.
Vrije Chr. Geref. Gem. (Unizaal) 10 en 5
ds. v.d. Belt.
Geref. Gem. (Remisestr.) 10 en 5
Volle-evang.gem. (Voorstr. 100): 9.45.
KOUDEKERK AAN DEN RIJN: Herv
Gem. 10 ds. Broks, Zeist, 5 oecum. pas
sieviering in 'Het Anker'.
Geref. K 10 dr. Bade, 5 zie herv. gem.
LEIDERDORP Herv. Gem. en Geref
K. Dorpsk 10 ds v. Loenen, 6.30 ds v.d.
Born, jongerendienst,
Hoofdstr 10 ds. v.d. Born,
Scheppingsk. 9 en 10.30 ds. Doesburg.
Leythenrode 10 mevr. ds v Everdin-
gen
Elis.ziekenhuis 9.30 rector Vijftigschiid.
Bapt.gem. (wijkgeb. Zylkw): 10 hr
Schouten.
Rk Kerk: zat. 7, zo. 9, 10.30 en 12.
LEIMUIDEN: Herv. Gem. 9.30 ds.
Schalk
Geref. K.: 9.30 ds. Los, 7 ds. Baas,
Rk Kerk: zat. 7, zo. 7.30. 9.30 en 11.15.
LISSE Herv. Gem Dorpskerk 10 ds.
De Gelder, 7 ds 't Hooft, zangdienst,
Pauluskerk 10 ds. 't Hooft
Geref. K.: 10 ds Welbedacht, H.woude,
7 ds. Boswijk.
Geref K. Vryg. 10.30 leesd.. 2.30 ds
Kamphuis.
Ned. Geref. K. (Salvaton) 9 ds. Schuur
man, 5 ds. De Groot.
Chr. Geref K 10 en 4.30 ds. v. Dyken.
Geref Gem. 10 en 4 ds. Hakkenberg
Rk Kerk: Agathakerk zat. 7, zo. 10 en
11.30;
Poelpolder zat 7, zo. 9 en 11.30,
Mariakerk zat. 7. zo. 8 30, 10 en 11 45.
Engelbew. zat. 7. zo. 8. 9.30, 11 en 5.45
NIEUWKOOP Herv Gem. 9 30 ds.
Cnossen, Woerden. 6.30 ds. v Doorn, Al-
Geref K 9.30 en 6.30 ds Nooteboom.
ha.
van het joodse volk als 'uitverko
ren volk van God', naar zijn me
ning, definitief was uitgespeeld.
Toch is de houding van het calvi
nisme ten opzichte van de joden,
naar verhouding, nog vrij posi
tief geweest. Dat moet ook wor
den toegeschreven aan de grote
waardering in die kring voor het
Oude Testament (Tenach) en de
geboden van Mozes.
Geldwolven
De periode van de Verlichting
(Franse Revolutie) gaf eindelijk
een verandering te zien, althans
in theorie en voorlopig. Het was
het begin van een emancipatiebe
weging, een streven naar gelijk
berechtiging. De Revolutie preek
te de gelijkheid van alle mensen,
en wie zou willen beweren, dat
joden geen mensen zijn. Maar
joden moesten dan wél hun na
tionale aspiraties opgeven. Na
poleon wilde voor joden als indi
viduen veel doen, maar voor de
joden als natie niéts. Geen 'natie
in de natie'.
Opnieuw bleken in die tijd oude
vooroordelen en angsten sterker
dan welke theorieën ook. Joden
bleven 'gewoon' geldwolven en
profiteurs.
Waren in het verleden de vooroor
delen gevolg van godsdienstige
opvattingen, nü zou de aandacht
Chr. Gertf K 9.30 en 6.30 ds. v. Leeu
wen, Driebergen, ha.
Remonstr. Gem.: 10 ds. Bloemendaal,
Delft.
Rk Kerk zat. 7, zo. 9 en 10.45.
NIEUWVEEN Herv Gem. 9 30 kand.
De Boo, Koudekerk, 6.30 ds Molenaar
Geref K 9.30 ds. v.d Linden, Den
Haag. 7 ds. Nieuwenhuis, Alphen.
Rk Kerk zat 7. zo 9 en 11
NIEUW-VENNEP: Herv. Gem 9.30 dr.
Schram, Abcoude, 7 ds. Goverts.
Geref. K. 9.30 ds. Herlaar. Heemstede,
4 30 ds. Koelé, Badhoevedorp
Chr. Geref. K 9.30 en 3 ds. Visser
Rk Kerk: zat. 7. zo. 10.
NOORDEN Herv Gem 9 30 ds. Schrij
ver, Woerden, 7 ds Zoutendijk
Geref K (W Verlaat): 10 ds Warner,
Utrecht, 7 kand. Schneider. Zegveld
Rk Kerk zat. 7, zo. 9 en 10.30
NOORDWIJK Herv Gem. Voorstr-
.(Binnen) 5 ds. v d. Bergh, Barneveld, 7
ds. Elgersma, Vinkenlaank. 9 30 ds. v.d
Lee. Sole Mio 9 kand. v. Houwelingen,
Leiden;
Hoofdstr. (Zee) 10 ds. Keuning; Buurt
kerk 5 ds. Keuning;
De Rank (Golfbaan) 10 ds. De Vreugd,
Geref. K. Hoofdstr. (Zee) 10 ds. Gesink.
5 ds. Keuning.
Vinkenl (Binnen) 9 30 ds. v.d. Lee.
Stichtingskerk 11 ds. Bouma
Rk Kerk Zee zat. 7. zo. 9 30 en 11.
Binnen zat 7, zo. 8. 10 en 11.30
NOORDWIJKERHOUT: Dorpsk 10 ds.
Kalkman
Rk Kerk Victork zat 7, zo 10.30,
Jozefk. zat. 7, zo. 10
OEGSTGEEST Herv Gem Groene of
Will.kerk 11 ds. v.d. Bom. oecum.
dienst.
Pauluskerk 9.30 ds. Ter Linden;
Gemeentecentrum (Lijtw 10.30 ds. H
de Nie, A dam, 7 ds Ter Linden.
Geref K. 10 ds Heemskerk.
Geref K Vryg 8.45 en 5
Ned. Geref K (Gem.centrum). 8 45 en 4
ds De Lange
Van Wyckerslooth 4 ds. Baart.
Endegeest 9 30 ds Friedench
Volle-evangeliegem. (Gem centrum) 4
zich steeds meer gaan nchten op
de 'ware aard' van de jood-van-
nature. En dót zou uitlopen op
een 'racistisch antisemitisme'.
De Europese mens ontwierp
nieuwe ideeën om zich de jood
van het lijf te houden. Ze werden
verpakt in 'wetenschappelijke'
theorieën over volken en rassen.
Vooral Frankrijk was een zeer pro-
duktief exportland voor deze
'rassen-wetenschap' Antisemi
tisme, laat De Jongh in dit boek
je duidelijk zien, is bepaald geen
Duits monopolie. Wel vonden
dergelijke denkbeelden vooral in
Duitsland gretig ingang Daar
ontwikkelde zich een verheerlij
king van alles was 'germaans'
heette. De 'Arische mythe' was
geboren.
Theologen beijverden zich om de
rassen-theorieën bijbels te fun
deren. Men slaagde er zelfs in,
van Jezus een 'Ariër' en een radi-
kale antisemiet te maken. Miljoe
nen mensen hebben deze Tas-
sen-theologie' tot evangelie ver
heven. De nazi's maakten er een
politiek systeem van en trokken
er de laatste consequenties uit.
Dieptepunt
'A ichwitz' speelde zich niet af er
gens in een ontoegankelijke uit
hoek van de mensenwereld maar
midden in het gekerstende Euro
pa. De Jongh: "Dit was het aller
grootste dieptepunt in de ge
schiedenis van de humaniteit".
Het was 'uniek' in zijn soort. Maar,
zo waarschuwt hij, dat is niet het
zelfde als 'onherhaalbaar'. "Het
is niet uitgesloten, dat het zich
nog eens herhaalt. Tenzij de
mensheid, maar vooral de chris
tenheid, werkelijk wil afdalen tot
in de diepte van het verschnkke
lijke raadsel dat 'antisemitisme'
heet".
Misschien biedt de sociale psycho
logie nog de beste mogelijkhe
den om deze 'mysterieuze kwaal'
te doorzien. Antisemitisme lijkt
een 'ziekte' die door de wereld en
de geschiedenis trekt
De psychologie herkent in het con
flict tussen christendom en joden
dom het verzet van de jongere
broer tegen de oudere, die eigen
lijk als plaatsvervanger van de
vader optreedt. Jodenhaat is dan
strijd tegen de oud-testamenti-
sche God van de joden. En Freud
heeft geopperd, dat jodenhaat
wel eens een onbewuste haat te
gen Christus zou kunnen zijn. en
tegen Zijn 'juk', dat niet langer
als 'zacht' werd ervaren. In elk
geval zijn joden telkens weer de
zondebok geweest, waarop chris
tenen hun eigen (onbewuste)
schuldgevoelens konden afreage-
Rk Kerk Wül.kerk zat. 7. zo 10.30 en
Bonaventurakapel zat. 6.30, zo. 9 en 11.
OUD-ADE Rk Kerk zat 7. zo. 8 30 en
10.30.
OUDE EN NIEUWE WETERING
Herv Gem 9 30 ds Zoutendijk
Geref. K 9.30 en 5 ds. Jaspers Focks.
ha.
Rk Kerk zat 7. zo 9.30 en 11 30
ROELOFARENDSVEEN Rk Kerk
Mar Pres. zat. 7, zo. 9 en 11.
Petrus-B. zat 7, zo 9 30 en 11.30.
RIJNSATERWOUDE Herv Gem 9 30
ds. Baas. Katwijk, 7 dr. HaiLsma. Bos-
Chr Geref. K.: 9.30 dienst. 2.15 ds.
RIJNSBURG Herv. Gem Laurentius-
kerk 9.30 ds. v. Sliedregt, Katwijk aan
Zee, 5 ds Romein,
Bethelkerk 9 30 ds Romein
Geref. K.: Petrak. 9.30 en 5 dr v. Oeve-
Imm.kerk 9 en 10.30 ds Baayen, 5 ds
Snel.
Mar kerk 9 30 ds Snel. 5 ds. Baayen.
Chr Geref K 9 30 dienst. 6 30 ds Wal
let Ouderkerk a d. Amstel
Evang Christengem. (aula mavo) 10
evang Fnnsel, Montfoort
Rk Kerk zat. 7. zo 10 30
RIJPWETERING Rk Kerk zat 7. zo.
7.30. 9 en 11.30
SASSENHEIM Herv Gem 9 en 10.30
ds. v. Niel, Rijnsburg. 7 hr Hoffenaar
Voorhout.
Geref. K 10 hr Noordam, Leusden. 5
ds Los. Leimuiden
Chr Geref K 10 en 5 ds Slofstra, ha.
Rk Kerk zat. 7, zo 9.30 en 11 30
TER AAR Herv. Gem 9 30 en 6.30 dr
Meyers, Leiden.
Geref K 9 30 hr. Taselaar, Alphen. 6 30
hr Dulfer. Rysenhout
Rk Kerk Aardam zo. 9 en 12.
kerk Langeraar zat 7. zo 9 30 en 11.30
VALKENBURG Herv Gem 10 ds
Vermeulen, 6 30 ds. IJtsma. Bleiswyk
GM( K 9 30 ds Bakker. Au tdvM
6.30 ds. Rootmensen, Ouderkerk a d
Geref K. Vryg 9 30 ds Heida, 5 ds. Ule-
hake.
VOORHOUT: Herv. Gem 10 ds Bro-
Rk Kerk zat 7. so. 9. 10.30 en 11.45.
VOORSCHOTEN Herv Gem. Dorps
kerk 10 ds v d Schoot. 5 ds De Zwart,
De OntmoeUng (Noordhofland) 10 ds
De Zwart,
PAGTNA 11
Herontdekking
Drs De Jongh vindt de 'heront
dekking van het Oude Testa
ment' voor de theologische be
zinning op de wortels van het an
tisemitisme zeer nodig
"Christenen zullen het Oude Testa
ment opnieuw moeten leren le
zen met joodse ogen en moeten
leren horen met joodse oren".
Het gaat in dat deel van de bijbel
maar niet om een 'uitgebreide in
leiding' tot het Nieuwe Testa
ment, dat pas het 'eigenlijke', het
'echte' zou zijn.
Maar herbezinning op het Nieuwe
Testament is evenzeer nodig.
"Een onbevooroordeelde lezing
van het Nieuwe Testament zal op
z'n minst rekening moeten hou
den met het feit dat de evange
liën zijn geschreven na het
'schisma' tussen synagoge (jo
den) en kerk (joden en heide-
Ook herbezinning op het land en
volk Israel is geboden (antisemi
tisme ontkent het bestaansrecht
van het joodse volk). En op de
christelijke theologische beeld
spraak en kerkelijke teken-taal.
Wat het laatste betreft, acht de
schrijver het heel goed mogelijk,
dat een zeer realistische sacra
mentsopvatting ('eten van Chris
tus lichaam' - brood - en 'drin
ken van Zijn bloed' - wijn) voed
sel heeft gegeven aan de 'bloedi
ge' ernst van de jodenhaat Er is
nu een verschuiving merkbaar
van deze 'bloed-theologie' naar
de 'maaltijdsgedachte'.
Omkeer
De Jongh ziet - naast tekenen van
herlevend antisemitisme, in Rus
land en Zuid-Amenka, maar ook
in West-Europa en Nederland -
iets van omkeer in de mentali
teit. Kerkelijke uitspraken getui
gen van een veranderde visie.
Aan de Vrije Universiteit in Am
sterdam is een begin gemaakt
met een grondig onderzoek naar
de beeldvorming over joden en
jodendom in het lesmtenaal voor
Nederlandse scholen. Dat is geen
overbodige luxe. Vooral in kin
derboeken en kinderbijbels
heeft de verteltrant bijgedragen
tot voorstellingen over 'de joden'
die. zacht gezegd, 'eenzijdig'
moeten heten
De kerk zal definitief moeten afre
kenen met het denkbeeld, dat zij
het joodse volk. als Gods ver
bondsvolk, heeft afgelost. De
Jongh beschouwt dat als een ab
solute voorwaarde om tot een
werkelijk nieuwe ontmoeting
met Israel te komen.
Dif boekje houdt christenen de spie
gel voor. Een heldere spiegel. Ner
gens probeert de schrijver een
rechtvaardiging te vinden voor
het christelijke aandeel in het ou
de en wijdverbreide verschijnsel
van de jodenhaat. Wie de moed
heeft om in die spiegel te blijven
kijken tot De Jongh zijn verhaal
heeft gedaan, zal met kunnen
vergeten, hoe hij eruit zag.
Schaamte zal hem bevangen
Maar dat is niet de enige bedoeling
van dit geschrift. Het wil vooral
een stimulans zijn om onderwer
pen die betrekking hebben op de
verhouding 'Kerk en Israel op
een nieuwe manier te bespreken
en te doordenken. Vandaar dat
aan elk hoofdstuk gespreksvra-
gen zijn toegevoegd
Kerkelijke verklaringen pan bo-
venaf zijn met voldoende om an
tisemitisme te ontmaskeren en
uit te roeien. Dan kap je alleen
maar een paar takken af De
Jongh: "Het zal met wórtel en al
moeten gebeuren".
S. J DE GROOT
Hulp en Heil (Schakenbosch) 10 mevr
dl M- nlu e
Geref K 10 ds. De Zeeuw. ha. 5 zie
herv gem
Geref K Vrüi lOenSdl spijker
Aulagemeenschap Noordhofland 11 ge-
beds- en gespreksdienst, thema. 'Bid
den, ruimte maken voor God'
Rk Kerk Laur kerk zat 7. zo. 10 en
11 30.
M Godskerk zat 7. zo 8 30 en 10 30
WADDINXVEEN Hen Gem Brugk
(te houden in geref Kruiskerk en Be
thelkerk) 8 45 in Kr.k. en 10 30 in Be-
thelk. ds Roetman,
Hoeksteen 9.30 ds. Verboom, 6.30 ds.
Roetman,
Bethelk. 8 45 ds Maasland. 5 ds. Ver
boom.
Imm.kerk 10 en 5 ds Hulst
Geref Kerk Kruisk. 10 ds De Moor. 3
ds Weyers,
Ontm kerk 10 ds. v d Berg.
Rk Kerk Victork zo 10
Ontm kerk zo 8 30 en 11 45.
WARMOND Herv Gem 10 ds Kolk
man. De Kaag
Rk Kerk. zat 7, zo. 8 30. 10 en 11.30.
WASSENAAR Herv Gem Dorpsk 10
hr. Taal. 4 30 ds Ouwendyk, Alphrn. 7
ds v Veen,
Kievietk 10 ds v Bruggen.
Messiask. 10 ds v Heerden. Schevenin-
Ken.
Dorpscentrum 9 30 ds Wolters
Geref K ZyUaan 10 en 5 ds Zylstra.
Vort n
Zuid 10 ds. v d Kamp
Ned Prot Bond (Kerkdam) 10 30 ds.
Werner
Rk Kerk Will zat 7. zo 10enll30.
JozefV zat 7. zo 9 30 en 11.
G Herderk zat 5. zo 9 en il.30
WOUBRUGGE Herv Gem 9 30 hr
Leeuwerk, Roosendaal. 6 30 ds. Schalk,
Leimuiden
Geref K 9 30dr Vlym Leiden. 6 30 ds
Assies. Z meer, jeugddienst
Rk Kerk zat 7. zo. 10
ZEVENHOVEN Herv Gem 920 ds
Kielder
Geref K 9 30 en 7 ds Helderman, Bad
hoevedorp. ha
Rk Kerk zat. 7. zo 9 en 10 45
ZOETERWOUDE Herv Gcm 10 ds
Wolthaus
Rk Kerk St Jan zo 9 30.
Chr Dienaark zat 7, zo 10.
H Ryndyk zat 7, zo. 10 en 11.30.
ZWAMMERDAM llerv Gem 10 ds
Pettinga Utrecht. 6 30 ds Becking
Broek in Wat.-rlaml
Geref. K lOkand Buikema. Den Haag.
6 30ds. vd Berg, Bodegra\.« n
Remonstr Gem 10 ds v d Laar se
