De gruwelijkste vergadering
uit de wereldgeschiedenis
Welke
kat
miauwt
het
mooist?
Wannsee Conferentie moest definitieve
oplossing voor jodenvraagstuk vinden
Shéé1
ZATERDAG 16 JANUARI 1982
Extra
PAGINA 19
Veertig jaar geleden, op 20 januari 1942,
kwamen in de Berlijnse villa Am Gros
sen Wannsee vijftien Duitse topambte
naren bijeen. Op de ogende van deze
eendaagse vergadering stond: die End
lösung der Judenfrage, de definitieve
oplossing van jodenvraagstuk.
De bespreking verliep gladjes. Er was
grote overeenstemming. Korte tijd la
ter begonnen de vergassingen.
Na de vergadering praatte men aan de
open haard, cognacje in de band, nog
even na.
Ad van Liempt reconstrueert de gruwe
lijkste vergadering uit de wereldge
schiedenis.
Door Ad van Liempt
Zestien december 1941. In Krakau
(Polen) i^de regering bijeen van
Duitslands bezette gebieden in
het oosten, onder voorzitter
schap van Hans Frank, gouver
neur-generaal. Frank (later in
Neurenberg terechtgesteld) be
spreekt de toestand. Volgens de
notulen zegt hij onder meer: „De
joden moeten allemaal verdwij
nen. Ze moeten weg. Er komt in
januari in Berlijn een grote be
spreking over dit onderwerp. We
hebben er hier in het gouverne
ment-generaal 3,5 miljoen. Die
kunnen we niet allemaal neer
schieten of vergiftigen. We moe
ten grootscheepse maatregelen
nemen".
Hans Frank vaardigt naar de „gro
te bespreking" zijn staatssecreta
ris dr. Josef Buhler af. Op 20 ja
nuari ontmoet Buhler in het sta
tige pand Am Grossen Wannsee
in Berlijn, met uitzicht op het
prachtige meer, veertien andere
Duitse topambtenaren. Voorzit
ter van de vergadering is Rein-
hard Tristan Eugen Heydrich, 37
jaar oud, sinds 1932 lid van de
NSDAP, Hitiers partij.
In 1933 werd hij al hoofd van de
politieke politie in Munchen,
drie jaar later kwam hij aan de
top van de Duitse Sicherheitspo-
lizei. Als de oorlog begint is hij
chef van de Sicherheitspolizei en
van de Sicherheitsdienst. Boven
dien had Hitler hem in septem
ber 1941 protector van Bohemen-
Moravié gemaakt: zetbaas van de
Führer dus in eën provincie van
het Duitse rijk. Op die manier
had de fanatieke Heydrich recht
streeks toegang tot Hitier, er was
niets dat hij liever wilde.
Uitwissen
Heydrichs waanzinnige jodenhaat
wordt wel toegeschreven aan het
feit dat .hijzelf voor een klein deel
van joodse afkomst was. Die spo
ren heeft hij steeds proberen uit
te wissen: niet in het minst door
al zijn energie te investeren in de
jodenvervolging.
Wie zijn er nog meer uitverkoren
om deze belangrijke bespreking
bij te wonen? Het ministerie
voor de bezette gebieden in het
oosten stuurde dr. Alfred Meyer
en dr. Leibbrandt; er waren liefst
vier staatssecretarissen (dr. Stuc-
kart, Ernst Neumann, dr. Freis-
ler en Josef Buhler), van buiten
landse zaken kwam onderstaats
secretaris Marten Luther, na
mens de partij zat er SS-Ober-
fuhrer Klopfer, de rijkskanselarij
had topambtemaar Kritzinger
gestuurd, en dan nog een hele rij
vooraanstaande SS'ers, zoals
Gruppenfuhrer Hofmann, Gesta-
pochef Heinrich Muller, dr.
Schongarth en dr. Lange. En bo
vendien, wat onopvallend maar
zeer goed ingevoerd in de mate
rie, SS-Obersturmbannfuhrer
Adolf Eichmann, hoofd van bu
reau IV B 4 van het Reichssicher-
heitshauptamt, op papier een on
benullig ondergeschikt bureau,
in de praktijk het centrale punt
van de jodenvervolging. Adolf
Eichmann had zelfs de speech
geschreven die Heydrich aan het
begin van de vergadering zou af
steken, hij had de convocaties
voor de vergadering laten verstu
ren.
Eén lijn
Waarom moesten al die duurbe
taalde topambtenaren bijeen ko
men? Heydrich zei het al in de
aanhef van zijn toespraak. De
rijksmaarschalk (Hermann Goe-
ring) had de wens geuit dat er
een plan zou worden opgesteld
waarin de organisatorische, za
kelijke en materiële aspecten
stonden opgesomd van de End
lösung der Judenfrage, de defini
tieve oplossing van het jodenpro
Motels voor katten waar poes (naar
financiële draagkracht van zijn
of haar eigenaar) kan logeren in
een kamer. Een appartement of
een suite, waar eventuele brie
ven van hun vakantievierende ei
genaars aan de diertjes worden
voorgelezen.
Wedstrijden waarbij een ter zake
kundige jury moet beoordelen
welke van de ingezonden katten
het mooist kan miauwen. Een
„rusthuis" voor bejaarde katten.
Bemiddelingsbureaus waar een
kat kan worden gehuurd als tij
delijk gezelschapsdier. Waren
huizen die uitsluitend benodigd
heden voor katten verkopen.
Ateliers waar men tegen betaling
van een paar duizend dollar een
olieverfportret van het beminde
huisdier kan laten schilderen.
Kalenders, fotoboeken en strip
boeken over katten. Huishoude
lijke voorwerpen en huishoud-
textiel. Paraplus en T-shirts, al
les bedrukt met afbeeldingen
van katten.
Deze poging tot inventarisatie
staat te lezen in een recent num
mer van het Amerikaanse week
blad Time. Onder het motto „Je
kunt van katten houden of ze ha
ten, ze zijn een nationale rage in
Amerika" heeft het blad het om
slagverhaal voor een van zijn de
cembernummers gemaakt over
„het onthutsende huisdier" dat
zo'n slordige vijfduizend jaar ge
leden voor het eerst aan dit
huiselijk bestaan gewend begon
te raken, en sindsdien zowel ver
afgood en bewonderd als ver
guisd en opgejaagd is geweest.
Joden op transport. Drie dagen
na de Wannsee Conferentie zei Hit-
Ier: "De oplossing moet radicaal
zijn. Een tand trek je er in één ruk
uit, dan is de pijn snel voorbij".
bleem. En, zo zei Heydrich, daar
toe moesten alle betrokken in
stanties bijeenkomen met het
oog op (zo kan alleen een Duitser
het zeggen) „die Parallelisierung
der Linienfuhrung". Te vertalen
met: de noodzaak met z'n allen
op één lijn te komen.
Het woordgebruik in het verslag
van de vergadering is, zoals
steeds in nazi-documenten, ui
termate versluierend. Prof. dr. J.
Presser, die in „De Ondergang"
het lot van de Nederlandse joden
beschreef, merkte daarover op:
„Er zijn allerlei soorten misdadi
gers, maar het weerzinwek
kendst zijn nog altijd de schijn
heiligen, de lafaards, de laaghar-
tigen, die hun daden bemantelen
met mooie, althans als ondoor
zichtig bedoelde woorden. Deze
schavuiten spraken niet van „uit
roeiing" maar van Endlösung,
niet van „vergassing" maar van
Sonderbehandlungniet van
„wegvoering in de dood", maar
van „Evakuierung". Er was een
klein woordenboek te maken
van zulke camouflage-termen;
dat is intussen gemaakt, een af
grond van huichelachtigheid, de
onmenselijkheid gemaskerd met
woorden, woorden, woorden...".
"Emigratie"
Geen onduidelijkheid liet Hey
drich bestaan over de verant
woordelijkheid voor de operatie.
In het begin ze hjj al: „De organi
satorische leiding bij het realise
ren van de definitieve oplossing
van het jodenvraagstuk moet,
ongeacht geografische grenzen,
centraal berusten bij de Reichs-
fuhrer SS en de chef der Duitse
politie". Oftewel: Heinrich
Himmler en Reinhard Heydrich
hadden volledige bevoegdheden
om overal in het Duitse rijk de
maatregelen te nemen die zij no
dig achtten.
Heydrich zei een paar dingen over
de ontwikkelingen tot dan toe.
Favoriet
Voor de gemiddelde Amerikaan
lijkt de kat het favoriete huisdier
te gaan worden, ten nadele van
de hond, aldus het Time-artikel.
In één op elke vier Amerikaanse
huishoudens wonen momenteel
één of meer katten. Dat betekent
dat het kattenbestand (voor zo
ver te overzien) in de Verenigde
Staten in de afgelopen tien jaar
met meer dan de helft is toegeno
men. In totaal moeten er nu vie
rentwintig miljoen katten leven
in en om de Amerikaanse huizen
(het aantal honden dat als huis
dier wordt gehouden, staat al
t
Hoe de Duitsers de joden hadden
verdrongen uit de afzonderlijke
sectoren van het maatschappe
lijk leven in Duitsland en hoe zij
ze hadden verdreven uit de leef
ruimte van het Duitse volk.
Tot dan toe was „emigratie" naar
het westen in feite de enige ge
richte maatregel, zo betoogde
Heydrich, maar dat hielp weinig.
In negen jaar waren er hooguit
537.000 joden geëmigreerd,
meldde hij. Maar dat was nu af
gelopen: Himmler had verdere
emigratie in oorlogstijd verbo
den.
Heydrich tot de topambtenaren:
„In de plaats van emigratie is
thans als verdere oplossing - na
dienovereenkomstige vooraf
gaande toestemming door de
Führer - de evacuatie van de jo
den naar het oosten gekomen".
En hij voegde er aan toe dat voor
evacuatie ongeveer elf miljoen
joden in aanmerking kwamen.
Uit de lijst die Heydrich voorlas
bleek dat hij daarbij ook de ge
bieden meetelde die Duitsland
niet in bezit had (Engeland,
Zwitserland, Sowjet-Unie) maar
waarvan toen werd aangenomen
dat dat wel zou gebeuren.
Heydrich naderde nu de kern van
zijn, zoals gezegd door Eich
mann geschreven, verhaal. Deze
passage uit het Wannsee-Proto-
koll (met steVnpel „Geheime
Reichssache") bevat het pro
gramma van de Endlösung, zon
der terughoudendheid. Hier
volgt de onverkorte vertaling:
„Onder daarvoor geschikte leiding
moeten nu de joden in het kader
van de definitieve oplossing op
passende wijze in het oosten te
werk worden gesteld. In grote ar-
beidskolonnes, de geslachten ge
scheiden, zullen de joden die tot
werken in staat zijn, onder het
aanleggen van wegen, deze ge
bieden in gevoerd worden, waar
sinds een aantal jaren op achten
veertig miljoen).
De „adoptie" van katten, die iri
Amerikaanse asiels op een nieu
we baas zitten te wachten is in de
afgelopen drie jaar met dertig
proce'nt omhoog gegaan. Per jaar
geven de eigenaars anderhalf bil
joen dollar aan kattevoer uit en
een kleine twee miljoen dollar
aan kattebakstrooisel. Een niet
onbelangrijk graantje wordt
meegepikt door dierenartsen,
door psychiaters en psychologen
die zich in de studie van het zie-
leleven der katten hebben gespe
cialiseerd, en door verzorgings
salons voor poezen.
bij zonder twijfel een belangrijk
deel op natuurlijke wijze zal uit
vallen".
„Het tenslotte eventueel overblij
vende gedeelte moet, daar het
hier ongetwijfeld om het deel
met de meeste weerstand gaat,
dienovereenkomstig worden be
handeld, daar dit, een natuurlij
ke selectie vertegenwoordigend,
bij vrijlating als de kiem van een
nieuwe joodse opbouw dient te
worden beschouwd. (Zie de erva
ring van de geschiedenis)".
„In het kader van de praktische
tenuitvoerlegging van de defini
tieve oplossing wordt Europa
van het westen naar het oosten
uitgekamd. Het rijksgebied zal
inclusief Bohemen en Moraviè,
reeds alleen om redenen van het
huisvestingsprobleem en andere
sociaal-politieke noodzakelijkhe
den, als eerste aan de beurt ko
men. De geëvacueerde joden
worden eerst, trein voor trein, in
zogenaamde doorgangsghetto's
samengebracht om van daaruit
verder naar het oosten te worden
getransporteerd".
Half-joden
Waarna Heydrich overgaat op de
vraag wat er moet gebeuren met
half-joden, met kinderen van
halfjoden en meer van dat soort
vragen, die met afgrijselijke
grondigheid worden bestudeerd.
Veel moeilijkheden werden er
bij het afvoeren van de joden
trouwens niet verwacht, hooguit
in Noord-Europa, maar daar zou
men nog enige tijd mee kunnen
wachten. In het „Wannsee-proto-
koll" staat daarover: „In het be
zette en onbezette Frankrijk zal
het oppakken van de joden voor
evacuatie naar alle waarschijn
lijkheid zonder grote moeilijkhe
den kunnen geschieden. Onder
staatssecretaris Luther deelde in
dit verband mee, dat bij een
grondige aanpak van dit pro
bleem in sommige landen, zoals
Vooral uitgevers zien (katte)brood
in de groeiende waardering voor
poes als huisdier, en met name in
de kat als komische stripfiguur.
Bestsellers (voor de liefhebbers
ook in de Nederlandse boekhan
del te vinden) zijn de logge ge
streepte katten van tekenaar
Bernard Kliban en (vooral) de
bol-ogige stripkat Garfield van
cartoonist Lim Davus wiens Gar-
field-boeken in de Verenigde
Staten soms meer dan anderhalf
jaar op lijsten van bestverkochte
boeken staat.
Nederland
Ook in Nederland is de laatste ja
in de noordelijke staten, er moei
lijkheden zullen opduiken, reden
waarom het aanbeveling ver
dient deze landen voorshands
ongemoeid te laten. Gezien het
geringe aantal joden dat hier in
aanmerking komt vormt deze
opschorting dus geenszins een
wezenlijke beperking. Daarente
gen voorziet het ministerie van
buitenlandse zaken geen grote
moeilijkheden in het zuidoosten
en westen van Europa".
Het is volstrekt zeker dat tijdens de
Wannsee-conferentie ook meer
gedetailleerd over de voorgeno
men jodenmoord is gesproken.
In het verslag van de vergade
ring is dat weggelaten. Op één
plaats is er iets van te merken,
aan het eind: „Ter afsluiting wer
den de verschillende mogelijk
heden tot de definitieve oplos
sing besproken, waarbij zowel
van de zijde van Gauleiter dr.
Meyer als van de zijde van staats
secretaris dr. Buhler het stand
punt werd ingenomen, dat men
bepaalde voorbereidende werk
zaamheden in de desbetreffende
gebieden dadelijk zelf ten uit
voer moet brengen, waarbij ech
ter het veroorzaken van onrust
onder de bevolking vermeden
zou moeten worden".
Daarmee was de bespreking ten
einde. Sommige spoedden zich
weer naar hun kantoor voor een
volgende bespreking, anderen
bleven nog even napraten. „Am
Kamin (bij de open haard), zo
schrijft prof. Presser in een stuk
over de Wannsee-conferentie,
hebben Heydrich, Muller en
Eichmann nog wat gekeuveld.
„Wat er tijdens die vriendschap
pelijke kout-bij-de-haard bespro
ken is kan men met zeer grote
mate van waarschijnlijkheid ver
moeden, namelijk dat toen Eich
mann alleszins gemachtigd werd
tot en op de hoogte gesteld van
ren, zij het voorlopig minder uit
bundig, de (commerciële) be
langstelling voor „poes in woord
en beeld" gegroeid. Sierkatten
van aardewerk en porselein, mi
niatuurkatjes, dozen en doosjes
met afbeeldingen van katten zijn
in alle warenhuizen en snuisterij
enwinkels te vinden. Geen boek
handel die niet minstens drie of
vier verschillende kattenkalen-
ders plus een groot aantal pos
ters, fotoboeken, levensverhalen
over katten en handleidingen
voor de verzorging van de dieren
in voorraad heeft.
Of al deze frarye rondom „het ont-
de taak waarvan hij zich met zo
veel toewijding zou kwijten".
Eichmann zelf hield zich tijdens
zijn proces in Jeruzalem (na zijn
spectaculaire ontvoering vanuit
Argentinië) op de vlakte. Tegen
zijn rechters zei hij in het ver
hoor over de Wannsee-conferen
tie: „Ik kan me voorstellen dat
een van de aanwezigen het
woord nam en zoals dat gaat - ik
was voor het eerst in mijn leven
bij zo'n conferentie, waaraan der
gelijke hoge functionarissen als
staatssecretarissen deelnamen -
dat gaat heel rustig, heel vriende
lijk, heel hoffelijk en netjes, er
werden niet veel woorden ge
sproken, het duurt ook niet lang,
er wordt door de ordonnansen
een cognac aangereikt en dan is
de kwestie voorbij".
Presser over Eichmann: „Hij heeft
zich er in Jeruzalem op beroepen
dat hij op de bijeenkomst van
Wannsee maar een klein man
netje was geweest; eigenlijk op
één na de laagste in rang, zodat
hij zich van alle schuld vrij had
gevoeld. Wat had hij kunnen
doen, toen de hoogsten („de pau
sen", zei hij) hem het bevel ga
ven? Inderdaad zat hij daar tus
sen een stel fijne meneren, zeer
hoge staatsambtenaren, het
neusje van de zalm, deels met
universitaire titels, echte promi
nenten, beschaafde lieden, die
hun klassieken kenden en de
keurigste manieren ten toon wis
ten te spreic^n. Wij weten echter
dat die kleine Eichmann slechts
klein in rang was geweest, maar
groot, zeer groot, monsterachtig
groot in macht. Macht over leven
en dood, machtiger dan de mees
te van de „pausen" in elk geval".
Vuile werk
De schrijver Abel J. Herzberg ty
peerde de Wannsee-conferentie
nog wel het raakst toen hij
schreef: „Heydrich voerde het
butsende huisdier kat" een
graadmeter is voor een daadwer-
lyk groeiende aandacht voor
es, is natuurlijk de vraag Op
het in Den Haag gevestigde
hoofdkwartier van de Neder
landse Vereniging tot Bescher
ming van Dieren signaleert men
wel een teruggang in het aantal
katten dat als zwerfdier in de
(ruim negentig) bij de vereniging
aangesloten asiels terecht komt
Dat waren er in 1979 32 000, maar
in 1980 nog 20 000 (van wrik aan
tal ongeveer tien procent wordt
afgehaald door bazen van wie ze
in een onbewaakt ogenblik zijn
woord, niemand heeft zich ver
zet, er was geen enkel probleem
ten aanzien van de competentie.
Misschien waren ze wel bly dat
iemand gevonden was voor het
vuile werk".
Heydrich heeft het vuile werk ove
rigens maar kort opgeknapt Op
27 mei 1942 werd hy in de buurt
van Praag in een bocht van de
weg opgewacht door een groep
partisanen, die een handgranaat
in zijn auto wierpen. Ongeveer
een week later overleed hij aan
zijn verwondingen. Als wraak
moordden de nazi's de dorpen
Lydice en Lezaky uit. Heydrichs
werk werd voortgezet door SS'er
Kaltenbrunner.
Was er zonder Heydnch, zonder
Eichmann geen Wannsee-confe
rentie en zelfs geen massale jo
denmoord geweest? Herzberg
schreef in een commentaar op
het Eichmann-proces: ..Hy was
niet de centrale spil in de Endlö
sung, hooguit de ontwerper, de
initiator, de organisator, de uit
vinder. Zonder hem was het ook
gebeurd. Ook Heydrich was niet
onmisbaar, de enige is Hitler".
Over die vraag is in historische
kring nogal eens geredetwist. In
het beroemde Hitler-boek van
David Irvmg wordt de stelling
bepleit dat Hitler van de uitroei
ing van de joden maar weinig af
wist en dat die min of meer bui
ten hem om plaats had. Een vol
strekt onhoudbare stelling, zo
toonde de Duitse historicus Mar
tin Broszat in 1977 aan met een
aantal citaten. Zo schreef Gocb-
bels in november 1941 in zijn
dagboek: „De Führer wil een
energieke politiek tegen de jo
den, die ons echter geen onnodi
ge problemen oplevert". En op
23 januari 1942, drie dagen na de
Wannsee-conferentie, zei Hitier,
in aanwezigheid van onder ande
ren Heydnch, over het joden
vraagstuk: „De oplossing moet
radicaal zijn, een tand trek je er
in één ruk uit, dan is de pyn snel
voorbij".
Geen geld
De Nederlandse auteur Harry Mu-
lisch volgde in 1961 in Jeruzalem
het proces tegen Adolf Eich
mann als verslaggever. Geintn-
geerd door de Wannsee-confe
rentie bezocht hy kort erna de
villa in Berlyn waar de vergade
ring plaatsvond. Er was toen, in
1962, een soort vakantiekolonie
voor kinderen in gevestigd. In
zyn boek „De zaak 40-61" schnjft
Mulisch. „Ik kyk door de open
tuindeuren naar het terras, naar
de marmeren vaas in het gras,
naar de bomen en het meer daar
tussen, waar zeilen te zien zyn en
de plezierboten met muziek
langsvaren".
"Twee ranke Koryntische zuilen
schragen het plafond. De deuren
zijn ingelegd met mozaieken uit
Pompei. Eichmann verzond de
uitnodigingen. Op 20 janaun
1942, op dit parket, een glas cog
nac in de hand, deelde Heydrich
aan de hoogste betrokken autori
teiten mee, dat de Führer had be
sloten tot de Endlösung der Ju
denfrage Iedereen begreep on
middellijk wat daarmee bedoeld
werd, al kon memand het dade
lijk vatten. Eichmann had Hey
drichs rede voorbereid; hy stond
als twaalfde op het protocol".
In 1975 deed de joodse geschied
kundige Josef Wolf, die zelf
Auschwitz j>yerleefde. aan de
Berlijnse autoriteiten het ver
zoek om het pand Am Grossen
Wannsee 56-58 in te richten als
documentatiecentrum over de
nazi-periode 1933-1945. Iedereen,
zo wilde Wolf, zou daar terecht
moeten kunnen om informatie
over die penode op te zoeken
Het antwoord was negatief: geld
gebrek.
weggelopen). Het aantal „af-
standsdieren" (dat om uiteenlo
pende redenen door hun eige
naars naar het asiel wordt ge
bracht) is van 15 000 katten in
1979 teruggelopen tot 13.000 in
1980
Het aantal asiel poezen dat in 1980
een nieuw tehuis heeft gevonden
is ten opzichte van 1979 wat te
ruggelopen. maar vergeleken by
1978 duidelijk gestegen: in dat
jaar werden er 13 000 door nieu
we eigenaars uitgezocht, in 1980
vonden 18 000 asiel katten een
nieuw tehuis.
Voortplanting
Dat het aanbod van katten in de
asiels mee: tal groter is dan de
vraag, is volgens de vereniging
ook een gevolg van het feit dat er
nog altyd teveel eigenaars zyn
die hun katten niet tydig laten
steriliseren, respectivelyk ca
streren zodat er steeds opnieuw
teveel jonge katjes worden gebo
ren waarvoor een tehuis moet
worden gezocht
Want het resultaat van die onge
breidelde voortplanting heeft het
effect van een omgekeerde pyra-
mide: het begint met twee, maar
voordat je het weet zyn het er
tweehonderd Vandaar dat de
vereniging onder het motto „Eén
plus één is géén fWce" propagan
da blylt voeren voor geboortebe
perking in de kattenwereld, die
in Nederland op het ogenblik
naar schatting een kleine twee
miljoen representanten heeft.
LEENS MAC AR
Een nest jonge Siamezen: ongekend populair in Amerika.
