"Van solidariteit met
Chili niet veel over"
Coup bracht Chileense volk slechts nieuwe armoede
Terugkeer politieke vluchtelingen vrijwel uitgesloten
ZATERDAG 5 SEPTEMBER 1981
PAGINA 21
Vrijdag 11 september is het
acht jaar geleden dat in Chi
li een bloedige militaire
staatsgreep een einde toaak-
te aan het democratisch ge
kozen bewind van Salvador
Allende en zijn Unidad Po
pular, een verbond van ze
ven politieke partijen dat in
1970 met een duidelijke
meerderheid van stemmen
de verkiezingen had gewon
nen. Het 'socialistisch expe
riment' van Allende - een
poging door o.a. nationalisa
ties en landhervormingen de
macht van het monopolieka
pitaal te breken en daardoor
de arme bevolking uitzicht
op een menswaardiger be
staan te bieden - heeft dui
zend dagen mogen duren.
Boycotacties door de Verenig
de Staten onder de regering-
Nixon (waaronder een reeks'
door de CIA gefinancierde
stakingen, zoals uit hoorzit
tingen later is komen vast te
staan) brachten het land hoe
langer hoe meer in een eco
nomische chaos, die als ex
cuus moest dienen voor de
staatsgreep onder leiding
van generaal Pinochet. Met
groot militair vertoon kreeg
de coup in de vroege morgen
van 11 september 1973 zijn
beslag. Allende werd daar
bij in het zwaar gehavende
Moneda-paleis in Santiago
vermoord, en met hem dui
zenden andere Chilenen.
Chili, september 1973: wapens contra democratie
Slachtoffers
Volgens neutrale schattingen
heeft de omwenteling in
Chili tenminste 20.000 men
sen het leven gekost en moet
er rekening worden gehou
den met eenzelfde aantal po
litieke gevangenen. De in
1974 opgerichte Chileense
geheime politie DINA
schroomde zelfs niet om bui
ten de landsgrenzen haar ac
tiviteiten voort te zetten, zo
als bleek uit de moord op Al-
lendes ex-minister Orlando
Letelier in 1976 in Washing
ton.
Intussen haastte de militaire
junta onder leiding van Pi
nochet zich om de 'rode ba
cil' voorgoed uit de Chileen
se samenleving te bannen.
Wat begon met openbare
boekverbrandingen en hui
veringwekkende fusillerin
gen in het voetbalstadion
van Santiago, werd alras ge
volgd door het terugdraaien
van nationalisaties en land
hervormingen. Pinochet ge
lastte een 'kapitalistische
revolutie' en bracht daar
mee de tijden van weleer te
rug.
Al is er één verschil. Het
schaarse aantal buitenlan
ders dat nog in staat is het
land te bezoeken, is vrijwel
unaniem van oordeel dat het
merendeel van de tien mil
joen Chilenen armer is dan
ooit tevoren. En in weerwil
van een lange democrati
sche traditie is Chili voor
het eerst in zijn geschiedenis
een land van onderdrukking
geworden. Waarnemers
spreken van een ongezonde
zwijgzaamheid in zowel de
steden als op het platteland.
Alleen in het diepste geheim
wordt het bewind van Pino
chet bekritiseerd, uit angst
om vervolgd of gemarteld te
worden.
Elite
Voor de rest is alles weer ou
derwets. De agrarische sec
tor is weer grotendeels in
handen van een kleine elite
die in Latijns-Amerika on
der de niet zo vleiende naam
'latifundistas' (grootgrond
bezitters) bekend staat Het
aantal staatsbedrijven on
der Allende is terugge
schroefd van 500 naar 10, en
als gevolg van het ineenstor
ten van de nationale indus
trie regent het faillissemen
ten. Daartegenover staat een
ongebreidelde import van
de meest luxe buitenlandse
goederen - er is in Santiago
zelfs Hollandse haring ver
krijgbaar - die voor de ge
wone bevolking onbetaal
baar zijn. Of zoals de wedu
we van Orlando Letelier het
eens uitdrukte: in plaats van
melk zijn er nu Milky Ways.
Sinds zijn beëdiging als ach-
tentwintigste constitutione
le president in maart van oH
jaar, zit Pinochet steviger
dan ooit in het zadel. Na een
twijfelachtig verlopen
volksstemming werd in 1980
een nieuwe grondwet aan
vaard, die hem voor de ko
mende acht jaar absolute be
voegdheden geeft. En tegen
de tijd dat zijn ambtster
mijn verstreken is, maakt
Pinochet grote kans om aan
te blijven omdat niet het
volk, maar de legercomman
danten volgens de nieuwe
grondwet in 1989 een nieuwe
president zullen kiezen.
Daarbij komt dat de econo
mische sancties van de VS,
die president Carter destijds
naar aanleiding van de
moord op Letelier uitvaar
digde, op het punt staan te
worden opgeheven.
Hoop
Voor de duizenden Chileense
politieke vluchtelingen is de
zaak er niet eenvoudiger op
geworden. Was er tot voor
enkele jaren geleden nog een
kleine kans om naar Chili te
rug te keren - onder de ab
solute voorwaarde dat geen
enkele politieke activiteit
meer mag worden onderno
men - nu lijkt die kans
voorgoed verkeken. Aan de
vooravond van zijn beëdi
ging als president verklaar
de Pinochet in een interview
met een Chileense krant: "Ik
ben hun persoonlijke vijand.
Ze haten mij. Als ze terugke
ren zullen ze zich niet hou
den aan hun verplichting
om zich nooit meer met poli
tiek te bemoeien".
Voor de ruim dertienhonderd
Chilenen, die in ons land on
derdak kregen, lijkt daar
mee de kans om ooit nog
naar hun vaderland terug te
keren definitief verkeken.
Wat rest is een vleugje hoop
op terugkeer van de demo
cratie in Chili, zoals blijkt
uit bijgaand gesprek met
één van hen: de 55-jarige Da
vid Bayteiman, destijds be
last met de landhervor-
mingswet onder de regering-
Allende. Bayteiman droomt
nog van een ommekeer, al
moet hem van het hart dat
de wereld ua een aanvanke
lijke solidariteitsuitbar-
sting de duizend dagen van
Allende bijna alweer verge
ten is.
David Bayteiman heeft destijds geluk gehad. Hoewel
hij geen uitgesproken politieke partij diende, was
hij in de eerste dagen na de militaire staatsgreep in
Chili een gezochte figuur. Op het niveau van een
staatssecretaris was hij onder de regering-Allende
belast met de uitvoering van de landhervormings-
wet, die beoogde de beschikbare landbouwgrond
toe te wijzen aan de drie miljoen boeren onder de
Chileense bevolking. En dat maakte hem voor de
junta op voorhand ai verdacht.
Bayteiman houdt er ernstig re
kening mee dat hij ergens on
deraan de dodenlijst prijkte,
al was het feit dat hij gehuwd
was met de dochter van een
rijke aristocraat in dit geval
een verzachtende factor. Na
een noodgedwongen verblijf
van negen maanden op. de
Panamese ambassade in San
tiago kreeg hij althans een
uitreisvisum. Onder de per
soonlijke begeleiding van de
Franse ambassadeur werd hij
op het vliegtuig naar Parijs
gezet, waarin zijn vrouw en
kinderen reeds hadden
plaatsgenomen.
Als landbouwkundige - hij
studeerde o.a. bodemchemie
in Californië - vond hij in
dienst van de Verenigde Na
ties achtereenvolgens werk
in Frankrijk en Turkije, maar
koos uiteindelijk voor Neder
land. Met zijn vrouw Valeria
en zijn drie kinderen David,
Pedro en Sole woont hij
sinds vijfeneenhalf jaar in
Voorburg. Hij heeft een baan
bij het Institute for Social
Studies in Den Haag en voelt
zich hier vooralsnog geluk
kig, al doet het hem pijn dat
het uitzicht op een definitie
ve terugkeer naar Chili voor
lopig van de baan is.
Verzet
"Iedere Chileen in Nederland
zal dolgraag naar zijn land te
rug willen", zegt hij. "Ieder is
tenslotte doordrongen van
het recht om te leven op zijn
geboortegrond. En natuurlijk
is die hoop realistisch. Hoop
is altijd realistisch. Anders
kun je beter sterven in droe
fenis. Het probleem is alleen
dat op dit moment de per
spectieven steeds ongunsti
ger worden. Al is er sprake
van een breed verzet, de jun
ta is op dit moment sterker
dan ooit dankzij een systeem
van onderdrukking. Zelfs op
de scholen kan men niet vrij
uit praten. De universiteiten
worden nota bene geleid
door militaire officieren. De
geheime politie is overal
geïnfiltreerd en alsof er niets
gebeurd is kan de junta weer
rekenen op de steun van de
regering-Reagan".
"En niet alleen Reagan. Ook de
westerse banken doen alsof
er niets aan de hand is. Busi
ness is tenslotte business.
Men draaft met rasse schre
den terug naar de situatie van
vroeger, toen heel Latijns-
Amerika als een soort achter
tuin van de Verenigde Staten
fungeerde. Met massa's ar
men en een schatrijke boven
laag. Nu zie je weer precies
hetzelfde: de economie van
de junta is gericht op het mo
del van Milton Friedman.
slechts geld belang
rijk is en niet de mensen. De
economie is weer volledig af
hankelijk van grote buiten
landse ondernemingen, wat
in een Zuidamerikaans land
tot niets anders dan uitbui
ting kan leiden".
In het geval van Chili is deze
ontwikkeling extra pijnlijk,
omdat de parlementaire ge
schiedenis van dit land sinds
zijn onafhankelijkheid in
1818 grotendeels langs demo-
ciatische wegen is verlopen.
Al in de dertiger jaren kwam
er in Chili en voor het eerst
in Zuid-Amerika een
volksregering aan de macht
die kans zag een nationale in
dustrie op te bouwen na het
ineenstorten van de koper
en salpeterexport, waarop de
economie van het land eeu
wenlang had gesteund.
Vreedzaam
Zo kon het gebeuren dat de
landhervormingen in Chili al
wettelijk waren bekrachtigd
onder het bewind van Allen-
des voorganger, de christen
democraat Frei. Toen al was
Bayteiman belast met de uit
voering ervan. "De meeste
landhervormingen verliepen
vreedzaam, omdat men de
wet nu eenmaal respecteer
de", zegt hij. "Wij hadden ook
niets tegen grootgrondbezit
ters. Het was tenslotte de
schuld van de gemeenschap
die dit alles in de loop der ja
ren had toegestaan. Vooral
van de oorspronkelijke In
diaanse bevolking in het
zuiden is gedurende de vori
ge eeuw zowat alle grond af
genomen. Zo ging dat vroe
ger. Tegen straatarme en on
ontwikkelde boeren werd ge
zegd dat het de wil van God
was. En wie durfde tegen de
wil van God in te gaan?"
Ten tijde van de staatsgreep
was er onder de handteke
ning van Bayteiman zo'n 7'/2
miljoen hectare landbouw
grond in handen van de boe
ren overgegaan. Het was een
mooie tijd, verzucht zijn
vrouw Valeria die in hetzelf
de proces als communicatie
sociologe werkzaam was.
"Voor het eerst in de geschie
denis werd een einde ge
maakt aan een absoluut mini
mumbestaan zonder water en
electra. Je kon het op de ge
zichten zien. Voor het eerst
had men het gevoel door een-
regering vertegenwoordigd
te worden. Men werkte met
hart en ziel. Zelfs in de slums
leefde het gevoel dat het mor
gen beter zou worden".
mmnm
David en Valeria Bayteiman met twee van hun kinderen: leven tussen twee culturen
Chili in 1973 telde, zijn er vol
gens recente waarnemingen
nog achttien over. En het is
niet alleen deze ontwikkeling
die deel uitmaakt van een
systeem dat elk restant van
de periode-Allende moet ver
wijderen. Of zoals het dag
blad El Mercurio - spreekbuis
van de huidige regering - het
onlangs formuleerde: het
moet absoluut onmogelijk
worden dat er in Chili ooit
nog een socialistische rege
ring aan de macht komt.
Opstand
Tegen de achtergrond van dit
fanatisme rijst de vraag of het
experiment van Allende niet
te snel is uitgevoerd. Baytei
man verwerpt die gedachte.
"Het doet me denken aan het
verhaal over een Afrikaans
stamhoofd, dat er honderd
vrouwen op na hield. Men
wilde hem bekeren, maar dan
mocht hij nog maar één
vrouw hebben. Uiteindelijk
accepteerde hij het christen
dom, maar voegde er aan toe
dat hij één vrouw per jaar zou
afvoeren. Wat ik weet is dat
de rijken in Latijns-Amerika
niets van hun verworvenhe
den willen teruggeven En
dan is geen enkele ontwikke
ling te snel te noemen, die
beoogt het leven van de ar
men wat te verzachten. An
ders is het onvermijdelijk dat
men vroeg of laat gaat rebel
leren. En onder deze omstan
digheden kan dat niet anders
dan door middel van een
bloedige opstand".
Het zijn vooral de heimelyke
contacten via derden met
Chili, die Bayteiman het erg
ste doen vrezen. In dit ver
band noemt hij de algehele
onvrede met het zogeheten
plan voor de minimum werk
gelegenheid in Chili. Dit plan
werd in 1974 met veel bomba
rie door de junta gepresen
teerd. maar is zeven jaar na
dien niet meer dan een wette
lijke verplichting voor hon
derdduizenden Chilenen om
ver beneden het minimum
loon te werken. Fraai ogende
werkloosheidsstatistieken
verhullen zodoende het feit
dat al deze minimumwerKers
in feite dagelijks miljoenen
voor de staat verdienen.
"Zcshonderddui-
i werken op deze
salaris van
tachtig gulden per maand
Terwijl de prijzen van con
sumptiegoederen op dit mo
ment net zo hoog zijn als in
Nederland. En dat zyn men
sen die vaak vijf tot tien mon
den te vullen hebben. Het of
ficiële werkloosheidspercen
tage is volgens de junta 12
procent, maar iedereen in
Chili weet dat dit tenminste
20 procent moet ziin".
Steun
Baytelmans vnje tijd in Hol
land wordt grotendeels ge
vuld met het blijven zoeken
naar steun voor het Chi
verzet, in samenwerking met
een aantal Chili-be wegingen
hier te lande. Al stuit hij de
laatste tyd op teleurstellin
gen. "De solidariteit met het
Chileense verzet is lange tyd
zeer groot geweest, maar nu
zakt het weg. Juist nu steun
het hardst nodig is. merk je
een zekere berusting. Ook in
Nederland, al doet het me
pyn dat te zeggen. Want wij
houden van Nederland".
Valeria: "Dat begon al met onze
aankomst by de vreemdelin
genpolitie. Wilt u koffie, vroe
gen ze. We wisten niet wat we
hoorden. In Parijs waren we
afgeblaft alsof we beesten
waren. En ook de mensen
hier zyn ontzettend behulp
zaam. Als ik alleen maar
denk aan de wijze waarop on
ze kinderen hier op school
zijn opgevangen Ze kenden
tenslotte maar één taal en nu
spreken ze al byna beter Ne
derlands dan wy".
Bayteiman: "We moeten zelfs
oppassen dat ze hun identi
teit niet verliezen. Zc mogen
zich nooit schamen voor hun
afkomst. Daarom praten wy
thuis vaak over Chili. Ze
moeten trots zyn op hun va
derland. ook al geven de ge
beurtenissen van 1973 daar
weinig aanleiding toe. Maar
er is nog genoeg om trots op
te zijn. Niet voor niets heeft
ons land twee volksdichters
voortgebracht, die de Nobel
prijs voor de letterkunde
hebben gekregen".
Het leven tussen twee culturen
heeft voor de Baytelmans pn-
vé ook zo zijn gevolgen. Al
eten ze dan dagelyks op Chi
leense uren - dus laat - een
aantal andere zaken zyn in de
afgelopen jaren duidelyk ver
anderd. Niet zonder cynisme
vertelt Valena dat haar man
zyn Zuidamenkaanse slor
digheid heeft prijsgegeven en
dat hy naar Westeuropese be
grippen zelfs punktueel is ge
worden. Vyf minuten was
vroeger een hele dag. cn nu is
hij zelfs te vroeg op zyn af
spraken.
Les
Wat niet wegneemt dat het in
terview tot ver na zonsonder
gang uitloopt, ook al vanwe
ge de aanwezigheid van een
fles voortreffelyke druivenli-
keur die een kennis onlangs
uit Chili heeft meegenomen.
Tydens de maaltijd ontvouwt
zich een lang gesprek over
grootmachten en minderhe
den, waaruit Bayteiman ten
slotte één les wil meegeven.
"Opkomend fascisme of niet,
wat in Chili is gebeurd moet
een les zijn voor alle demo
cratische volkeren in de we
reld. Vlak na de verkiezing
van Allende werd een gene
raal om zeep geholpen, om
dat hy - naar later bleek -
vanuit zyn consütutionele
denken op voorhand een
coup afwees. En zelfs toen
achtten wy de terreur van
dne jaar later uitgesloten
Dat kon in een democratisch
Chili met gebeuren, dacht ie
dereen. En toch is het ge
beurd"
