Steunfraude
moeilijk te
is vaak
bewijzen
Controlebeleid Sociale Diensten niet eenvormig
ZATERDAG 7 NOVEMBER 1961
PAGINA 15
Tweede Kamerleden
drongen er afgelopen week
bij minister De Ruiter van
justitie op aan eens wat
meer haast te maken met de
bestrijding van fraude bij
belastingen, sociale
zekerheidswetten en
subsidies. De Kamerleden
voerden daarbij een rapport
ten tonele van een twee jaar
geleden door het
toenmalige kabinet Van Agt
ingestelde commissie. Die
commissie liet weten
inmiddels op zo'n 400
verschillende vormen van
misbruik te zijn gestuit
en knoopte daar de
waarschuwing aan vast dat
bij het achterwege blijven
van maatregelen Nederland
steeds dieper in de
'fraudeput' zal zakken.
Uitkeringstrekkers zijn in
de afgelopen jaren nogal
eens nagewezen als
profiteurs van de sociale
voorzieningen. Terecht of
onterecht? Op die vraag valt
nauwelijks een antwoord te
geven omdat geen enkele
instantie, commissie of
werkgroep er tot nu toe in is
geslaagd een helder en
betrouwbaar beeld van
misbruik in het algemeen
en van misbruik van sociale
voorzieningen in het
bijzonder te geven.
Bij de Gemeentelijke
Sociale Diensten, die belast
zijn met de controle op de
sociale uitkeringen, bestaat
duidelijk ruimte voor het
voeren van een eigen
beleid. Qf dat bevorderlijk
is voor de bestrijding van
steunfraude valt te
betwijfelen.
Door
Bert
Paauw
Fraude met belastingen,
sociale zekerheidswet
ten en subsidies heeft
schrikbarende vormen
aangenomen. Een in
1979 door de toenmali
ge regering ingestelde
commissie, luisterend
naar de wat moeizaam
in de mond liggende
naam 'interdeparte
mentale stuurgroep
misbruik en oneigen
lijk gebruik' (kortweg
Ismo) onthulde on
langs inmiddels 400
verschillende soorten
van misbruik, voorko
mend bij ongeveer 60
wetten en regelingen,
te hebben ontdekt.
Volgens het tussentijdse rap
port van de stuurgroep zou
den misbruik en ongeigenlijk
gebruik in de hand worden
gewerkt door het alsmaar uit
dijende aantal regelingen en
de lacunes daarin. Ook de
veranderde houding van de
burgers tegenover het logge,
ondoorzichtige overheidsap
paraat speelt een voorname
rol. Volgens de stuurgroep
doet die ondoorzichtigheid de
vereenzelviging van de bur
ger met de overheid vermin
deren en komt de nadruk
meer op het eigen belang te
liggen. 'Rechten en eisen
staan voorop, het voldoen
aan verplichtingen krijgt
minder waarde".
En die verplichtingen zullen
des te slechter worden nage
komen wanneer men consta
teert of denkt te constateren
dat anderen zich daar straf
feloos aan kunnen onttrek
ken.
Bij misbruik wordt (helaas
nogal eens in de eerste plaats
gedacht aan en gewezen op
de trekkers van sociale uitke
ringen. Veel werkloze arbei
ders zouden naast hun uitke
ring er 'zwart' bijverdienen.
WD-leider Wiegel maakte in
1972 'de strijd tegen de profi
teurs van de sociale voorzie
ningen' tot één van de hoofd
punten van zijn verkiezings
campagne en sindsdien is bij
heel wat Nederlanders het
vangen van een sociale uitke
ring in een kwaad daglicht
komen te staan.
Het feit dat 'zwartwerken' ook
de aanwezigheid van malafi
de werkgevers vereist bleef
aanvankelijk op de achter
grond al onderkende de voor
zitter van de Rotterdamse
Raad van Arbeid, W. Verweij,
een partijgenoot van Wiegel,
destijds al dat "de foutste rol
eigenlijk door de werkgevers
wordt gespeeld". Verweij-
:"De ware schuldigen zijn de
werkgevers die bewust van
zwarte arbeid gebruik ma
ken. die moeten duidelijk aan
de schandpaal".
Sprinkhanenplaag
Over de omvang en de versprei
ding van de verschijnselen
misbruik en oneigenlijk ge
bruik zijn tot nu toe geen be
trouwbare cijfers op tafel ge
komen, ook niet via de Ismo-
commissie. Desondanks stelt
de stuurgroep dat bestrijding
geboden is, "evenzeer als van
een sprinkhanenplaag waar-
i omvang en verbreiding
nmin exact aan te geven
zijn. de verwoestende wer
king nochthans zo snel moge
lijk moet worden gestopt".
Het instellen van controles
naar misbruik en een goede
voorlichting over die contro
les zouden volgens de Ismo-
onderzoekers zeer heilzaam
werken. Die opmerkingen lij
ken open deuren. Maar vol
gens de stuurgroep laten
sommige instanties, die zijn
belast met het tegengaan van
misbruik en oneigenlijk ge
bruik die taak ten dele liggen.
'De gang naar de Sociale
Dienst voor een uitkering,
zoals op deze archieffoto,
wordt tegenwoordig niet
meer zo erg gevonden als
een aantal jaren geleden.
'Een sociale uitkering is een
recht en geen vorm van
bedeling' is nu een
veelgehoorde opvatting. Of
van dat recht altijd op even
juiste wijze gebruik wordt
gemaakt valt te betwijfelen.
Een behoorlijke controle is
noodzakelijk, alleen al ter
bescherming van de
bonafide uitkeringstrek
kers.
Als voorbeeld wordt gewezen
naar sommige Gemeentelijke
Sociale Diensten 'waar het
bestrijden van misbruik als
bijkomstig wordt ervaren
naast de hoofdtaak die zich
vooral richt op het lenigen
van maatschappelijke nood'.
Die houding zou de zoge
naamde steunfraude bevor
derenOnder steunfraude
kan worden verstaan het ten
onrechte innen van een uit
kering wegens werkloosheid
of van een uitkering via de
bijstandswet.
De opmerkingen in het Ismo-
rapport lijken de bestrijders
van 'de profiteurs van de so
ciale voorzieningen' in de
kaart te spelen maar men zou
de stuurgroep onrecht aan
doen met deze verdachtma
king. Want eenzijdigheid kan
men de Ismo-onderzoekers
zeker niet verwijten. De ver
schijnselen misbruik en onei
genlijk gebruik zijn breed in
kaart gebracht en het ge
schrevene over de sociale
diensten vormt daarin
slechts een deelaspect.
Toch zijn de Ismo-opmerkin-
gen ernstig genoeg om een
nadere beschouwing te wij
den aan het beleid van socia
le diensten. Immers, zij heb
ben hoe dan ook een contro
lerende taak en juist uit een
oogpunt van bescherming
van de bonafide cliënt tegen
de vaak 'onbarmhartige' pu
blieke opinie lijkt een goede
controle zeer gewenst.
Dossier-onderzoek
Éénvormigheid in beleid van
de sociale diensten, zeker
waar het de controle betreft,
is er niet. Formeel zijn de ge
meentebesturen verantwoor
delijk maar m de praktijk
komt het er op neer dat de di
recteuren van de sociale
diensten het beleid bepalen.
Wel wordt door de rijksover
heid periodiek via dossier
onderzoek nagegaan of de
wettelijke richtlijnen worden
nageleefd maar die richtlij
nen zijn dusdanig globaal dat
elke dienst de ruimte voor
een eigen invulling houdt.
Directeur O. Scheepbouwer
van de Leidse Sociale Dienst
daarover:"Er is zeker geen
sluitende controle van de
kant van de rijksoverheid.
Beoordelingselementen kun
nen per dienst verschillen.
Daardoor bestaat de kans dat
cliënten A en B die in ver
schillende gemeenten wonen
voor eenzelfde vergrijp ver
schillend worden aange
pakt". En directeur J.H.
Spannenmaker van de Al-
phense Sociale Dienst:"In de
algemene richtlijnen staat
dat de werkloze man of
vrouw voldoende moet solli
citeren maar wat is voldoen
de? En als iemand bijvoor
beeld twintig sollicitaties
heeft geschreven kun je zeg
gen dat hij z'n best heeft ge
daan maar je kunt daar ook
dieper op ingaan en vragen of
hij al eens aan omscholing
heeft gedacht of z'n eisen niet
iets lager zou kunnen stel
len".
Zowel Scheepbouwer als Span
nenmaker benadrukken dat
de controle voor het grootste
gedeelte en wat Alphen be
treft zelfs volledig is inge
bouwd in het uitkenngsbe-
leid. Spannenmaker:"Dege-
ne die de cliënt behandelt
heeft ook de hercontrole, dat
wil zeggen hij gaat twee keer
per jaar controle uitoefenen
tenzij er signalen binnenko
men die een tussentijdse con
trole noodzakelijk maken.
Het voordeel van deze werk
wijze is dat onze man door
zijn contacten met de cliént
al een ingang heeft". Scheep
bouwer heeft het over de
'sfeer van vertrouwen' die er
tussen sociale dienst-werker
en cliënt bestaat en die er me
de toe bijdraagt dat er geen
heksenjacht op uitkerings
trekkers wordt ontketend.
Scheepbouwer "Een werker
van onze dienst die de indruk
heeft dat er iets loos is met
één van zijn clienten zal eerst
met collega's overleggen en
bij zichzelf te rade gaan wat
hem te doen staat. Pas bij een
ernstig vermoeden van mis
bruik, op grond van een dui
delijke aanwijzing en niet
slechts op grond van een ge
voelen, zal hij de zaak aan
kaarten bij de bijzonder con
troleur".
Controleur
De Leidse sociale dienst telt
één zo'n controleur die met
opzet niet 'sociaal recher
cheur' is genoemd (zoals in
andere gemeenten) omdat
dat volgens Scheepbouwer
gelijk weer zo detective-ach-
tig klinkt. "De bijzonder con
troleur treedt niet solistisch
op, hij houdt nauw contact
met de werker. Daarbij is het
ook niet de bedoeling dat hij
achter allerlei kleine zaakjes
aangaat zoals in het geval
wanneer iemand een eenma
lig klusje heeft verricht. Hij is
er voor de grotere zaken, bij
voorbeeld wanneer iemand
naast z'n uitkering een volle
dig inkomen heeft. Aan dat
soort zaken heeft die ene man
trouwens de handen vol".
Telt Leiden één bijzonder con
troleur, in Amsterdam zijn er
veertien die bovendien op
sporingsbevoegdheid heb
ben. Ook die controleurs heb
ben niet over werk te klagen.
In 1979 achterhaalden zij in
de hoofdstad een bedrag van
twee miljoen gulden aan ten
onrechte gedane uitkeringen.
De situatie in pakweg een
stad als Groningen is weer
anders: twee ambtenaren zijn
daar belast met het uitplui
zen van fraudegevallen.
J. Kleijne, hoofd maatschappe
lijke sector van de Leidse So
ciale Dienst, zegt dat de situa
tie in Leiden met z'n 6000 uit
keringstrekkers best is te
overzien. "We hebben de in
druk dat het met het mis
bruik en oneigenlijk gebruik
in Leiden echt wel meevalt.
In ons hele beleid valt de na
druk op het sociale aspect
De cliënten bevinden zich
immers meestal op een plaats
in de maatschappij waar de
klappen vallen. Laten we eer
lijk zijn, een minimumuitke
ring is geen vetpot, zeker niet
als je kijkt naar de stijgende
huren en gasprijzen. Dat
maakt het wel begrijpelijk
dat mensen zich soms wat ex
tra middelen proberen te ver
schaffen al kun je het niet
goedkeuren. Maar dat sociale
element moet wel worden
meegewogen in het aangifte-
beleid bij justitie. En het is
ook niet juist dat alleen de
zwartwerker wordt gepakt.
Werkgevers creeren de moge
lijkheden. Zij blijven vaak
buiten schot maar zijn min
stens even schuldig. Dat vind
ik ook de kracht van het Is-
mo-rapport. Er wordt niet al
leen naar de uitkeringstrek
ker gekeken. Ook de koppel
baas. de beunhaas en het ge
sjoemel met lege BV's wor
den aan de kaak gesteld".
Archieffoto Sociale Dienst in Leiden controle met de nodige zorg
vuldigheid.
Sociale diensten worden nogal
eens geconfronteerd met
anonieme tips van mensen
die over het algemeen bij die
diensten geringschattend
worden omschreven als 'de
jaloerse buurman'. De reac
ties op die tips varieren per
dienst. In Amsterdam maar
ook in Alphen worden alle
tips, anoniem of niet, nage
gaan. Spannenmaker uit Al
phen: "Je moet wel erg voor
zichtig zijn met dergelijke
tips maar het is onze ervaring
dat er toch vaak wel iets aan
de hand is. Een uitkerings
trekker die elke morgen om
lavim uur van huis vertrekt
en op een vast tijdstip weer
thuiskomt, dat is verdacht
En waar rook is is meestal
wel vuur En als er niets aan
de hand blijkt te zijn dan heb
je in ieder geval de goede
trouw van zo iemand aange
toond".
In Rotterdam maar ook in Lei
den verdwijnen anonieme
brieven zonder meer in de
prullenbak Scheepbouwer
'Een anonieme brief is voor
ons nooit aanleiding voor een
onderzoek. Dergelijke tips
zijn meestal gebaseerd op ja
loezie Mensen kunnen vaak
niet achter de werkelijkheid
kijken, kunnen niet exact de
situatie van de buren nagaan
Als een tip waar blijkt te zijn
dan zijn we daar in de meeste
gevallen toch al mee bezig of
bestaat er al een ernstig ver
moeden bij ons".
Maar een ernstig vermoeden is
nog niet hetzelfde als een be
wijs j Kleijne van de Leidee
Sociale Dienst daarover
"Soms weet je vrijwel zeker
dat er wordt gefraudeerd
maar kun je het niet bewij
zen. Neem bijvoorbeeld het
samenwonen Een alleen
staande vrouw met een uitke
ring kan na een tijdje met een
man gaan samenwonen die
een inkomen heeft waardoor
er een nieuwe economische
eenheid is ontstaan Zo'n
vrouw moet dat opgeven
maar gebeurt dat niet dan is
verandering van situatie voor
ons moeilijk te bewijzen We
willen niet zo ver gaan om te
controleren of er twee tan
denborstels in de badkamer
staan, dat doen we op ethi
sche gronden niet Maar nog
maals. van sommigen weet je
dat ze frauderen maar je kunt
het niet aantonen".
Vervolging
Is het bewijs in een fraudezaak
wel rond dan wil dat nog niet
altijd automatisch uitmon
den in een strafrechtelijke
vervolging Scheepbouwer
"Als de bijzonder controleur
op een zeer ernstige zaak
stuit dan brengt' hu rapport
uit aan de Officier van Justi
tie. De Officier van Justitie
bekijkt dan of daar rechts
kundig iets mee kan worden
gedaan Een verbetering ten
opzichte van vroeger is dat
minister De Ruiter van justi
tie Officieren heeft vrijge
maakt. speciaal belast met za
ken betreffende misbruik en
oneigenluk gebruik In de
criteria die de Officieren han
teren wordt het sociale ele
ment van de fraudegevallen
meegenomen Dat heeft veel
reserves bu de Sociale Dien
sten ten aanzien van het aan-
giftebeleid weggenomen
Ondanks de verminderde re
serves blijft de zelfstandig
heid van Sociale Diensten
om al dan niet tot aangifte
over te gaan bestaan, evenals
de mogelijkheid een eigen
controlebeleid te voeren.
Scheepbouwer en Kleijne
"Het argument van sommi
gen dat controle en maatrege
len nauwelijks op hun plaats
zijn omdat de uitkeringstrek
kers een kwetsbare gr<»cp
vormen delen wij niet Mis
bruik moet worden tegenge
gaan. zij het dat de controle
met de nodige zorgvuldig
heid moet worden toegepast
Doe je dat niet dan onder
graaf je je eigen systeem en
loop je het risim dat uitke
ringstrekkers allemaal wor
den gebrandmerkt als profi
teurs Als je sommige
praatjes hoort dan zou je bij
na gaan denken dat uitke-
nngstrekkers verdacht zun
Dat is fout en daar moeten we
van af.
