iechten van burger uitgehold
-Italiaanse economie staat er slecht voor
El Salvador geen
tweede Vietnam
'erwille van ontwikkeling kerncentrales
NPERDAG 2G MAART 1981
PAGINA 11
IR. JAN MAANEN
IN NEDERLANDS
JURISTENBLAD
De rechtspositie van de
burger bij het verhalen van
schade ontstaan door een
ongeluk met een kerncen
trale is aanmerkeljk zwak
ker dan bij een ongeluk met
alle andere gevaarlijke stof
fen en produktiemethoden.
Door de wettelijke aanspra
kelijkheid van de exploitant
van een kerncentrale te be- tenschappelijk medewerker
perken „tot het ridicule be- bij de vakgroep burgerlijk
drag van f 100 miljoen, wor
den de werkelijke fouten
versluierd" Dat stelt mr.
Gerrit E. van Maanen, we-
recht van de Groninger
Rijksuniversiteit, in een ar
tikel in het Nederlands Ju
ristenblad.
„Behalve deze vervalsing van de concurrentie van kernenergie
ten opzichte van conventionele energiebronnen op economisch
vlak, heeft de Wet Aansprakelijkheid Kernongevallen ook een
aantal psychologisch maatschappelijke aspecten. De suggestie
die namelijk van deze wet uitgaat, is dat de eventuele schadelijke
gevolgen geregeld zijn en dat alles 'onder controle' is. Wil de
Brede Maatschappelijke Discussie een werkelijk open discussie
zijn, dan zal ook zeker de regeling van de wettelijke aansprake
lijkheid in die discussie moeten worden betrokken", aldus Gerrit
van Maanen.
Op grond van het Burgerlijk
Wetboek zou de eigenaar of ex
ploitant van een kerncentrale in
beginsel aansprakelijk zijn te
stellen voor de hele schade die
door een ongeval wordt veroor
zaakt. Andere wetgeving waar
in aansprakelijkheid wordt ge
regeld (zoals de wet Aansprake
lijkheid Olietankschepen en de
Wet Buisleidingenstraat Pernis-
Antwerpen), versterkt de
rechtspositie van eventuele
slachtoffers door de exploitant
zonder meer (zonder dat schuld
behoeft te worden bewezen)
aansprakelijk te stellen voor de
schade. In het Nieuw Burgerlijk
Wetboek wordt deze tendens
volgens Gerrit van Maanen
doorgetrokken.
Des te opmerkelijker is de uit
zonderingspositie die de exploi
tant van een kerncentrale sinds
het in 1979 van kracht worden
van de WA-aansprakelijkheid
Kernongevallen inneemt. Het
bedrag waarvoor hij maximaal
aansprakelijk kan worden ge
steld, is 100 miljoen gulden:
voor dat bedrag moet hij verze
kerd zijn. Het recht op schade
vergoeding is beperkt tot tien
jaar. De staat stelt zich voor een
schade op alleen Nederlands
grondgebied garant tot maxi
maal een miljard gulden. Alleen
het schoonmaken van de Har-
risburg-centrale zal al meer dan
twee miljard gulden kosten.
„De bijzondere wettelijke ïege-
ling voor aansprakelijkheid
voor kernongevallen wijkt dan
ook in ongunstige zin af van de
algemene tendens van een ver
scherpte aansprakelijkheid
voor gevaarlijke zaken", schrijft
Gerrit van Maanen. Was de ex
ploitant volgens de oude wet
van 1965 nog aansprakelijk tot
een bedrag van f 430 miljoen: in
de wet van 1979 is hij slechts
voor 100 miljoen aansprakelijk.
"Bedrijfseconomisch een aan
zienlijke lastenverlichting, die
wordt afgewenteld op de ge
meenschap", stelt hij.
Groot risico
In het Verdrag van Parijs, dat
aan deze aansprakelijkheidsre
geling ten grondslag ligt (en
deel van de wet uitmaakt), staat
onverhuld dat het doel van de
regeling is „de bestaande wette
lijke aansprakelijkheid zodanig
te beperken dat de ontwikke
ling van de kernindustrie niet
wordt belemmerd door een te
zware aansprakelijkheid". Ger
rit van Maanen citeert uit dat
verdrag:
„De produktie en het gebruik
van kernenergie brengen risi
co's mee welke in geen enkel
opzicht te vergelijken zijn met
die waarmee men reeds lang be
kend is. Omtrent de mogelijke
ongevallen en hun gevolgen
kan men zich geen duidelijke
voorstelling vormen ten gevol
ge van de opmerkelijke be
drijfsveiligheid die tot nu toe de
exploitatie van keminstallati es
heeft gekenmerkt. Ondanks dit
uitstekende resultaat is te ver
wachten dat, naarmate van de
nieuwe energiebron meer en
meer gebruik wordt gemaakt,
vaker ongevallen zullen voor
komen. De meeste deskundi
gen zijn geneigd de waarschijn
lijkheid van een catastrofaal
kernongeval uiterst gering te
achten, doch hoe klein het risi
co ook is, een ongeval blijft
steeds mogelijk, met aanzienlij
ke verliezen, zowel voor het pu
bliek dat hiervan het slachtoffer
is geworden, als voor de onder
nemingen die kerninstallaties
exploiteren of daarbij betrok
ken zijn"
Zijn commentaar: „Een opmer
kelijk"4 bedrijfsveiligheid. Na
'Harrisburg' en andere ongeval
len in centrales zal wel niemand
op dergelijke wijze over kern
centrales meer durven te schrij
ven. Opmerkelijk is ook het op
èèn lijn stellen van de verliezen
van het publiek en de verliezen
van de ondernemingen die
kerncentrales exploiteren"
De speciale wettelijke regeling
was blijkens het verdrag nodig,
omdat:
- „volgens het geldende recht
de exploitanten van kerninstal
laties onbeperkt aansprakelijk
zouden zijn, terwijl het duide
lijk is dat onbeperkte financiële
dekking onmogelijk kan wor
den verkregen":
- „het van het allerhoogste be
lang is om al degenen die mede
betrokken zijn bij de bouw van
kerninstallaties (bouwers, ont
werpers, leveranciers) niet
bloot te stellen aan de onbe
perkte aansprakelijkheid zoals
die uit het bestaande recht zou
voortvloeien. De zeer zware fi
nanciële lasten, die het gevolg
zouden kunnen zijn van onbe
perkte aansprakelijkheid, zou
den de ontwikkeling van de
kernindustrie ernstig in gevaar
kunnen brengen".
Commentaar van Gerrit van
Maanen: „Het staat er gewoon
met zoveel woorden: de ontwik
keling van de kernindustrie zou
ernstig in gevaar kunnen wor
den gebracht. Het gaat, zoals
hier ronduit wordt erkend, niet
om de bescherming van de be
volking, maar om de bescher
ming van de kernindustrie". En
hij citeert ten overvloede uit het
Verdrag van Parijs:
„De kern van het probleem van
de aansprakelijkheid jegens
derden is de vraag bij wie de
wettelijke aansprakelijkheid je
gens slachtoffers van kernonge
vallen dient te berusten en in
welke mate en op welke voor
waarden. Enerzijds dient
het publiek, zowel om juridi
sche als om psychologische re
denen, verzekerd te zijn van een
behoorlijke bescherming tegen
onbekende gevaren; anderzijds
dient de ontwikkeling van de
kernindustrie met te worden
belemmerd door een te zware
aansprakelijkheid die bij een
ongeval van catastrofale afme
tingen niet te dragen zou zijn en
die niet door een verzekering
kan worden gedekt"
Opmerkelijke
beperkingen
De aansprakelijkheidsregeling
kent nog enkele opmerkelijke
beperkingen. De eerste is, dat
de aansprakelijkheid van de ex
ploitant beperkt blijft tot f 100
miljoen, ook als het ongeluk ont
staat door zijn grove schuld of
zelfs opzet van de exploitant of
diens leveranciers. Opnieuw is
blijkens de tekst van het ver
drag motief daarvoor het veilig
stellen van een ongestoorde
ontwikkeling van de kernener
gie.
„Indien", aldus het verdrag,
„verhaal tot een onbeperkt be
drag zou openstaan op onderne
mingen die aan exploitanten
materialen leveren, wegens een
handelen of nalaten van hun
werknemers, zou het hun on
mogelijk zijn de nodige verze
keringen af te sluiten of andere
financiële zekerheid te vinden.
hetgeen voor de leveranciers
zulke ernstige risico's zou mee
brengen, dat een belemmering
van de ontwikkeling van de
kernindustrie daarvan het ge
volg zou zijn"
De tweede opmerkelijke beper
king is die, dat de aansprake
lijkheid is beperkt tot slechts
tien jaar. In het verdrag heet dit
een compromis te zijn tussen de
belangen van het slachtoffer en
de exploitant. Gerrit van Maa
nen citeert uit het verdrag:
«Lichamelijk letsel veroorzaakt
door radioactieve besmetting
kan zich wellicht eerst openba
ren enige tijd nadat men aan
straling is blootgesteld geweest.
De termijn gedurende welke
vorderingen tot schadevergoe
ding kunnen worden ingesteld,
is dus van groot belang. Het zal
ongetwijfeld moeilijk zijn voor
de exploitanten en degenen die
financiële zekerheid hebben ge
steld, gedurende lange tijd re
serves in stand te houden die
noodzakelijk zijn om op grond
van lopende of verlopen polis
sen te kunnen voldoen aan een
aansprakelijkheid voor moge
lijk hoge, doch niet met zeker
heid te bepalen bedragen. Aan
de andere kant zou het onrede
lijk zijn niet te voorzien in een
mogelijkheid van schadever
goeding voor slachtoffers bij
wie de schade zich eerst later
openbaart. De toestand wordt
nog ingewikkelder doordat het
bewijs of een zich later openba
rende schade wel of niet door
het kernongeval is veroorzaakt,
moeilijk te leveren is. Het was
dus noodzakelijk een compro
mis te vinden"
Commentaar van Gerrit van
Maanen: „Dit is geen compro
mis tussen de belangen van het
slachtoffer en de exploitant.
Heeft hij pech en openbaart
zich de ziekte pas na tien jaar -
zoals duizenden militairen die
in de Verenigde Staten zijn ge
test op hun inzetbaarheid bij
atoomexplosies in de vijftiger
jaren hebben moeten ondervin
den - dan is de exploitant niet
aansprakelijk. Om over even
tuele erfelijke schade maar niet
te spreken"
)van onze correspondent
Hein ten Kortenaar)
ROME (GPD) - „Ons volk leeft bo
ven zijn stand: het geeft meer uit
dan het verdient". Deze verma
ning is de laatste tijd door alle
westerse regeringen uitgespro
ken, maar zelden met zoveel
recht als door minister-president
Forlani in Italië. Het inflatiepeil
ligt hier al enkele jaren boven de
20 procent en dc handelsbalans
vertoont een steeds schrikbaren-
der tekort (4,6 miljard lire in
1979, 18,666 miljard in 1980): wat
Italië naar het buitenland expor
teert, weegt in de verste verte
niet op tegen wat het moet im
porteren (nog afgezien van de
olie, die in alle landen tekorten
veroorzaakt).
Daar komt nog bij. dat alle lonen
om de drie maanden automa
tisch worden aangepast aan de
prijsstijgingen, dat de produktie-
kosten per arbeider daardoor ho
ger kwamen te liggen dan elders,
en dat er ook nog voortdurend
wordt gestaakt om nog verdere
loonsverhogingen te eisen (en
meestal ook te verkrijgen). Het is
niet verwonderlijk, dat de econo
mie van Italië er nog slechter
voorstaat dan die van de andere
Europese landen.
Toen het land zich in het voorjaar
van 1979 aansloot bij het Euro
pees Monetair Systeem (EMS),
werd het van aile zijden ver
maand. dat het dan ook orde op
zaken hoorde te stellen en de
vliegende inflatie met alle mid
delen diende te bestrijder.. Dit is
niet gebeurd, en de gevolgen zijn
duidelijk zichtbaar. Hoewel de
gelijkheid van de lire al van het
begin af grotere schommelingen
mocht maken dan de overige Eu
ropese munten (6 procent tegen
2,25 procent), werd vorige week
de bodem bereikt en moesten er
ogenblikkelijk maatregelen wor
den getroffen. De regering vroeg
de EG verlof om de lire met 10
procent te devalueren, maar
kreeg van Brussel slechts 6 pro
cent. Volgens deskundigen is dit
niet genoeg en zal een verdere
devaluatie in de nabije toekomst
nauwelijks te vermijden zijn.
Op het binnenlandse vlak nam de
regering nog een paar strenge
maatregelen: het disconto, dat
wil zeggen de rente waartegen
particuliere banken geld van de
centrale bank kunnen lenen,
werd van 16,5 tot 19 procent ver
hoogd, een record. Vanzelfspre
kend worden daardoor ook dc
bankleningen duurder, en omdat
bovendien de verplichte bankre-
serves tot 20 procent zijn ver
hoogd, zal er eenvoudig minder
geld in omloop komen. Dat is
niet onbelangrijk, maar het zal
weinig helpen, als de overheid
zelf niet drastisch gaat bezuini
gen en daarvan was tot nu toe
weinig te bespeuren.
De overheidsuitgaven voor het lo
pende jaar overtreffen de begro
ting al met vele miljarden: zo
kende de socialistische minister
van volksgezondheid Aniasi. on
langs een fikse, maar niet voor
ziene tariefsverhoging toe aan dc
huisartsen (prompt gevolgd door
een vierdaagse staking van de
ziekenhuisartsen, die zich nu
plotseling achtergesteld zagen).
De geldverslindende nationale ge
zondheidsdienst is dan ook een
van de eerste posten die voor be
knibbeling in aanmerking ko-
nog niet geuit of de huisartsen
gingen op hun manier in staking:
zij laten zich vanaf maandag
door hun patiënten betalen, die
dan maar moeten zien hoe ze hun
geld weer terugkrijgen.
Vooral op het punt van de over
heidsbezuiniging is de regering
zelf diep verdeeld en het is dan
ook nog volslagen onduidelijk
hoe dé beloofde reductie in de
uitgaven, in de praktijk zal wor
den gebracht. De strenge verma
ning van Forlani om de buikriem
strakker aan te halen, klinkt
voorlopig weinig overtuigend. In
ieder geval geeft de devaluatie
Italië een ogenblik respijt. De ex
port wordt erdoor gestimuleerd,
het toerisme zal erdoor worden
aangemoedigd.
Maar daar staat tegenover, dat de
import duurder gaat worden,
met name die van de olicproduk-
ten, die in dollars betaald moeten
worden. Voordat die twee fakto-
ren elkaar gaan inhalen, moeten
er maatregelen komen om de
wedloop tussen lonen en prijzen
tot staan te brengen en te voor
komen. dat ook de produktie te
lijden krijgt onder het dicht
draaien van de kredietkraan Dat
is meer dan een innerlijk ver
deelde regering kan volbrengen
en de roep om een wisseling aan
dc top wordt dan ook steeds lui
der.
Minister-president Forlani weinig overtuigend *-
Amerika geeft het leger van de
Middenamerikaanse staat El
Salvador op beperkte schaal
steun bij zijn strijd tegen de
guerrilla's die zich verzetten
tegen het regime van presi
dent José Napoléon Duarte.
Dat Amerika daardoor zijn
tweede Vietnam tegemoet
gaat, lijkt mij op dit moment
onwaarschijnlijk El Salvador
is een betrekkelijk klein land
(de helft van Nederland) en
telt slechts rond 4.3 miljoen
inwoners. Het ligt bovendien
in de nabijheid van Amerika
en heeft geen machtige buren
die het verzet op grote schaal
kunnen steunen. Het verzet is
dan ook beperkt van omvang.
Het aantal verzetsstrijders
wordt geschat op 5000 tot
9000.
Welke mogelijkheden heeft de El Salvadoriaanse verzetsbewe
ging? Het terrein in El Salvador is uitstekend geschikt voor een
guerrilla-oorlog. Het landschap is heuvelachtig en van zuid naar
noord opgebouwd uit: een kustvlakte van 3 tot 5 kilometer; een
centraal vulkanisch bergland van rond 1000 meter hoogte; een
hoogvlakte en ten slotte een strook met-vulkanisch bergland.
De guerrilla-eenheden zijn vooral in het noorden van het land. in de
omgeving van de grens met Honduras, geconcentreerd. Zolang
er weinig of niets wordt gedaan aan de sociale misstanden en
grote tegenstellingen tussen bevolkingsgroepen in El Salvador,
zal het verzet kunnen rekenen op steun van een belangrijk deel
van de bevolking en vooral van de boeren. Een voordeel dat het
daarbij heeft is, dat de bevolking zeer evenredig over het land is
verspreid. Dat maakt het de regering van El Salvador bijzonder
moeilijk om de verzetsbeweging in een geïsoleerde positie te
manoeuvreren en af te snijden van een van zyn belangrijkste
hulpbronnen.
Een probleem voor de guerrilla's is het ontbreken van bases in
aangrenzende landen voor: het organiseren van het verzet; de
opleiding van eenheden en het verschaffen van rust aan eenhe
den die in de strijd zijn geweest. Guatemala in het westen heeft
een rechtse dictatuur en het sterkste leger in de regio (15 000 tot
20.000 militairen). Honduras in het noorden en oosten heeft een
meer gematigd regime, maar treedt wel op tegen guerrilla's die de
grens overschrijden. Sympathie voor het verzet is er ongetwijfeld
in Nicaragua, maar dat land heeft geen gemeenschappelijke
grens met El Salvador. Eventuele hulp moet over zee of door de
lucht worden aangevoerd.
De verzetsbeweging kan dus voortdurend onder druk worden ge
houden en dat komt het optreden niet ten goede. Die druk wordt
vooral uitgeoefend door het leger van El Salvador (rond 7500
militairen) en door para-militaire organisaties zoals de Nationale
Garde (rond 8000 militairen).
Dat Amerika de ontwikkelingen in El Salvador met zorg volgt, is
begrijpelijk. Al sinds 1823 (Monroe-doctrine) duldt het bij be
scherming van zijn belangen geen buitenlandse inmenging op
het Amerikaanse continent en verzet het zich tegen regimes die
sympathie tonen voor machten (zoals Rusland) die Amerika niet
welgezind zijn. De Verenigde Staten hebben dan ook geen vrede
met de omwentelingen die zich voltrokken hebben in Cuba en
Niguaragua. Dergelijke politieke gebeurtenissen mogen niet
meer plaatsvinden. Een succesvolle revolutie in El Salvador kan
bovendien het verzet stimuleren bijvoorbeeld in Guatemala te
gen het bewind van generaal Romeo Lucas Garcia.
Wat zijn de Russische belangen bij de ontwikkelingen in El Salva
dor? Voor de Russische positie in het Oost-Westconftict is de
ontwikkeling van een anti-Amerikaans politiek en militair
machtsblok in de randgebieden van de Verenigde Staten erg
voordelig. Het vergroot immers de directe militaire dreiging ten
opzichte van Amerika. Gelet op de problemen waarmee Rusland
worstelt in eigen land. in Oost-Europa en in Zuidwest-Azie en de
beperkte militaire macht waarover het in de Middenamerikaanse
regio beschikt, is het echter onwaarschijnlijk dat het in deze tijd
actief aan de ontwikkeling van een dergelijk machtsblok zal mee
werken.
De vraag is ook of de Middenamerikaanse mini staatjes er wel de
juiste bouwstenen voor zijn. Rusland zal mijns inziens ten op
zichte van de ontwikkelingen in El Salvador een afwachtende
houding aannemen en zich in voorkomend geval niet militair
verzetten tegen een Amerikaanse militaire interventie en ook
geen directe militaire hulp bieden aan de verzetsbeweging.
Is het verstandig van de Amerikanen om de regenng-Duarte mili
tair te steunen? Het is nog te vroeg om deze vraag met ja of noen te
beantwoorden. Wat Vietnam de Amerikanen ongetwijfeld heeft
geleerd, is dat het verzet van de bevolking alleen met militaire
macht, niet te breken is. Er moet meer gebeuren Een beëindiging
van de guerrilla-oorlog in El Salvador vraagt een beleid dat voor
ziet in: militair optreden tegen de verzetsstrijders, een rechtvaar
dige verdeling van de landbouwgronden en hulp aan vluchtelin
gen en andere slachtoffers van de strijd.
Een dergelijk beleid zal de steun van de bevolking aan het verzet
verminderen en ten slotte tot nul reduceren. Nu is president
Duarte bereid zich in te zetten voor de nood/.ikt liiki indi rio
gen in zijn land. Hij ondervindt bij zijn plannen echter veel verzet
van met name rechtse groeperingen die hun machtspositie in het
land niet willen opgeven en die gesteund worden door (delen
van) de nationale garde. De president voert dus een gevecht op
twee fronten. Om die strijd met succes te voeren, heeft hij de
steun nodig van het leger. Een probleem voor de president en ook
voor Amerika is, dat het nog niet duidelijk is of het leger de zyde
van het volk of van de gevestigde belangen kiest.
Zou het laatste het geval zijn. dan is de kans groot dat de Ameri
kaanse hulp terecht komt by de krachten die zich tegen verande
ringen verzetten en die zich ongetwy feld van de regering meester
willen maken. Amerika staat dan voor de keus de ontwikkelin
gen op hun beloop te laten, of militair in te grijpen om een rechtse
staatsgreep te voorkomen. Zolang de positie van het leger niet
duidelijk is. doet Amerika er mijns inziens goed aan de militaire
hulp aan El Salvador beperkt te houden en druk uit te oefenen op
het leger om zich aan de kant van de bevolking op te stellen.
De situatie in El Salvador verslechtert myns inziens wanneer Ame
rika toelaat dat het leger de zijde van de rechtse groeperingen
kiest. Het revolutionaire verzet kan dan ongetwyfeld zware ver
liezen worden toegebracht Maar omdat de oorzaken van het
verzet bestaan blyven, zal het niet gebroken worden. Dc moge
lijkheid is zelfs niet uitgesloten dat het overslaat naar Guatemala
of andere landen Dit beleid zal ook de anti-Amerikaanse krach
ten in Midden- en Zuid-Amerika en ook elders, voedsel geven en
ten slotte de inv loed van Rusland op het Amerikaanse continent
versterken zonder dat Rusland daarvoor zelf veel behoeft te
doen.
