Milton Friedman: groot
maar eenzijdig econoom
Blik in de weekbladen
TROS wijdt serie aan omstreden Nobelprijswinnaar
liHWimii
Door
J. Pen
EISEVIERS
DONDERDAG 15 JANUARI 1981
Alles klopt bij Mil
ton Friedman, de
Amerikaanse eco
noom, wiens
ideeën vorige week
vrijdagavond
breed op de TROS-
tv werden uitge
meten. Geef men
sen en onderne
mers de vrijheid,
en de economie zal
zo georganiseerd
worden dat ieder
een gelukkig
wordt. Dit is - ge
simplificeerd - de
kern van Fried
man's theorieën.
De Friedman-
uitzending heette
"Aan ons de keus"
(Free to Chose), en
de TROS zal het
tweede deel van
deze serie volgende
week vrijdag (23 ja
nuari) uitzenden,
op Nederland I.
De Groningse eco
noom J. Pen heeft
kritiek op Fried
man. De Ameri
kaan is ongevoelig
voor informatie
die niet in zijn sys
teem past, aldus
Pen. En Friedman
belicht alles van
uit één politieke
hoek: de zijne.
Pen legde zijn kri
tiek en opmerkin
gen neer in bij
gaand artikel.
Met een lichte tegenzin voldoe ik aan het verzoek van
de redactie om iets te schrijven over Milton Fried
man. Want deze 69-jarige econoom uit Chicago is
weliswaar een groot geleerde, die voor zijn weten
schappelijk werk dan ook de Nobelprijs heeft ge
kregen, maar tegelijk houdt hij er nogal extreme
politieke denkbeelden op na.
Het is niet prettig om zo'n combinatie van wetenschappelijk ver
nuft en politieke eenzijdigheid te signaleren, al was het maar
omdat de wetenschap zo gemakkelijk de schuld krijgt van de
politiek. Friedman weet de twee trouwens zo te vervlechten, dat
ze bijna onontwarbaar schijnen - iets waar ik persoonlijk erg op
tegen ben.
De lezer kan deze combinatie zelf waarnemen door naar Friedmans
televisieserie te kijken. De reeks heet Aan ons de Keus (Free to
choose). Daar valt veel van te leren over het economisch leven,
maar je moet wel scherp opletten om niet voor de mal te worden
gehouden. Alle verschijnselen worden van één kant belicht: de
rechtse. Dat geeft een mooi helder beeld, alles klopt precies. Wat
niet in Friedmans wereldbeeld past, wordt weggelaten. Wie hier
verdacht op is, kan er een bijzonder plezier aan beleven om, in
gedachten, het ontbrekende aan te vullen. Hieronder volgen en
kele kleine tips.
Friedmans uitgangspunt is dat individuele mensen zelf het beste
kunnen uitmaken wat goed voor ze is. Ze moeten proplu
wat ze zelf willen. De overheid mag daar niet tussen
komen. Friedman heeft een groot vertrouwen in wat ze tegen
woordig in linkse kringen 'de basis' noemen. De macht moet
liggen bij de mensen. Het verschil met links is dat Friedman
ondernemers ook als mensen ziet, en die staan machteloos tegen
over hun klanten.
Vervolgens wijst Friedman erop dat de produktie zich zal richten
op de behoeften van de individuele consümenten. Deze behoef
ten komen op de markt tot uiting, en door die markten wordt éen
wijd vertakt systeem van arbeidsverdeling tot stand gebracht.
Friedman is op zijn best als hij
dat systeem beschrijft. Hij
laat een potlood zien en ver
meldt, dat er in de hele wereld
niemand bestaat die dat pot
lood kan maken, hoewel het
gewoon in de winkel ligt. Er
zijn houthakkers bezig ge
weest, in Noord-California of
in Oregon: maar zij konden
hun werk alleen doen dank zij
de arbeiders in de staalindus
trie en degenen die de zaag
hebben gefabriceerd en zon
der de automobielindustrie
was er ook niets van terecht
gekomen. En dan hebben we
het nog alleen over het hout.
Het 'lood' uit het potlood is geen
lood maar grafiet en het komt
uit Sri Lanka: het ondergaat
diverse processen voordat het
uiteindelijk in Friedmans
hand op de beeldbuis zicht
baar wordt. Het gommetje
aan het eind van het potlood
heeft een nog ingewikkelder
internationale voorgeschie
denis. Wat Friedman nu wil
zeggen, is dit: de produktie
van het potlood is niet ge
beurd doordat iemand daar
voor een plan heeft gemaakt.
Er heeft produktie plaatsgevon
den in allerlei afzonderlijke
ondernemingen, die los van
elkaar staan en vrij zijn om te
maken wat ze willen. De ar
beidsverdeling wordt op effi
ciënte wijze geregeld door het
systeem van markten. De on
dernemers volgen de aanwij
zingen van de consumenten,
zoals deze door middel van
prijzen en markten tot hen ko-
Kern
Deze gedachte, die afkomstig is
uit de 18e eeuw (Adam
Smith), vormt inderdaad de
kern van de moderne econo
mie. De 'onzichtbare hand'
van de prijzen regelt het ge
drag van de individuen. Maar
tegelijkertijd probeert de eco
nomie er achter te komen in
welke gevallen het marktme-
chanisme faalt. Er bestaat een
lange lijst van situaties waar
in er iets mis gaat en de econo
mie pluist die gevallen nauw
keurig uit. Bij Friedman ge
beurt dat niet. Bij hem komt
eigenlijk maar één geval voor:
samenspanning van produ
centen in een club, kartel ge
naamd, waardoor de prijzen
hun signaalfunctie verliezen
en er te weinig van het betref
fende goed wordt gemaakt.
Friedman meent dan ook. dat
de enige manier waarop de
overheid zich met de produk
tie moet bemoeien, bestaat in
het fcpbreken van zulke kar
tels. Maar hij gelooft ook dat
ze uit zichzelf aan de concur
rentie ten onder zullen gaan.
Zo voorspelde hij in 1974 dat
de OPEC wel gauw uit elkaar
zou spatten en dat de olieprijs
dan weer op het oude niveau
terug zou vallen. Sindsdien
zijn de olieprijzen vertienvou
digd en voor zover ik weet
komt Friedman op deze
kwestie voor de televisie niet
meer terug.
Friedman constateert dat de
echte monopolies eigenlijk al
leen bij de overheid zitten.
Dat lijkt mij juist. Hij wil ze
afschaffen, bijvoorbeeld door
concurrentie toe te laten bij
de posterijen.
Wat Friedman over de beteke
nis van de markten en de prij
zen zegt. is leerzaam. Hij wijst
op de enorme hoeveelheid in
formatie die via prijzen wordt
overgedragen. Hij laat zien
hoe mensen op vreedzame
wijze via de markten kunnen
samenwerken. Hij heeft ge
lijk dat de vrijheid wordt ge
diend doordat mensen het
ene goed door het andere
kunnen vervangen. Dat
maakt de consument mach
tig.
Ondernemers kunnen alleen
winst maken als ze doen wat
de consument wil. Daarom is
de winst een beloning voor
produktiviteitsverhoging en
voor het scheppen van nieu
we keuzemogelijkheden. Dit
is het deel van de realiteit dat
door links stelselmatig wordt
vergeten, en ik vind het bij
zonder nuttig dat Friedman
zijn visie nog eens voor een
breed publiek kan verdedi
gen.
Maar hij past de gedachte van
de vrije markt toe waar dit op
bezwaren stuit. Bijvoorbeeld
waar vervanging van het ene
goed door het andere moeilijk
gaat (woningen!). Of neem het
onderwijs. Friedman vindt
dat de leerlingen daarvoor
volledig moeten betalen, net
als voor een chocoladereep.
Vooral voor het hoger onder
wijs geeft dat een vreemd re
cept. Een student zou thans in
Nederland zo'n 30.000 per
jaar moeten neertellen om
college te mogen lopen. Dat
gaat de meeste aanhangers
van het profijtbeginsel wel
wat ver.
In Nederland is onlangs door
een zekere dr. Van Dijk be
pleit om een collegegeld vaa
10.000 in te stellen, en dat lijkt
al vrij stug. Er wordt dan ver
gokt dat een toenemend aan
tal geschoolden een goed
ding is voor de kwaliteit van
de samenleving als geheel, zo
dat de belastingbetaler best
wat mag meebetalen. Maar
Friedman vindt dat studen
ten het geld maar moeten le
nen. net als jongelui die een
eigen zaakje opzetten.
Inkomens
Opmerkelijk is voorts Fried
mans kijk op de inkomens
verdeling. De overheid mag
zich daar niet te veel mee be
moeien. Belastingen mogen
dus niet te progressief zijn.
dat verre
kend wordt door de belasting
dienst (negatieve inkomsten
belasting). Friedman accep
teert dus volledig dat de vrije
keuze van de consument
wordt beperkt door het inko
men dat zij of hij in de pro
duktie verdient - een stand
punt dat velen niet zal aan
spreken.
Een verhaal apart is het zoge
naamde monetarisme, waar
Friedman een van de voor
theorie over de grote storin
gen in het economisch leven,
zoals inflatie en werkloos
heid. Het monetarisme zegt,
dat zulke storingen ontstaan
door de geldschepping. De
banken en de overheid zijn de
schuldigen. Als dc groei van
de geldhoevcelheid beperkt
zou blijven tot een vast per
centage per jaar, zeg 4 pro
cent. dan zou het systeem van
de markten storingsloos ver-
'lopen. Deze opvatting is zeer
eenzijdig.
Zij gaat geheel voorbij aan de
invloed van stijgende kosten,
zoals bijvoorbeeld de jaarlijk
se loonopdrijving met 7 pro
cent of meer die we om ons
heen zien. Ook werkloosheid
kan gans andere oorzaken
hebben dan fouten bij de
geldvoorziening. Dit laatste is
aangetoond door Keynes. Met
de volgelingen van Keynes
staat Friedman op gespannen
voet, maar dat verhaal is te
lang om hier te vertellen.
Zoals gezegd, kan men van Mil
ton Friedman veel leren en hij
heeft dan ook veel aanhan
gers. Amerikaanse politici uit
de conservatieve hoek, zoals
Barry Goldwatcr. zijn door
hem beïnvloed. Dit zal stellig
ook het geval zijn met Rea
gan. In Engeland volgt de re-
gering-Thatcher de politieke
ideeën van Friedman. Daar
probeert men de inflatie te
stoppen met monetaire me
thoden - gcldvcrkrapping -
wat leidt tot een vergroting
van de werkloosheid. Bij ons
bestaan slechts weinig echte
monetaristen en veel invloed
hebben ze niet.
De televisie-uitzendingen zijn
heel boeiend. Friedman is een
begaafd uitlegger. Zijn tv-
serie geeft precies het soort
informatie dat linkse mensen
niet willen horen. Omgekeerd
is Friedman gngevoelig voor
die informatie die niet in zijn
systeem past. Hij doet mij wel
eens denken aan een omge
keerde marxist, net zo dog
matisch, net zo verblind,
maar een stuk- intelligenter.
De Partij van de Arbeid worstelt
met het kernwapenvrij maken
van Nederland. Het lijsttrekker
schap van Den Uyl is hiermee
rechtstreeks verbonden. VN-
redacteur Hans Smits zet op de
voorpagina alles op een rijtje. Dit
naar aanleiding van het rapport
dat de Kommissie Vrede en Vei
ligheid van de arbeiderspartij
heeft opgesteld.
"In het rapport blijken de vier com
missie-leden (voorzitter Bram
Stemerdink en Sam Rozemond
enerzijds; Ben ter Veer en Frans-
Bauke van der Meer anderzijds)
fundamenteel van mening te ver
schillen als het gaat om een stra
tegie voor ontwapening, vrede en
veiligheid. In het rapport worden
hun visies tegenover elkaar ge
steld zonder dat is gestreefd naar
een compromis-tekst."
De visie van Stemerdink en Roze
mond komt erop neer dat Neder
land de bondgenoten moet pro
beren te overreden de wapen
wedloop in Europa terug te
schroeven. Volgens de visie van
Ter Veer en Van der Meer moet
Nederland zich eqnzijdig kern
wapenvrij maken als eerste stap
om andere landen in Oost en West
uit te nodigen ook stappen in die
richting te doen.
Het PvdA-congres moet zich nog
over de tekst buigen en volgens
Smits gaat het erom het "congres
een uitspraak te 'ontlokken die
neerkomt op een ondubbelzinni
ge afstoting van alle kerntaken en
opgeslagen kernwapens zonder
dat Den Uyl hieruit de conse
quentie trekt dat hij geen lijst
trekker meer kan zijn".
Ex-hoofdredactrice van Margriet,
het damesblad der damesbladen,
doet een boekje open over het wel
en wee van een dergelijk blad.
Dat een damesblad ook aan opi
nievorming doet, zonder dat het
eigenlijk wordt opgemerkt, pro
beert zij te bewijzen door een in
terview van Mies Bouwman met
prinses Irene van vorig jaar aan te
halen: "Maar als jullie verleden
jaar Margriet goed gelezen had
den en het interview hadden gele
zen, dan hadden jullie ook al veel
eerder kunnen concluderen dat
dat huwelijk allang voorbij was"
Het kleurkatern van VN is gewijd
aan de honderd jaar geleden
overleden Russische auteur Dos-
tojewski. Een analyse over Mao's
weduwe Jiang Qing en de vierde
aflevering over het C A-
concern behoren eveneens tot de
leesstof in dit weekblad.
Een nieuw jasje voor EM. Een nieu
we (duurdere) papiersoort en
meer gebruik van kleur op de pa
gina's moeten het blad aantrek
kelijker maken. Een aantal nieu
we rubrieken.«zoals televisie-tips
en een bioscopen top tien. maken
ook deel uit van het nieuwe ge
zicht. Verder verandert er weinig
aan het liberale weekblad. Jelle
Zijlstra prijkt op de voorpagina.
De 'dreigbrief van de president
van de Nederlandsche Bank is
voor Ferry Hoogendijk reden
voor een 'onthullende' analyse.
Alice Oppcnheim sprak met minis
ter van ontwikkelingssamenwer
king Jan de Koning. De 'mense
lijke' kant van de man krijgt, zo
als zo vaak, weer de volie aan
dachtvan mevrouw Oppenheim:
"Zijn achternaam. De Koning,
past bij hem. Ze zullen in donker
Afrika wel eens gedacht hebben
dat hij "De koning van Neder
land" was".
En: "Toch raakt het me als Suzanne
Bischoff roept geen creatief be
leid. Daar zou ik niet op in moe
ten gaan. Maar dat doe je ook
weer niet zo makkelijk. Dus zeg
je: Het is niet waar".
Elseviers belicht ook de terugkeer
van China naar het realisme, de
harde man op buitenlandse za
ken in dc VS en de gesel van de
Rode Brigades.
den kletsen als ik weet niet wat.
Ik ben nu zesentachtig. De paar
jaar dat ik er nog ben wil ik er rust
van genieten".
De Amerikaanse econoom John
Kenneth Galbraith analyseert de
eerste serieuze aanval sinds de
Tweede Wereldoorlog - van con
servatieve zijde wel te verstaan -
op de sociaal-economische eens
gezindheid. Daarin komt zijn col
lega en - nadrukkelijk - vriend
Milton Friedman er als niet-
gelijkhebber uit. Maar dat wist de
goede verstaander, na Friedmans
modellen voor Israel en Chili ook
wel zonder Galbraith. Om van de
mislukkingen van Margaret
Thatcher als volgster van econo
misch bhagwan Friedman - maar
niet te spreken.
De Roze Rimpel is een vereniging
die het opneemt voor homofiele
bejaarden. Over het geïsoleerde
bestaan van deze mensen in HP
een heel lezenswaardig artikel.
"Na de vraag water zou gebeuren
als iemand in huis zou ontdekken
dat hij homofiel is, kijkt hij me
met grote, verschrikte en enigs
zins verbaasde ogen aan. "Ze zou-
laatste ook zelf geopperd. Maar
de manier waarop Reagan die
trots en zelfverzekerdheid wil te
rugwinnen. is zeker niet de ma
nier waarop Hodgson dat zou wil
len zien.
Dc Tijd constateert het rampzalige
priestei cekort van de roomska-
thoeliek kerk en signaleert dat
het CDA-rapport "Over vredes
beleid" pas echt de haviken en
duiven in deze partij tegenover
elkaar in stelling heeft gebracht.
Ihervormd
nederland
"Wat is er mis met Amerika?",
vraagt DeTijd zich bij monde van
Godfrey Hodgson van de Sunday
Times zcih af.
Amerika is niet meer de gigant,
waarvoor de rest van de wereld
zich nederig in het stof buigt. De
economie moet het afleggen te
gen die van Japan En al heeft
men genoeg zelfkritiek, tegelij
kertijd is er "geen land ter wereld
dat toch zo conservatief is"
Of Ronald Reagan de structurele
economische problemen kan
aanpakken is nog de vraag "Als
hij dat met enige kan op succes
wil doen, zal hij de problemen
rond het presidentschap moeten
oplossen. Ma.u bovenal zal hl)
moeten proberen dc trots en zelf
verzekerdheid terug te winnen",
aldus Hodgson. Reagan heeft dat
Hoe de ondernemers in de tegen
aanval gaan, beschrijft Hervormd
Nederland in een tweetal artike
len. Het eerste handelt over de
manier waarop de grootste baby-
vocdingsproducent Nestléde kri
tiek op het bedrijfsleven te lijf
gaan. Het tweede laat onder het
motto: "Actie van werkgevers is
een betreurenswaardig achter
hoedegevecht", Theo Potman
aan het woord. Potma is een van
de leidende figuren in de alterna
tieve energiebeweging.
Potp
de
bots opgezette campagne
kernenergie te hebben opgezet
met een aantal grote energiepro
ducenten die in het VNO veel U
veel te vertellen hebben.
"Maar er zijn legio andere ondernc
mers die best in staat zijn de bete
kenis van kernenergie te relative
ren. De campagne van het VNO n
beledigend voor aid ie mensen"
Potma stelt verder dat ook kern
energie afhankelijk is van olie.
Bij de winning van uraniumerts,
bij de raffinage van dat erts, bij de
afvalverwerking, de opwerking,
de verrijking en bij het transport
"Iedere prijsverhoging van olie
werkt dus door in de prijs van
kernenergie. Verder zijn de
kweekreactoren, waarvan in
theorie wordt gedacht dat ze
meer energie opleveren dan ver
bruiken nog nooit in praktijk ge
bracht. Kortom, de verwachtin
gen van kernenergie vormen een
aaneenschakeling van onder
schattingen. In feite is het een ge
brek aan realisme".
De zorgen om de uitzendingen van
Dc Tegenpartij van de heren Ja-
cobse en Van Es zijn in de media
al breed uitgemeten De diseu ie
spitste zich voornamelijk toe op
het feit dat deze heren niet alleen
aansloegen bij wat zich het wel
denkend deel der natie acht.
maar ook bij minder welriekend
denkende mensen.
HN ziet die problemen niet zo "Het
is de vraag of die zorgelijkheid
terecht is". Het weekblad ver
heugd zich al op de volgende uit
zending van de "vrije jongens",
die ongetwijfeld weer veel waar
dering zal krijgen. Ook van "die
éne slimmerd, die z'n miezerige
partijtje een handicap-
voorsprong dacht te geven door
een handige naam, met inge
bouwde gratis-reclame te kiezen.
En verder niets diepzinnigs"
ANNEM1EK RUYGROK
Milton Friedman: intelligent.
dogmatisch.
