Afrekening
met oorlogs
delinquenten
"Zaak
tegen
foute
burgemeester was
meest enerverend
SD2EEX3P
ZATERDAG 2 MEI 198!
PAGINA 15
Vijfendertig jaar geleden
maakte het "Leidsc tribu
naal" (officieel: de Leidse
Kamer van het Haagse tri
bunaal) in het kader van de
"bijzondere rechtspleging"
een begin met een reeks zit
tingen waarop oorlogsdelin
quenten terechtstonden.
Tribunalen als in Leiden wa
ren er vele in ons land. Na de
bevrijding had men een klei
ne 100.000 Nederlanders
(lichte en zware gevallen)
voor hun daden in de oor
logsjaren opgepakt en in
kampen ondergebracht in
afwachting van hun berech
ting. Die kampen en
kampjes waren over het al
gemeen niet geschikt om
mensen lang in vast te hou
den. Er moest snel recht ge
schieden. ook al omdat an
ders bij de lichtere gevallen
voorarrest en uiteindelijke
straf niet meer met elkaar
zouden sporen.
Honderdduizend Nederlan
ders in korte tijd berechten
in een grotendeels kapot
land met slechte verbindin
gen - het kan bijna niet an
ders of daar zijn brokken bij
gemaakt. Vandaar dat bij
zeer velen begrippen als
"bijzondere rechtspleging"
en "zuivering" een onplezie
rige klank hebben gehou
den.
yan de oorlogsdelinquenten
kwamen de zware gevallen
voor de gerechtshoven, de
lichtere (felle NSB-ers,
handlangers, bepaalde cate
gorieën wapendragers, eco
nomische collaborateurs,
foute burgemeesters, rech
ters enz.) voor de tribunalen,
die weer tal van "kamers"
kenden.
Een tribunaal kon
geen straffen opleggen,
maar alleen maatregelen zo
als internering tot maxi
maal tien jaar, gehele of ge
deeltelijke verbeurd verkla
ring van het vermogen en
het ontnemen van het actie
ve en passieve kiesrecht.
De tribunalen bestonden voor
een groot deel uit leken "om
de bevolking in haar ver
schillende groepen deel te
laten nemen aan de recht
spraak". Bij het Leidse tri
bunaal (dat zitting hield in
het kantongerecht aan het
Rapenburg) was de voorzit
ter een jurist, de secretaris
eveneens. Verder maakten
ervan deel uit o.m. een tuin
man, een lijstenmaker, een
hogere ambtenaar en een
tweetal huisvrouwen die
echter ook jurist waren. Per
zitting waren altijd twee
van hen aanwezig.
Bij de tribunalen bestond
geen openbaar ministerie.
De secretaris formuleerde
de aanklacht. Het tribunaal
oordeelde zonder requisitoir
van een vertegenwoordiger
van het openbaar ministe
rie. Een eigenlijk hoger be
roep was er ook niet, maar
dc uitspraken van het tribu
naal konden niet ten uitvoer
w orden gelegd zonder goed
keuring (fiat-executie) van
een Hoge Autoriteit, waar
voor aangewezen waren de
presidenten van de gewone
gerechtshoven.
Twee jaar heeft de Leidse Ka
mer van het Haagse tribu
naal gefunctioneerd (voor
een deel in Den Haag zelf),
van april 1946 tot mei 1918.
In onderstaand artikel kijkt
de oud-voorzitter van het
Leidse tribunaal, mr. Ph.J.
de Ruijter de Wildt, terug op
de roerige gebeurtenissen
van 35 jaar geleden.
LEIDEN Veel gebeurtenissen in een mensenleven
slijten uit het geheugen weg door de werking van
de tijd. Maar betrekkelijk weinig dingen dragen zo
veel scherpte in zich dat zij met onverminderde
kracht in de herinnering blijven. Voor de generatie
die de oorlog heeft meegemaakt geldt vrijwel zon
der uitzondering dat de ervaringen in en vlak na die
jaren vrij gemakkelijk zijn "terug te halen".
In het gesprek met mr. Ph. J. de Ruijter de Wildt (73). oud-voorzit
ter van het Leidse tribunaal dat van april 1946 tot mei 1948 met
tal van oorlogsdelinquenten diende af te rekenen, valt dat weer
sterk op. Twee uur praten over "toen" en geen moment tobt hij
met witte plekken in zijn geheugen. Misschien zijn de dingen in
het maanlicht der herinnering wat gepolijster dan ze ooit in het
zonlicht van de werkelijkheid waren, maar dat geldt voor ieder
een die terugkijkt.
Er kan geen twijfel aan bestaan wat de meest dramatische zaak is
geweest die mr. De Ruijter de Wildt in zijn tribunaal-periode te
behandelen heeft gehad.
Een verhaal met een historische achtergrond.
Mr. De Ruijter de Wildt stamt
in rechte lijn af van een van
de dochters van Michiel
Adriaensz. de Ruijter. de
roemruchte admiraal uit de
zestiende ieuw, wiens beide
zoons kinderloos gestorven
zijn en waarmee ook de fami
lienaam De Ruijter uitstierf.
Voor R.N. de Ruijter van Ste-
veninck, Leidens in de oor
logsjaren foute burgemees
ter, geldt hetzelfde. Loten
van een beroemd geslacht.
Vlak na de oorlog stonden zij
voor het Leids tribunaal te
genover elkaar: de advocaat
als president, de foute burge
meester als beklaagde. De ju
rist herinnert zich nog helder
dat de zaak hem veel hoofd
brekens kostte. "De foute
burgemeester was een zeer
intelligent man. Met ant
woorden had hij geen proble
men". Bovendien bestond er
een persoonlijke relatie tus
sen beide heren. De Ruijter
van Steveninck (vroeger offi
cier geweest) en hij kenden
elkaar voor de oorlog vrij
goed: van de hockeyclub, zij
hadden tegelijk in Leiden ge
studeerd (eerstgenoemde op
latere leeftijd), ze hadden we
derzijdse kennissen en dan
nog die - zij het verre ver
wantschap.
De Ruijter de Wildt: "Toen hij
door de bezetter tot burge
meester in Leiden was be
noemd heb ik hem niet meer
aangekeken. Hoewel dat
één keer in de meest letter
lijke zin niet meeviel. We za
ten toen samen bij de kapper
te wachten. Er is geen woord
tussen ons gewisseld. We
hebben langs elkaar heen ge
staard".
Twijfel
Toen de oud-burgemeester
voor het Leidsc tribunaal
moest verschijnen, heeft mr.
De Ruijter de Wildt zich "in
volle ernst" afgevraagd of hij
die taak op zijn schouders
zou nemen dan wel overlaten
aan een plaatsvervanger. Ten
slotte hakte hij de knoop
door en besloot tot het eerste.
De Ruijter de Wildt: "Voor de
zitting begon heb ik zijn ad
vocaat bij me laten komen. Ik
zei hem dat zijn cliënt er op
1 kon rekenen als ieder ander
te zullen worden behandeld
en berecht; niet milder maar
ook niet strenger".
Twee volle dagen nam de be
handeling in beslag. De oud
burgemeester had er zich goed
op kunnen voorbereiden.
Niet minder dan twee jaar
duurde het voor zijn zaak
voorkwam. De Leidse stads
advocaat: "Ik heb het toen
erg moeilijk gehad. Want de
oud-burgemeester was een
knap jurist. Gebroken was ik
na die eerste dag. dat weet ik
nog wel. Om in bokstermen
te spreken: ik had het gevoel
dat ik onder lag. Overal had
die man zijn antwoord op
klaar. Pas op de tweede dag
voelde ik dat ik geleidelijk
overwicht kreeg. Aan het slot
van de zitting bedankte hij
het tribunaal. Omdat het alle
maal zo objectief was gegaan.
Nee, berouw toonde hij hele
maal niet".
Het tribunaal had weinig moei
te om de uitspraak te bepa
len. Daar is binnenskamers
weinig tijd voor nodig ge
weest. "De Ruijter de Wildt:
"Het was betrekkelijk een
voudig. We hebben hem, ge
zien de ernst van de hem ten
laste gelegde feiten en ook de
persoon van de beklaagde
onder meer tien jaar interne
ring gegeven. Internering
bood de mogelijkheid tot
"heropvoeding". Dat was ook
feitelijk dc bedoeling ervan.
De Hoge Autoriteit in Den
Haag deed er wat af en ten
slotte heeft dc oud-burge
meester mede dank zij een
vervroegde invrijheidsstcl-
ling (zoals bij zovele anderen)
maar viereneenhalf jaar be
hoeven uit te zitten".
Mr. De Ruijter dc Wildt voegt
er aan toe dat dat de Hoge
Autoriteit slechts zelden in
greep in de maatregelen die
het Leidse tribunaal had op
gelegd. Hoe hoog dat percen
tage ingrepen precies lag,
weet hij niet en ook nipt de
verhouding tot de andere
"kamers". Met een beminne
lijk lachje laat hij echter we
ten dat het "héél laag" was.
Rancune
Zo'n twee jaar heeft het Leids
tribunaal gefunctioneerd. De
advocaat, toen pas 38 jaar,
heeft in die periode veel men
sen uit Leiden en omgeving,
die met de vijand heulden,
veroordeeld. Heeft u later nog
iets i
De Ruijter dc Wildt schudt het
hoofd. Zelden of nooit zegt
hij daarvan iets te hebben on
dervonden. Of het moet die
arts zijn, met wie hij tijdens
de oorlog een kwestie heeft
gehad, en die openlijk kritiek
spuide dat de tribunaal-voor
zitter vanwege die kwestie
zijn zoon een té zware straf
had opgelegd. Nu. 35 jaar la
ter, ontkent de advocaat dit
nog altijd. "We hebben", zo
herinnert hij zich, "juist dui
delijk rekening met de situa
tie gehouden. Die zoon had
dienst genomen bij de Waf-
fen-SS. Verdiende dus een
behoorlijke straf. Maar uit
een rapport van de reclasse
ring bleek dat die knaap
thuis een beroerde jeugd
had gehad.. En hij wilde nu
wel eens duidelijk laten zien
dat hij een vent was. Gooide
zijn kop in de wind en nam
dienst bij de vijand. Louter
en alleen om te laten zien dat
er wel degelijk wat in hem
stak. Nou, bij het bepalen van
de duur der internering heb
ben wij daar ernstig rekening
mee gehouden. Dat zijn op
voeding hierbij een rol heelt
gespeeld, zat kennelijk de va
der niet lekker. Die man rea
geerde zich af door te bewe
ren dat ik zijn zoon juist een
te zware straf had opgelegd".
Verder was er misschien spra
ke van een "stille" rancune
tussen de advocaat en, de
oud-burgemeester. Dat
kwam in 1957 op subtiele wij
ze tot uiting. Zij namen toen
beiden deel aan de herden
king in Vlissingen ter gele
genheid van het feit dat Mi
chiel Adriaensz. de Ruijter
350 jaar geleden was geboren.
De Ruijter de Wildt: "Voor ik er
heen ging. heb ik zitten pie
keren hoe ik me jegens hem
zou gedragen. Ik besloot, als
hij dat ook deed, om gewoon
te doen. Tenslotte was alles
achter de rug. Hij, de oud-
burgemeester. had zijn straf
gehad. Maar toen we elkaar
ontmoetten, gaf Dc Ruijter
van Steveninck niet meer
dan een stijf knikje, zodat ik
ook niet anders kon hande
len. Het i? ook mogelijk dat
hij. evenals ik. niet wilde ris
keren dat een uitgestoken
hand zou worden genegeerd.
Dat was de eerste maar ook
dc laatste maal dat ik hem na
zijn berechting heb ont
moet".
De Kuiiter van Stevennick over
leed in 1963.
Mr. Ph.J. de Ruiter de Wildt,
oud-voorzitter van het Leids
tribunaal.
Leken
Het Leidse tribunaal werkte
met leken. Bracht dat voor
een jurist geen speciale moei
lijkheden met zich mee?
"In het geheel niet. Het werken
met die mensen is mij uitste
kend bevallen. Je kon écht
op ze afgaan en zij hadden
een grote kennis van dc
plaatselijke omstandigheden
Ook al hadden ze niets mei
de juristerij te maken Aan
die leken-rechters heb ik erg
veel steun gehad. In mijn
ogen heeft het Leidse tnbu
naai over het algemeen goed
gewerkt".
Bij de opening van het tribu
naal heeft u gezegd dat bij de
beoordeling van de delicten
"hartstochten" moesten wor
den uitgebannen. Maar hoe
kon dat in hemelsnaam? le
dereen snakte na die vijfjaar
naar een vorm van afreke
ning...
"Ik wil mijzelf niet op de borst
slaan", reageert de advocaat
"maar het Leidse tribunaal
heeft direct van het begin al
een vaste lijn getrokken hoe
er te werk zou worden g«-
gaan Die lijn hebben wij al
die tijd consequent gevolgd
U moet daarbij niet vergeten
dat wij aanvankelijk niets
hadden waarnaar wij ons
konden richten, ook niet uit
het eerder bevrijde zuiden
Als achteraf zou blijken, zo
was daarbij onze redenering,
dat wij met onze maatregelen
aan de lage kant zaten, dan
was dat altijd beter dan om
gekeerd.
De eerste tijd bleken wij inder
daad ten opzichte van de an
dere tribunalen wat aan dc la
ge kant te zitten Mm (oei
die later onder druk van aller
lei omstandigheden niet on
belangrijk naar beneden gin
gen. terwijl wij onze lijn
handhaafden, kwamen wij
iets boven ze uit. De verschil-
Tekst;
Ruud Paauw
en Jan
Westerlaken
len waren toen overigens nog
maar betrekkelijk gering, ge
tuige ook het weinige ingrij
pen van de Hoge Autoriteit".
'Toen de Leidse kamer "zijn"
zaken had afgedaan en in
Den Haag aan dc slag ging,
merkte de parketwachter, be
last met de uitreiking van de
dagvaardingen, op verschei
dene malen te hebben ge
hoord: "Als je voor andere
tribonalën tcrechtrttot, word
je dikwijls als een stuk vuil
behandeld, maar valt achter
af de straf mee. Voor het
Leidse tnbunaal is de behan
deling altijd correct, maar
valt de straf tegen".
"Wc hebben wel. dacht ik. al
tijd goed onderscheid ge
maakt Mensen die het beter
konden weten, maar bewust
voor de vijand kozen, die ga
ven we de hoogste straffen.
Kreeg Je mensen voor de be
lie. die nauwelijks lagere
school hadden en zogenaamd
"brood-NSB-er" waren ge
wcest...tja, bij zo iemand
hoefde je niet aan te komen
met vaderlandsliefde en
trouw aan het koningshuis.
Daar speelde alleen de ge
dachte hoe vul ik mijn maag
een beeljc Nou. wij vonden
dat je juist deze mensen hun
daad niet te hoog kon aanre
kenen".
Te zwaar?
Werden de kleintjes, ten opzich
te van de de groten, toch met
wat te zwaar aangepakt
De Ruijter de Wildt ontkent dat
ten stelligste. "Ik zou het me
wel hebben aangetrokken als
achteraf zou zijn gebleken
dat ik een beoordelingsfout
had gemaakt. Maar daar bu
ik me niet van bewust. Ik heb
er ook nooit enige moeite
mee gehad als de Hoge Auto
riteit een enkele maal dc door
ons opgelegde maatregel ver
anderde"
Binnenskamers werd er over de
strafmaat gesproken. Waren
er intern wel eens conflicten?
Het klinkt zéér resoluut: "Nee.
Geen enkele. Eerst gaf het
jongste-lid-in-jaren van het
tribunaal zijn oordeel. Ik
deed dat als laatste. Dc één
dacht aan die maatregel, de
tweede aan een andere en de
derde had misschien weer
een andere gedachte. Daar
gingen we dan over praten t
Is maar eenmaal voorgeko
men dat we moesten stem
men. Meestal kwamen we
met z'n drieën tot overeen
stemming. Ik ben blij dat er
behalve die ene keer nie
mand is geweest die niet be
reid was zijn standpunt te
herzien".
Overwicht
Uw overwicht op de leken-rech
ters zou vrij aanzienlijk zijn
geweest.
Een kuchje. Even wordt het
stil. "Ja. kijk eens", glim-
lacht hij dan. "Je kon natuur
lijk niet in de ziel van de le
den kijken. Stuk voor stuk
kwamen ze eerlijk voor hun
mening uit. Ik was voor zover
het om de beoordeling ging
en dat was het voornaamste
gewoon één van de drie.
Overwicht daarbij'' Nee. dat
had ik niet. Nooit heb ik pro
beren te Kgg n ik ww I hel
beter, houden jullie je mond
maar".
Vooral in het begin, 1946 dus.
vielen de straffen aanzienlijk
hoger uit dan later.
"Niet bij ons", haast mr De
Ruijter de Wildt zich te zeg
gen "Wij hadden nu eenmaal
een lijn uitgestippeld en daar
weken we niet van af' Hij
verzekert nogmaals dat het
werk voor het tribunaal hem
bevrediging heeft gegeven
'Toen en ook nu nog".
Waren sommige delicten (bijv
bepaalde economische) niet
heel moeilijk te 1rri.-l. i
Waar eindigde het zelfbehoud
en begon het profiteurschap
De Ruijter de Wildt Het ging
om de gedragingen: het ge
drag van de een was erger
dan dat van de ander. Dat te
bepalen is niet zo moeilijk
Wat moeilijk wordt is: moet
de één minder straf krygen
op grond van de omstandig
heden of moet de ander meer
straf krijgen voor dingen die
je hem kwalijk moest nemen.
De ene keer k.ui «lat miSM hu n
beter zijn uitgevallen dan dc
andere
Als u terugkijkt op de zuive
ring, hoe heeft Nederland dan
met zijn oorlogsverleden af
gerekend?
"Ik heb dat alleen maar als ad
vocaat meegemaakt Die zui-
vcnngsgcvallen waren inder
daad buitengewoon moeilijk
Neem nou eens een directeur
die Duitse opdrachten uit
voerde. Zo'n man hoefde he
lemaal niet pro-Duits te zijn
De gedachte om het bedrijf
draaiende en het personeel in
Nederland aan het werk te
houden, speelden dan waar
schijnlijk een belangrijke rol.
Zo'n man stond voor een di
lemma Driekwart van de
produktie ging naar Duits
land.
Ja. dc zuivering dat was erg
moeilijk Da's zeker"
Bent u zelf nog actief geweest in
het verzet''
"Ik heb geen echt verzetswerk
gedaan, maar er Wel hulp aan
geboden".
